Қувур орқали юборгич транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари - Транспорт - Рефераты

Қувур орқали юборгич транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Қувур орқали юбор г ич транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари Режа: 1. Қувур орқали юборғич транспорти тавсифи ва асосий жиҳозлари 2. Ўзбекистон Республикасидаги қувур транспорти ютуқлари 3. Қувур юборғич транспортини ривожлантириш муаммолари

4. Қувур орқали юборғич транспорти тавсифи ва асосий жиҳозлари Ҳозирги кунда нефть ва газ ишлаб чиқариш саноати ишини ишончли транспорт ковейерисиз амалга ошириш қийин ва уни тасаввур ҳам этиб бўлмайди. Қувур орқали юборғич ана шундай транспорт конвейеридир. У кўплаб нефть маҳсулотлари, газ ва бошқа маҳсулотларни ишлаб чиқариш жойидан истеъмол қилиш жойига етказиб бериш учун хизмат қилади. Қувур орқали юборғич транспортини яна бир қанча қаттиқ маҳсулотларни (масалан қум) ҳам ташишда қўлланиш мумкин. Нефт ь , нефт ь маҳсулотлари, газ ва айрим бошқа маҳсулотлар юбориш қувурлари магистрал, корхоналарга келтирилувчи, нефть базалари, ер ости сақлаш қурилмалари, заводлар ва конлар ичи қувурларига бўлинадилар. Ҳозирги замон қувур орқали юборғич транспортининг техника базаси анча мураккаб ва хилма-хилдир. Қувур орқали юборғич транспорти техника жиҳозларининг асосий элементларига қуйидагилар киради: -қувур орқали юборғичларнинг ўзи, насос ва компрессор бекатлари, йўллардаги линия боғлам(узел)лари; -магистрал қувурлар пайванд қилиб уланган ва электр қувватидан муҳофаза (изоляғия) қилинган ҳамда алоқа воситалари бўлган пўлатдан ясалган қувурлардан иборатдир. Магистрал қувурларга йўллардаги турли хил тўсиқлардан (масалан, дарё, ботқоқ, темир ва автомобиль йўллари), ер ости ёки ер устидан ўтказиш қурилмалари ҳам киради. Бундай қурилмалар ўз конструкғион қурилишларига кўра анча мураккаб ишланадилар; -насос ва компрессор бекатлари қувурлар орқали суюқ ва газсимон маҳсулотларни катта босим билан юборишга мўлжалланган бўлиб, бошланиш бекатлари ва оралиқ бекатларига бўлинадилар; -йўллардаги линия боғлам (узел)ларига паралел ёки қўшилувчи магистрални туташтирувчи ва уларнинг бирор ерини таъмирлаш вақтида бўғиб (тўсиб) қўювчи қурилмалар киради.

Нефть, нефть маҳсулотлари ва газ юборғичлар техник жиҳозлари мажмуи (комплекси) га айрим қурилма ва иншоотлар (масалан, нефтни газлардан тозалаш, қуюқроқ нефть ва нефть маҳсулотларини юборишдан олдин иситиб суюқлаштириш, газларни тозалаш ва зарурат бўлганда унинг намлигини камайтириш иншоотлари, газларни тақсимлаш бекат (ГТБ)лари ва бошқалар киради. Нефть, газ ва айрим бошқа маҳсулотлар юбориладиган қувурлар таркибига нефть ва газ сақловчи катта идиш (резурвуар) ва ер ости сақлаш қурилмалари ҳам кириши мумкин. Резурвуар ва ер ости газ сақлаш қурилмалари одатда пўлатдан ёки темирбетондан ишланган бўлади, улар сиғимлари бир неча ўн ёки юз минг кубометргача бўлиши мумкин. Мана шундай ер ости газ сақлаш қурилмалари Ўзбекистон ҳудудида бир неча бор. Бундай сақлагичлар пластмасса ёки арматурали шиша пахтаси (стекловата) материаллари билан қопланади. Айрим ҳолларда эса вақтинча бўш қолган конларни ҳам айни мақсадларда ