Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi - Валеология - Рефераты

Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

200.74609375 KB

Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi Reja: 1. Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi 2. Embrionda qon yaratilishi 3. Voyaga yetgan organizmda qon yaratilishi

Gemogrammaning yoshga qarab o’zgarishi Klinik praktikada gemogrammaning yoshga qarab o`zgarishini bilish ham muhim ahamiyatga ega. Yangi tug`ilgan chaqaloqda eritrotsitlar soni 6-7x10 12 /l bo`lib, 2 haftadan so`ng 4,5-5,5X 10 12 /l gacha kamayadi. Eritrotsitlar miqdori yana tobora kamayib 3-6 oylik chaqaloqda minimal darajaga (3,5-4,0x10 12 /l) yetadi. Yosh bolalarda eritrotsitlar soni birmuncha kamroq bo`lib, faqat balog`at yoshidagina voyaga yetgan katta odamnikiga yaqinlashadi. Leykotsitlar soni ham yoshga qarab turlicha bo`ladi. Yangi tug`ilgan chaqaloqlarda ular juda ko`paygan (10-28x10 9 /l) bo`ladi. Ikkinchi haftaga kelib leykotsitlar soni 9-15x10 9 /l gacha kamayadi. Organizm o`sishi davomida leykotsitlar miqdori sekin-asta kamayadi va balog`at yoshida voyaga yetgan odamnikidek bo`lib qoladi. Yangi tug`ilgan bolalarda neytrofillar va limfotsitlarning nisbati voyaga yetgan odamlarnikidek bo`ladi. Ammo limfotsitlar soni tez oshadi va 4-5 sutkada neytrofillar bilan tenglashadi (birinchi fiziologik kesishuv). Limfotsitlar miq-dorining oshuvi davom etadi va 1-2 yashar bolalarda ular 60- 65% ni, neytrofillar esa 20-25% ni tashkil etadi. So`ngra limfotsitlar soni sekin-asta kamayadi va 4 yoshli bolalarda ular yana neytrofillar bilan tenglashadi (ikkinchi fiziologik kesishuv). Limfotsitlarning kamayishi va neytrofillarning oshishi balog`at yoshigacha davom etadi. Limfa (lympha) Umurtqali hayvonlar organizmida qon tomirlar sistemasi-dan tashqari limfatik tomirlar mavjud. Bu nozik tomirlar ichidan sarg`imtir rangda oqsil tabiatiga ega bo`lgan va o`z tarkibida shaklli elementlarni saqlagan suyuqlik-limfa oqadi. Limfa - limfoplazmadan va shaklli elementlardan iborat. Ximiyaviy tuzilishi jihatidan limfoplazma qon plazmasiga yaqin, ammo limfoplazma tarkibida oqsillar ancha kam. Oqsil fraksiyalaridan albumin limfoplazmada globulindan birmuncha ko`pdir. Oqsillardan tashqari limfoplazmada fermentlar, neytral yog`lar, oddiy karbon suv, erigan mineral tuzlar va mikroelementlar bo`ladi. Shaklli elementlari asosan limfotsitlar (95-98%), monotsitlardan tashkil topgan. Bundan tashqari, leykotsitlarning boshqa turlari, bir oz miqdorda

eritrotsitlar ham uchraydi. Limfa to`qima va organlarning limfatik kapillyarlarida hujayra oraliq suyuqlik hisobiga hosil bo`ladi va limfatik tomirlar orqali limfa tuguniga quyiladi. U yerdan limfa tomirlariga o`tib va nihoyat venaga quyiladi. Shuning uchun 3 xil limfa suyuqligini tafovut qilish mumkin. 1. Periferik limfa (limfa tugunigacha). 2. Oraliq. limfa (limfa tugunidan utgandan so`ng). 3. Markaziy limfa (kukrak qafasida joylashgan yirik limfatik tomirdagi limfa). Limfa tarkibi organizm holatiga qarab o`zgarib turadi. Periferik limfa tomirlar bir uchi berk naychani eslatadi. Uning ichidagi limfa suyuqligi limfoplazmadan tashkil topgan bo`lib, qon shaklli elementlari ko`rinmaydi. Limfa suyuqligi limfa tugunlaridan o`tish jarayonida limfotsitlarga boyiydi. Markaziy limfa tomirlaridagi limfa suyuqligi qon shaklli elementlarini ko`p tutadi. Qon yaratilishi (gemotsitopoez, haemocytopoiesis) Gemotsitopoez (yunon. haemocyti - qon hujayralari, poiesis - yaratish) qon shaklli elementlarining embrionda (embrional gemotsitopoez) va yetuk organizmda yaratilish (postembrional gemotsitopoez) jarayonlarini o`z ichiga olib, ularni o`rganish klinik amaliyot uchun muhim ahamiyatga ega. Embrionda qon yaratilishi Odam homilasida dastlabki qon hosil bo`lishi embrion taraqqiyotinin sariqlik xaltasida boshlanadi. Bu birinchi yoki angioblastik qon taraqqiyoti davridir. Sariqlik xaltasi devoridagi mezenxima hujayralari qon orolchalari shaklida ajralib chiqadi. Keyinchalik mezenxima hujayralari o`z o`siqlarini yo`qotib yumaloq shaklni oladi va qonning o`zak hujayralariga aylanadi. Qon orolchalarining chekka qismlarida joylashgan mezenxima hujayralari esa, aksincha, yassilashadi va bo`lajak qon tomirlarining devorini hosil qiluvchi endotelial hujayralarga aylanadi. Uzak hujayralarning ma’lum bir qismi birlamchi qon hujayralariga differensialashadi. Birlamchi qon hujayralari yirik, yumaloq va ovalsimon bo`lib, bazofil bo`yaladigan sitoplazmaga ega bo`ladi. Ular mitoz yo`li

bilan bo`linib ko`payadi. Birlamchi qon hujayralarining keyingi takomili yoki differensialanishi hujayralar sitoplazmasida gemoglobin to`planishi va yadroning kichrayib zichlanishi (piknoz) bilan xarakterlanadi. So`ngra yadro hujayradan siqib chiqariladi va nihoyatda birlamchi qon hujayralari megaloblast bosqichidan to`g`ridan-to`g`ri megalotsitlarga yoki birlamchi yirik eritrotsitlarga aylanadi. Sxematik tarzida bu protsessni quyidagicha ifodalash mumkin: birlamchi qon hujayrasi - megaloblast - megalotsit. Shuni ta’kidlash kerakki, megaloblastik eritropoez normal sharoitda faqat embrional davridagina uchraydi, voyaga yetgan organizmda esa faqat patologik holatlarda (kamqonlik, vitamin B ]2 yetishmovchiligida) uchraydi. Uz yashash muddatini o`tagan megalotsitlar yemiriladi va tomirlarning endoteliy hujayralari tomonidan fagotsitoz qilinadi. Qolgan birlamchi qon hujayralaridan, masalan, sariqlik xaltasi tomirlarida ikkilamchi eritrotsitlar rivojlana boshlaydi. Ularning taraqqiyoti megalotsitlar takomillashishidan farq qilib, sekinroq amalga oshadi va normotsit bosqichini o`taydi. Bu jarayon sxematik tarzida quyidagicha ifodalanadi: birlamchi qon hujayralari  ikkilamchi eritroblastlar  polixromatofil normotsitlar  ok sifil normotsitlar  -ikkilamchi eritrotsitlar. Taraqqiyot bosqichidagi barcha hujayralar ikkilamchi eritroblastlardan boshlab to ikkilamchi eritrotsitlargacha, megalotsitlarga nisbatan ancha kichik bo`ladi, ya’ni ularning kattaligi yetuk organizmdagi eritrotsitlarning kattaligiga yaqin keladi. Dastlabki embrional davrida eritrotsitlar taraqqiyotining o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu protsess sariqlik xaltasi tomirlarining ichida, ya’ni intravaskulyar amalga oshadi. Shu bilan birga bu davrda donador leykotsitlar ham taraqqiy qiladi - ularning takomili tomirlardan tashqarida, ekstravaskulyar joylashgan birlamchi qon hujayralaridan boshlanadi. Shuning bilan embrional taraqqiyotining birinchi davri, ya’ni angioblastik davr tugaydi. Embrional taraqqiyotning 4-5 haftasiga kelib sariqlik xaltasi atrofiyaga uchraydi va uning qon yaratish funksiyasi yo`qoladi. Shu vaqtdan boshlab xususiy embrional qon yaratilish davri boshlanadi. Eritrotsitlar va leykotsitlar jigar, taloq, timus, suyak ko`migi va limfa tugunlarida yaratiladi.

Jigarda qon yaratilishi. Embrional davrning b e sh i n ch i haftasidan boshlab jigar embrionda qon yaratilishi markazi bo`lib qoladi. Hosil bo`ladigan qon hujayralari o`zak hu-jayralaridan rivojlanadi. Ular birlamchi qon hujayralariga aylanadi va yuqorida ko`rsatilgan bosqichlarni bosib o`tib ikkilamchi eritrotsitlarni beradi. Takomillashgan eritrotsitlar bilan bir paytda jigarda donador leykotsitlar, asosan takomillashgan neytrofil va eozinofillar ham ko`riladi. Voyaga etgan organizmdan farqli o`laroq, bu protsess oraliq bosqichlarni tashlab o`tib, ya’ni miyeloblast, promiyelotsit bosqichlarni o`tamasdan turib amalga oshadi. Sxematik tarzida donador leykotsitlar takomili quyidagicha bo`ladi. Birlamchi qon hujayrasi  etuk granulotsit. Bulardan tashqari, jigarda gigant hujayralar - m e g a k a r i o ts i t l a r ham rivojlanadi. Barcha elementlarning taraqqiyoti jigarda tomirlardan tashqarida, ya’ni ekstravaskulyar amalga oshadi. Jigarda qon yaratilishi asta-sekin susayib boradi va embrional taraqqiyotning oxiriga kelib butunlay to`xtaydi. Taloqda qon yaratilishi. Embrional hayotning birinchi yarmida taloqda gemopoezning barcha hujayralari taraqqiy etadi. Taloqda ekstravaskulyar qon yaratilishining manbai bo`lib mezenximadan takomillashuvchi o`zak hujayralar hisoblanadi. Homila tug`ilishi paytiga kelib taloqda eritro- va granulotsitopoez jarayonlari susayadi va butunlay to`xtab, taloq asosan agranulotsitlar va trombotsitlarni yaratuvchi manba rolini o`taydi. Limfa tugunida qon yaratilishi. Embrion taraqqiyotining uchinchi oyiga kelib limfa qopchasi devorining mezenximasidan harakatchan o`zak hujayralari ajralib chiqa boshlaydi. Mezenxima sintsitiysi retikulyar to`qimaga aylanib, bu to`qima orasida erkin hujayralar--limfoblastlar va limfotsitlar joylashadi. Limfa tuguni kurtaklarining dastlabki taraqqiyot davrlarida ularda eritroblastlar va miyeloid elementlarining borligini ko`rish mumkin, biroq bu elementlarning ko`payishi limfotsitlar paydo bo`lishi bilan to`xtaydi. Bo`qoq bezida qon yaratilishi. Timusda T-limfotsitlar yaratilishi homila takomilining 9-10 haftasidan boshlab, homila tug`ilgandan keyin ham davom etadi. Hozirgi paytda timus T-limfotsitlarning asosiy yaratilish manbai hisoblanadi.

Suyak ko`migida qon yaratilishi. Suyak ko`migida qon yaratilishi embrion taraqqiyotining oxirgi oylarida boshlanib, homila tug`ilgandan keyin kuchayadi. Voyaga yetgan organizmda suyak ko`migi eritrotsitlar, donali va donasiz leykotsitlar va qon plastinkalari yaratiladigan eng asosiy universal organ bo`lib qoladi. Suyak ko`migi timus va boshqa qon yaratuvchi organlariga o`zak hujayralarni stkazib beradi. Shu bilan birga u odamda B-lim-fotsitlarning asosiy taraqqiyot manbai hisoblanadi. Voyaga yetgan organizmda qon yaratilishi Voyaga yetgan organizmda qon yaratuvchi asosiy organlar qizil suyak ko`migi, taloq, limfa tugunlari va bo`qoq bezi (ayrisimok bez) hisoblanadi. Barcha qon shaklli elementlari uchun yagona boshlang`ich hujayra qonning o`zak hujayralaridir. Uzak hujayralarning mavjudligini kanadalik olimlar Mak Kullox va Till 1960 yilda isbot qildilar va bu bilan rus olimi A. A. Maksimovning asrimiz boshida barcha qon hujayralari uchun yagona boshlang`ich hujayra mavjud ekanligi to`g`risidagi fikrini tasdiqladilar. Uzak hujayralar qon yaratilishining barcha yo`nalishlarida, ya’ni eritrotsitopoez, granulotsitopoez, limfotsitopoez, monotsitopoez va trombotsitopoez yo`nalishlarida rivojlana oladigan hujayralar sinfiga kiradi. Ularning asosiy xususiyatlari o`z-o`zini saqlab qolish qobiliyatining borligi ko`payish imkoniyatiga egaligi va turli yo`nalishlarda rivojlana olishi hisoblanadi. Uzak hujayralar ma’lum bir miqdorda bo`lib, bo`linganida ham ularning soni o`zgarmay doimiy qoladi, ya’ni o`zak hujayra bo`linishi natijasida hosil bo`lgan ikki hujayraning faqat bittasigina takomillashishni davom ettirib, ikkinchisi o`zgarmay, o`zak hujayraligicha qoladi. Bu hujayralar tuzilishi bo`yicha mayda qoramtir limfotsitlarga o`xshab ketadi. Hujayralar diametri o`rtacha 8-10 mkm bo`lib„ sitoplazmasi tor. Hujayra organellalari va polisomalar kam„ erkin ribosomalar esa ko`p. Uzak hujayralarni o`rganish ular-ning koloniyalar (ma’lum bir yo`nalishda takomil etuvchi hujayralar to`plami) ni hosil qilish xususiyati bilan chambarchas bog’liqdir. Bir o`zak hujayra faqat bitta koloniya hosil qila-di va uni koloniya hosil qiluvchi birlik deb ataladi. Uzak. hujayralar asosan ikki yo`nalishda differensiallanishi aniqlangan. Birinchi yo`nalishda yarim o`zak hujayra yoki

miyelopoezning boshlang`ich hujayrasi (M B H) hosil bo`ladi. Bu hujayra eritro-, granulo-, mono- va megakariotsitopoezlar yo`nalishida differensiallanadi. Ikkinchi yo`nalishda boshqa yarim o`zak hujayra yoki limfotsitopoezning boshlang`ich hujayrasi (L B H) hosil bo`ladi. U o`z navbatida T- va B-limfotsitopoezlar yo`nalishida differensiallanish qobiliyatiga ega. Yarim o`zak hujay-ralar (MBH, LBH) dan tashqari gemotsitopoezning har bir qa-tori uchun xos bo`lgan boshlang`ich unipotent hujayralar ham mavjudligi aniqlangan. Masalan, eritrotsitlarning (EBH),, neytrofillarning (NBH), bazofillarning (BBH), eozinofillarning (EOBH), monotsitlarning (MNBH), megakariotsitlarning (MGBH), T- va B-limfotsitlarning (TlBH, BlBH) o`z bosh-lang`ich hujayralari bor. Ulardan o`z navbatida morfologik jihatidan identifikatsiya qilinishi mumkin bo`lgan blast hujayralar-eritroblastlar, monoblastlar, miyeloblastlar, megakarioblastlar, T-va B-limfoblastlar differentsiallashadi. Shunday qilib, gemotsitopoez jarayonida turli hujayralar sinflari mavjudligi ko`riladi: o`zak (yoki polipotent) hujayralar, yarim o`zak hujayralar (MBH va LBH), unipotent hujayralar (EBH, EOBH, NBH, BBH, MNBH, MGBH, TlBH, BlBH), blast hujayralar, yetiluvchi hujayralar, yetuk hujayralar. Uzak hujayralardan boshlab to yetuk qon shaklli elementlari hosil bo`lguncha kechadigan jarayon qon yaratuvchi a’zolarda mavjud bo`lgan mikromuhit ta’sirida bo`ladi. Mikromuhitni hosil qiluvchi asosiy elementlar bo`lib, retikulyar, interdigitik, dendritik hujayralar va makrofaglar hisoblanadi. Bo`qoq bezi yoki timusda esa bu jarayonda retikuloepitelial hujayralar asosiy rol o`ynaydi. Mikromuhit hujayralari o`zak yoki yarim o`zak hujayralarining qon shaklli elementlariga differensialanishini ta’minlovchi biologik aktiv moddalar ishlab chiqaradi. Bu moddalarga eritrotsitopoezda aktiv ishtirok etuvchi eritropoetin, megakariotsitopoezda qatnashuvchi trombopoetin yoki T- limfotsitlarning hosil bo`lishida aktiv rol o`ynaydigan timopoetin va boshqalar misol bo`la oladi. Gemotsitopoez jarayoni to`g`risida ko`p nazariyalar yaratilgan. Ularni polifiletik (ya’ni bir necha o`zak hujayralari mavjudligini tan oluvchi), dualistik

(ikki o`zak hujayrasi mavjud deyuvchi) va unitar (yagona o`zak hujayrasi borligini tan oluvchi) nazariyalarga bo`lish mumkin. Hozirgi paytda barcha talablarga javob beradigan qon yaratilishi nazariyasi unitar nazariya hisoblanadi. Bu nazariya rus va sovet olimlari A. A. Maksimov, A. N. Kryukov, I. A. Kassirskiylarning ishlari va, nihoyat, oxirgi 15-20 yillar ichida olib borilgan eksperimental ishlar natijasida rivojlandi va mustahkamlandi. Unitar nazariya bo`yicha barcha qon elementlari uchun yagona polipotent o`zak hujayrasi mavjud. Bu hujayra qonning barcha shaklli elementlari uchun eng bosh hujayra hisoblanadi. Gemotsitopoez jarayonini shartli ravishda ikki to`qimada - miyeloid va limfoid to`qimalarda kechadi deb hisoblanadi. Miyeloid to`qimada (textus myeloideus) asosan eritro-, granulo-, mono- va megakariotsitopoezlar sodir bo`ladi. Bu to`qimaga asosan qizil suyak ko`migi kiritiladi. Limfoid to`qimaga (textus lymphoideus) esa timus, taloq, limfa tugunlari va boshqa limfoid tuzilmalar kirib, bu yerda limfotsitlar va plazmatik hujayralar hosil bo`lishi kuzatiladi. Ammo bu ikkala to`qimaning ajratilishi juda shartli bo`lib, ular ichki muhit to`qimasining faqat bir qismidir. Gemotsitopoez sxematik tarzda 65-rasmda keltirilgan . Eritrotsitopoez yoki qizil qon tanachalarining taraqqiyoti. Qizil qon tanachalari yoki eritrotsitlar voyaga yetgan organizmda qizil suyak ko`migida taraqqiy etadi. Ular uchun barcha qon hujayralari kabi, boshlang`ich hujayra bo`lib, o`zak hujayrasi hisoblanadi. Uzak hujayralar o`z navbatida miyelopoezning boshlang`ich hujayralari tomon differensiallashib, bu hujay-ralardan keyinchalik granulotsitopoez, eritrotsitopoez va megakariotsitopoez boshlanadi. Morfologik jihatidan aniqlangan eritrotsitopoezning dastlabki hujayrasi eritroblastlardir. Eritrotsitopoez protsessi sxematik tarzda quyidagicha ifodalanishi mumkin: o`zak hujayra -> miyelopoezning boshlang`ich hujayrasi ->eritroblast - >pronormotsit -> bazofil normotsit -> polixromatofil normotsit ->oksifil normotsit ->gemoretikulotsit -> eritrotsit. Eritroblast - eritrotsitlar taraqqiyotining morfologik jihatdan aniqlanishi mumkin bo`lgan eng yosh hujayrasi. Odatda, eritroblast hujayrasi ancha yirik bo`ladi (20-25 mkm), ammo ba’zida mayda hujayralarni (12-15 mkm) uchratish

mumkin. Eritroblast yadrosi tekis to`r shaklida joylashgan nozik xromatin ipchalaridan iborat bo`lib, sitoplazmasida gemoglobin ham, donachalar ham bo`lmaydi. Romanovskiy usuli bilan bo`yalgan sitoplazma to`q ko`k rangni oladi. Elektron mikroskop ostida eritroblast sitoplazmasi o`z tuzilishi bilan differensial- lashmagan blast hujayrasini eslatadi, biroq undan farqli o`laroq ko`proq elektron zichlikka ega bo`ladi. Eritroblastlarda hujayra organellalari kam sonli bo`lib, erkin joylashgan ribosoma va polisomalar juda ko`p uchraydi. Ular mitotik yo`l bilan bo`linib ko`payadi va keyingi takomillanish bosqichiga- pronormotsitlarga o`tadi. Pronormotsitlar eritroblastlarga nisbatan kichikroq (12- 18 mkm) bo`lib, ularning yadrosi zichroq tuzilishga ega. Pronormotsit sitoplazmasi intensiv bazofil bo`yalish xususiyatiga ega. Elektron mikroskop ostida pronormotsit sitoplazmasi eritroblastlarga nisbatan zichroq bo`lib, bu zichlik hujayra sitoplazmasida sintez qilina boshlagan gemoglobin hisobiga bo`ladi. Uta kattalashtirilganda sitoplazmada erkin holda yoki mayda pufakchalar ichida joylashgan ferritin zarrachalarini ko`rish mumkin. Ferritin yuqori molekulali temir saqlovchi oqsil bo`lib, gemoglobin sintezida ishtirok etadi. Takomillanish davomida sitoplazmada gemoglobinning ko`payib borishi pronormotsitlarning keyingi taraqqiyoti bosqichi - normotsitlar bosqichiga o`tganidan darak beradi. Normotsitlar -8-12 mkm kattalikka ega bo`lgan hujayralar bo`lib, o`z sitoplazmalarida gemoglobinning qay darajada to`planganligi va yadro tuzilishining o`zgarishiga qarab, birin-ke-tin keladigan uch bosqichga - bazofil, polixromatofil va oksifil normotsitlarga bo`linadi (66-rasm). Bazofil normotsit hali bo`linish qobiliyati saqlangan, ammo kichraygan va dag`al tuzilishga ega yadroli hujayra. Sitoplazmada gemoglobin hosil bo`lishi yadro atrofidan boshlanib, asta-sekin butun sitoplazmaga tarqaladi. Polixromatofil normotsit bosqichiga kelib sitoplazma o`zida gemoglobin to`planganligi tufayli polixromaziya xususiyatiga ega bo`ladi. Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda polixromatofil normotsitlar sitoplazmasi havorang-pushti tusni oladi. Yadro radial tuzilishga ega bo`lib, unda to`q va zich tuzilishga ega xromatin tuzilmalari ochroq paraxromatinli joylar bilan bir-birlaridan ajralib turadi.

G’ildaraksimon yadro deb nomlanuvchi bu xildagi yadroning bo`lishi normotsit hujayralari uchun tipik hol hisoblanadi. Oksifil normotsitlar juda ham zichlashgan yadroga ega bo`lib, bu yadro o`zining tipik g`ildiraksimon ko`rinishini yo`qotib o`z tuzilishi jihatidan ko`proq piknotik yadroga yaqinroq turadi. Hujayralar sitoplazmasi o`zida gemoglobin saqlashi tufayli Romanovskiy usulida bo`yalganda eritrotsitlarga o`xshab pushti rangga ega bo`ladi.

Eritrotsytopoez jarayonida hujayralar sitoplazmasi va yadrosida ma’lum bir o`zgarishlar ro`y beradi. Yadro kichrayadi, yumaloq shaklni oladi, shu bilan birga xromatinning zichlashuvi va yadrochaning yo`qolib ketishi kuzatiladi. Sitoplazmada gemoglobin moddasining to`planishi tufayli uning zlektron zichligi oshib boradi va gomogsn tusni oladi. Mitoxondriyalar kichrayadi va ularning soni kamayadi. Golji kompleksi kichrayib boradi va oksifil normotsitlarda juda ham kam uchraydi. Oksifil normotsit bosqichiga kelib, yadro hujayra chekkasiga qarab suriladi. Keyinchalik yadro ingichka sitoplazma qavati (qalinligi taxminan 30 nm) bilan birgalikda hujayradan chiqib ketadi. Itarib chiqarilgan yadro darhol suyak ko`migidagi makrofaglar tomonidan qamrab olinib, fagotsitozga uchraydi. Uz yadrosini yo`qotgan oksifil normotsit yosh eritrotsitga yoki gemoretikulotsitga aylanadi. Elektron mikroskopda ko`rilganda gemoretikulotsitlarda oz miqdorda hujayra organellalarining-mitoxondriyalar, vakuolalar va ribosomalarning saqlanib qolganligini ko`rish mumkin. Ular gemoretikulotsitlarni supravital bo`yalganda ko`rinadigan donador-ipli tuzilmalar- ni (substantia reticulofilamentosa) beruvchi elementlar hisoblanadi. Keyingi takomillanish davomida gemoretikulotsitlardagi hujayra organellalarining qoldiqlari yo`qolib ketadi va ular eritrotsitlarga aylanadi. Rivojlanayotgan hujayralarda gemoglobin sintez qilinishi murakkab jarayon bo`lib, bunda normotsitlarning hujayra organellalari, xususan mitoxondriyalar aktiv ishtirok etadi. Gemoglobin hosil bo`lishi uchun lozim bo`lgan plastik materiallardan muhimi temir hisoblanadi. Temir atomlari rivojlanayotgan hujayralarga temirning (3-globulin bilan hosil qilgan birikmasi-transferrin shaklida yetkazib beriladi. Bundan tashqari, elektron mikroskopik tekshirishlar natijasida suyak ko`migi makrofaglaridagi ferritin shaklidagi temir birikmasi eritrotsitopoez hujayralariga refeotsitoz yoki pinotsitoz yo`li bilan o`tishi ham topilgan. Suyak ko`migi makrofaglari, qari, yemirilayotgan eritrotsitlardagi gemoglobinni yutib, so`ngra uni ferritin shaklida yosh, taraqqiy etuvchi normo-tsitlarga yetkazib beradi. Suyak ko`migida makrofag hujayrasining atrofida joylashgan rivojlanayotgan

normotsitlarni ko`rish mumkin, ular birgalikda «eritroblastik orolchalar» deb nomlangan hujayra gruppalarini tashkil etadi. Bu orolchalarda markazda joylashgan makrofag normotsitlar uchun o`ziga xos «enaga - hujayra» vazifasini o`taydi. Eritrotsitopoetik elementlar juda tez bo`linib ko`payish xususiyatiga ega. Dastlabki, morfologik jihatdan boshqa elementlardan ajratilishi mumkin bo`lgan eritropoez hujayra - eritroblastdan boshlab, to gemoretikulotsit bosqichigacha bo`lgan hujayralar eritron termini bilan umumlashtirib yuritiladi. Eritroblastlar, pronormotsitlar va bazofil normotsitlar mitoz yo`li bilan ko`payish qobiliyatiga ega bo`lgan hujayralar bo`lib, polixromatofil va oksifil normotsitlar esa o`z bo`linish qobiliyatini yo`qotgan hujayralardir. Eritroblastdan to oksifil normotsit hujayrasigacha bo`lgan takomillashish davri taxminan 24-48 soatga teng. Normotsitlardan gemoretikulotsitlar hosil bo`lishi esa taxminan 48-72 soat ichida amalga oshadi. Gemoretikulotsitlar darhol qon aylanishi doirasiga tushmay, 48-72 soatcha suyak ko`migida yetilishni davom ettiradi va yetuk eritrotsitlarga aylanadi. Eritrotsitopoez murakkab jarayon bo`lib, eritroblastik elementlarning ko`payishi va ularda gemoglobin sintezining borishi endokrin va neyrogumoral yo`llar orqali boshqariladi. Eritrotsitopoezni boshqaruvchi muhim faktorlardan biri buyrakda, me’dada va boshqa organlarda ishlab chiqariladigan eritropoetin moddasidir. Eritrotsitlar takomillashishining normal kechishi uchun organizmda vitamin B 12 , temir, mis va boshqa elementlarning yetarli darajada bo`lishi muhim ahamiyatga ega. Granulotsitopoez yoki donador leykotsitlarning takomillashishi. Sxematik ravishda granulotsitopoez quyidagicha ifodalanadi: o`zak hujayra miyelopoezning boshlang`ich hujayrasi  miyeloblast  promiyelotsit  miyelotsitlar  metamiyelotsitlar  tayoqcha yadroli leykotsitlar  etuk yoki segment yadroli leykotsitlar. Miyeloblast - granulotsitopoez jarayonida morfologik jihatdan aniqlanishi mumkin bo`lgan eng yosh hujayra. Uz tuzilishni jihatidan miyeloblastlar

differentsiallashmagan blastlarga o`xshab ketadi. Miyeloblastlar eletron mikroskopda ko`rilganda ularning sitoplazmasi erkin holda yotgan ribosomalar va polisomalarga boy ekanligi, sitoplazmada kam sonli dumaloq mitoxondriyalar va dag`al endoplazmatik to`r borligi ko`zga tashlanadi. Golji kompleksi ba’zi bir hujayralarda yaxshi rivojlangan bo`lib, yadroga yaqin yerda joylashgan. Bu zonaga yaqin qismlarda yangi hosil bo`layotgan, kattaligi taxminan 0,5-0,8 mkm keladigan donachalarni uchratish mumkin. Promiyelotsitlar - donador leykotsitlariing takomillashi-shida miyeoblastlardan keyin keladigan hujayra bosqichidir (67-rasm). Promiyelotsitlar kattaligi 12-18 mkm bo`lgan hu-jayralar bo`lib, sitoplazmalarida morfologik jihatdan bir-biridan tubdan farq qiluvchi donadorlik paydo bo`lishi tufayli uch alohida turga - neytrofil, eozinofil va bazofil promiyelotsitlarga bo`linadi. Neytrofil promiyelotsitlar dumaloq yoki oval shaklga ega, ularning sitoplazmasi Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda ko`k binafsha tusni oladi va turli xil donadorlik tutadi. Kattaligi har xil bo`lgan donachalarni asosan ikki gruppaga ajratish mumkin. Birinchi xil donachalar yirikroq bo`lib, o`z bo`yalish xususiyatlari bilan azurofil donachalarga o`xshaydi. Bu donachalar promiyelotsit bosqichida ko`pchilikni tashkil etib, ularning soni neytrofil hujayralarning rivojlanishi davomida kamayib boradi. Ikkinchi xil donachalar kam sonli va maydaroqdir. Elektron mikroskop ostida promiyelotsitlar sitoplazmasida ko`p sonli kengaygan endoplazmatik to`r kanalchalari, yaxshi rivojlangan Golji kompleksi borligi aniqlangan. Promiyelotsit hujayralarining sitoplazmasida sintetik protsess, ya’ni donadorlik shakllanishi amalga oshib, bu protsess endoplazmatik to`rda sintez qilingan mahsulotlarning Golji kompleksi tuzilmalarida donachalar shakliga kelishidan iborat. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, neytrofil hujayralarida uchraydigan birlamchi yoki azurofil donachalar asosan promiyelotsit bosqichida shakllanadi. Eozinofil promiyelotsitlar o`z sitoplazmasida eozin bilan bo`yalgan va neytrofil donachalariga nisbatan yirikroq bo`lgan donachalar tutishi bilan ajralib turadi. Elektron mikroskop ostida eozinofil promiyelotsitlar sitoplazmasida juda

yaxshi taraqqiy etgan endoplazmatik to`r va Golji kompleksi borligi diqqatni tortadi. Golji kompleksi tuzilmalarida xuddi neytrofil promiyelotsitlarda ko`rilganidek donachalar shakllanishi jarayonining turli bosqichlarini uchratish mumkin. Promiyelotsitlar sitoplazmasidagi eozinofil donachalar bir xil tuzilishga ega bo`lmay, ularni asosan ikki xilga ajratish mumkin. Donachalarning bir qismi yumaloq yoki ovalsimon bo`lib, kattaligi 0,8-1,2 mkm keladi. Ularning asosiy moddasi uncha zich bo`lmagan gomogen mahsulotdan iborat bo`lib, tashqi tomondan membrana bilan qoplangan. Ikkinchi xil donachalar cho`zinchoq yoki ellipssimon shaklga ega bo`lib, ularning markazida yoki sal chetroqda yuqori elektron zichlikka ega bo`lgan tuzilmalar ko`rinadi. Bu tuzilmalarning shakli turli- tuman, ya’ni trapetsiya, to`g`ri to`rtburchak, kristalloid va hokazo bo`lishi mumkin («Granulotsitlar» sarlavhasiga q.). Ikkinchi xil donachalar tipik eozinofil donalari bo`lib, ularning soni promiyelotsit bosqichida nisbatan kamroq bo`ladi va rivojlanishi davomida oshib boradi. Bazofil promiyelotsitlar nisbatan maydaroq bo`lib, ular sitoplazmasida yirik to`q ko`k yoki qo`ng`ir rangga bo`yalgan bazofil donachalar bo`lishi bilan xarakterlanadi. Elek-tron mikroskop ostida bu hujayralarda Golji kompleksi va endoplazmatik to`rning yaxshi takomil etgani va hujayra sitoplazmasida donachalar shakllanishi ko`rinadi. Bazofil promiyelotsitlar donachalari yirikroq bo`lib (kattaligi 1,3 mkm gacha), ularning mayda zarralardan yoki lamellyar tuzilmalardan iborat ekanligi aniqlangan. Promiyelotsitlar, qaysi turga mansub ekanligidan qat’i nazar, yirik ovalsimon yoki botiqlikka ega bo`lgan yadroga egadirlar. Yadro xromatini miyeloblastlarnikiga nisbatan ancha zichroq joylashgan bo`lib, yadro membranasi ostida zichlashgan qavat hosil qiladi. Mitoxondriyalar promiyelotsitda kam sonli va dumaloq shaklga ega bo`lib, ularning matriksi donador modda bilan to`lib turadi. Promiyelotsitlardan miyelotsitlar hosil bo`ladi.

66- rasm. Normotsitlar. Odam suyak ko`migidagi normotsit. Elektron mikrofotogramma. X 6.000. 1-bazofil normotsit; 2-polixromatofil normotsit; 3-oksifil normotsit. Miyelotsitlar bir oz maydaroq bo`lib (10-17 mkm), ular ham xuddi promiyelotsitlar singari o`z sitoplazmasidagi donadorlikning tuzilishi va bo`yalish xususiyatlariga qarab uch tur-ga - neytrofil, eozinofil va bazofil miyelotsitlarga bo`linadi. Neytrofil miyelotsitlar sitoplazmasi promiyelotsitlarga nisbatan ancha sust bazofil bo`yalib, Romanovskiy usulida ko`k-qizg`ish tusda bo`ladi. Elektron mikroskopik va sitoximik tekshirishlar odamning suyak

ko`migidagi neytrofil miyelotsitlarda asosan ikki xil donachalar mavjudligini va bu donachalar o`zaro fermentativ xos-salari bilan farqlanishini ko`rsatadi («Neytrofillar» ga q.). 67-rasm. Odam suyak ko`migidagi neytrofil promiyelotsit. Elektron mikrofotogramma. X8.000. 1-yadro; 2-xromatin; 3-donador endoplazmatik to`r; 4-spetsifik donachalar; 5-mitoxondriya. Neytrofil miyelotsitlarda ham promiyelotsit bosqichidagi kabi yaxshi taraqqiy etgan endoplazmatik to`r va Golji kompleksi joylashgan bo`lib, bu hujayrada aktiv ravishda ikkilamchi donachalar hosil bo`lishi amalga oshayotganligidan dalolat beradi. Eozinofil va bazofil miyelotsitlar, asosan, ularning sitoplazmasidagi donadorlikni mustasno etganda neytrofil miyelotsitlardan deyarli farq qilmaydi. Eozinofil miyelotsitlar sitoplazmasini sariq-qizg`ish donachalar to`ldirib, bu donachalarning ultrastrukturasi promiyelotsitlar bosqichida ta’riflanganidek. Faqat shuni qayd qilish kerakki, miyelotsit bosqichida o`zida kristalloid tuzilma saqlaydigan tipik eozinofil donachalarning miqdori ancha ko`paygan bo`ladi. Bazofil miyelotsitlarning donachalari yirik bo`lib, elektron mikroskopda ularning plastinkasimon yoki donador tuzilishga ega ekanligi va tashqi tomondan qalinligi 5-6 mkm keladigan membrana bilan qoplanganligi aniqlangan.

Bazofil miyelotsitlarda endoplazmatik to`r va Golji kompleksi neytrofillarga nisbatan sustroq takomillashgandir. Granulotsitlarning rivojlanishi davomida, ya’ni ular yosh metamiyelotsit va tayoqcha yadroli leykotsit bosqichiga o`tganida yadro va hujayra sitoplazmasida ma’lum o`zgarishlar ro`y berib, bu o`zgarishlar granulotsitlarning ko`rsatilgan uch turi uchun ham umumiydir. Metamiyelotsit bosqichida yadroning shakli o`zgaradi - unda botiqlik paydo bo`lib, bu botiqlik yadroga tatsasimon shaklni beradi. Shu bilan birga yadro xromatini zichlashadi va xromatin ipchalari yo`g`onlashib dag`allashadi. Elektron mikroskopda ko`rilganda metamiyelotsitlarda hujayra organellalarining reduksiyaga (ya’ni teskari taraqqiyotga) yuz tutganligini ko`rish mumkin. Endoplazmatik to`r va Golji kompleksi kam sonli bo`lib qoladi. Bu hol metamiyelotsitlar bosqichiga kelib hujayrada donadorlik hosil bo`lish jarayonining ancha sustlashganligidan yoki butunlay to`xtaganidan darak beradi. Sitoplazmaning asosiy qismini donadorlik to`ldirib, bu donadorlikning tuzilishi neytrofil, eozinofil va bazofil metamiyelotsitlarning har birida o`ziga xosdir. Takomillashish davomida yadrodagi botiqliklar chuqurlashib boradi va yadroni alohida bir-biri bilan ingichka qismlar orqali bog`lanadigan bo`laklarga bo`ladi va natijada yetuk yoki segment yadroli granulotsitlar hosil bo`ladi. Granulotsitopoez jarayoni davomida yosh hujayralar - p r o m i y e l o t s i t l a r, miyelotsitlar mitoz yo`li bilan bo`linib ko`payadi. Metamiyelotsit va tayoqcha yadroli granulotsitlar bo`linish qobiliyatini yo`qotgan hujayralardir. Uzak hujayradan yetuk granulotsit hosil bo`lishi uchun taxminan 7,5-11,5 sutka vaqt talab etiladi. Voyaga yetgan granulotsitlar darhol qonga chiqmay, suyak ko`migida 2-3 sutka ushlanib qoladi va so`ngra sinusoid kapillyarlardagi endotelial yoriqlardan qonga o`tadi. Trombotsitopoez. Trombotsitlar yoki qon plastinkalarining hosil bo`lishi suyak ko`migida amalga oshadi. 1906 yildayoq Obraztsov va Rayt qon plastinkalari suyak ko`migidagi gigant hujayralar - megakariotsitlar sitoplazmasining bo`laklari ekanligini aytib o`tgan edilar. Obrazli qilib aytganda:

suyak ko`migi gigantlari mayda qon hujayralarini yaratadi. Sxematik ravishda trombotsitopoez mana bunday ifodalanadi: o`zak hujayra miyelopoezning boshlang`ich hujayrasi  megakarioblast  promegakariotsit  megakariotsit  qon plastinkalari (trombotsitlar). Megakarioblastlar o`z morfologik xususiyatlari bilan differensiallanmagan blast hujayralarga o`xshab ketadi. Ular ancha yirik (15-25 mkm) bo`lib, dumaloq yoki ovalsimon shaklga ega. Sitoplazma Romanovskiy usuli bilan bazofil bo`yalib, to`q ko`k rangni oladi va o`zida hech qanday donadorlik saqlamaydi. Elektron mikroskopda megakarioblastlar sitoplazmasining erkin holda joylashgan ribosoma va polisomalarga boy ekanligini, mitoxondriyalar, endoplazmatik to`r kanalchalarining esa juda kam sonli bo`lishini ko`ramiz. Megakarioblastlar takomillashishi davomida promegakariotsitlar hosil bo`lib, ular megakarioblastlarga nisbatan ancha yirikroqdir. Ularning yadrosi bir necha botiqliklarga ega bo`lishi tufayli o`zining yumaloq shaklini yo`qotib, bo`g`imlarga bo`lina boshlagan bo`ladi. Shu bilan bir vaqtda yadro xromatinining zichlashishi ham qayd etiladi. Elektron mikroskopda promegakariotsitlar sitoplazmasida ancha yaxshi taraqqiy etgan hujayra organellalari, donachalar va vakuolalar borligi ko`zga tashlanadi. Shu bilan birga hujayra sitoplazmasining markaziy qismida - endoplazmada organellalar joylashganligi va periferik qismi - ektoplazma organellalaridan xoli bo`lib, yakka-yarim vakuolalar va donachalar saqlashi diqqatni tortadi. Promegakariotsitlar yadrosi yirik bo`lib, bir necha bo`g`imlardan iboratligi tufayli noto`g`ri shaklga ega bo`ladi. Bu bo`g`imlar segment yadroli leykotsitlardagi yadro bo`laklaridan farq qilib, bir-biri bilan ingichka yadro ko`prikchalari bilan bog`lanmay, balki uzluksiz tutashib ketgandir. Rivojlanish davomida hujayra sitoplazmasida donadorlik ko`payadi, shu bilan birga sitoplazmadagi kanalchalar ko`payib, ular sitoplazmani alohida bo`lakchalarga bo`ladi. Bu kanalchalar demarkatsion membranalar ham deb yuritilib, bo`lg`usi qon plastinkalarining ajralib chiqish chegaralarini belgilab beradi.

M e g a k a r i o t s i t l a r yirik hujayralardir, ularning o`rtacha diametrlari 60 mkm bo`lib, bu hol ularning suyak ko`migining gigant hujayralari deb atalishi uchun asos bo`lib hisoblanadi. Voyaga yetgan megakariotsitlar sitoplazmasi oksifil bo`yalib, unda juda ko`p sonli mayda azurofil donachalar ko`zga tashlanadi. Megakariotsitlar yadrosi turli xil shakllarga ega bo`lishi mumkin. Yadro 4-5, ba’zan undan ham ko`proq bo`lakdardan iborat bo`lib, ular bir-biriga tutashgan holda joylashadi va yadroning noto`g`ri shaklga ega bo`lishini belgilaydi. Elektron mikroskopda ko`rilganda megakariotsit sitoplazmasining kattaligi 0,2-0,4 mkm keladigan donachalarga boy ekanligi, ulardan tashqari sitoplazmada erkin joylashgan ribosomalar, yumaloq mitoxondriyalar va vakuolalar borligi ko`zga tashlanadi. (68-rasm). Megakariotsitlardan qon plastinkalari hosil bo`lish protsessini quyidagicha tasavvur etish mumkin. Dastavval sitoplazmadagi kanalchalar soni ko`payadi va ular uzunlashib, uzluksiz yoriqlar shaklini oladi. Bu kanalchalar yoki demarkatsion membranalar kengayib, sitoplazmani mayda (kattaligi 2- 3 mkm) bo`lakchalarga bo`ladi. So`ngra har bir mayda bo`lakcha sitoplazmadan ajralib chiqib, mustaqil elementga - qon plastinkasiga aylanadi. Megakarioblastdan megakariotsit hosil bo`lish jarayoni o`rtacha 25 soat ichida sodir bo`ladi. 68-rasm. Odam suyak ko`migidagi megakariotsit. Elektron

mikrofotogramma. x5.000. 1-yadrolar; 2-spetsifik donadorlik. Megakariotsitlarning hayot muddati esa o`rtacha 10 kunga teng. Megakarioblastlar bo`linib, megakariotsitlar hosil qilishi davomida yadrodagi DNK miqdori bir necha baravar oshadi, natijada, megakariotsitlar yadrosidagi xromosomalar soni 92, ba’zida 184 ga teng bo`ladi, ya’ni megakariotsitlar yadrosi o`zida xromosomalarning poliploid sonini saqlaydi. Bir megakariotsit sitoplazmasi hisobiga taxminan 16 mingga yaqin qon plastinkasi hosil bo`lishi mumkin. Trombotsitlar hosil bo`lishi jarayonining tezligi, periferik qondagi trombotsitlar miqdorining doimiyligi nerv va endokrin mexanizmlar orqali boshqariladi. Monotsitopoez. Monotsitlar makrofag hujayralarining ilk bosqichi bo`lib, suyak ko`migidagi o`zak hujayralardan rivojlanadi. Monotsitopoez quyidagi hujayra bosqichlarini bosib o`tadi: o`zak hujayra  miyelopoezning boshlang`ich hujayrasi  monoblast  promonotsit  monotsit (qonda)  to`qima monotsiti  makrofaglar. Monoblast hujayrasi o`z tuzilishi bilan miyeloblastni eslatadi, biroq undan farqlanib, yadrosida botiqlik bo`ladi va u yadroga loviyasimon shaklni beradi. Sitoplazma bazofil bo`yalib, unda kam sonli azurofil donachalar ko`rinadi. Elektron mikroskop ostida promonotsitlar sitoplazmasining endoplazmatik to`r kanalchalariga, mitoxondriyalarga va turli kattalikka ega bo`lgan vakuolalarga boy ekanligi aniqlangai. Shuningdek, sitoplazmada kattaligi 0,2-0,5 mkm keladigan elektron zich donachalar ham uchraydi. Ular yorug`lik mikroskopida ko`rinadigan azurofil donachalarga mos keladi. Monoblastlardan monotsitlar hosil bo`lguncha hujayralar 7-8 marta bo`linadi. Yetuk monotsitlar qonda uch sutkagacha aylanib yuradi, so`ngra to`qimalarga o`tib, makrofaglarga aylanadi. Limfotsitopoez. Limfotsitopoez sxema tarzida bunday ifodalanadi: o`zak hujayra  limfotsitopoezning boshlang`ich hujayrasi  T, B-limfotsitlarning boshlang`ich hujayrasi  T,-B-limfoblast  T-, B-prolimfotsit  T,B-limfotsit. Limfoblast tuzilishi jihatidan boshqa blast hujayralariga juda yaqin turadi. Ular yumaloq yoki oval shaklga ega bo`lib, sitoplazmasi bazofil bo`yaladi.

Limfoblastlar birmuncha dag`al xromatinga ega bo`lgan yadro saqlab, yadrochalari kam sonli bo`ladi. Prolimfotsitlar yadrosida xromatin ancha zichlashgan, dag`alroq bo`lib, elektron mikroskopda yadrodagi botiqliknp ko`rish mumkin. Prolimfotsitlar va limfoblastlar sitoplazma-sida juda ko`p sonli erkin holda joylashgan ribosoma va polisomalar, sust rivojlangan Golji kompleksi va kam sonli mitoxondriyalar uchraydi. Limfoblastlardan limfotsitlar hosil bo`lguncha hujayralar bir necha bor mitotik bo`linadi. Limfotsitlarning umumiy yetilish davri taxminan 2 sutka davom etadi. Bir-biridan farq qiluvchi T-limfotsitlar va B-limfotsitlar sistemasi aniqlanishi bilan limfotsitopoez protsessi ana shu nuqtai nazardan ko`rib chiqiladigan bo`ldi. Bu ma’lumotlarga ko`ra T-limfotsitlar bo`qoq bezida ishlab chiqarilib, B- limfotsitlar qushlarda fabritsiy xaltachasida, odamlarda esa suyak ko`migida ishlanadi. Har ikki limfotsitlarning o`ziga xos vazifalari bo`lib, ular birgalikda organizmda ma’lum immunologik holatni ta’minlaydi. Miyelogramma. Meditsina amaliyotida turli xil qon kasalliklariga diagnoz qo`yish va ularni davolash jarayonida suyak ko`migini tekshirib ko`rishga murojaat qilinadi. Suyak ko`migi I. A. Kassirskiy ixtiro etgan maxsus igna yordamida punktsiya qilib to`sh suyagidan olinadi. Suyak ko`migi hujayra elementlarining protsent nisbatida ifodalanishi miyelogramma deb yuritiladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991 6. Akayevskiy A.I. Anatomiya domashnix jivotnix M.: “Kolos” 1975 7. Sidorova M.V. Davidova Praktikum po anatomi s osnovami gistologii L.: “Selxozizdat” 1985 8. Vrakin V.F. embriologi selskoxozyaystvennux jivotnux M. “Kolos” 1982.

Похожие

Sekresiya bezlari fiziologiyasi va uning yoshiga xos xususiyatlari jinsiy etilishi

Tayanch-harakat tizimining fiziologiyasi, yosh hususiyatlari va gigienasi

Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi fanining predmeti va vazifalari. O`sish va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari. Irsiyat va muhit

Ovqat hazm qilish tizimining fiziologiyasi va yosh hususiyatlari. Moddalar va energiya almashinuvi, yosh hususiyatlari

Maxsus xususiyatga ega bo’lgan biriktiruvchi to’qimalar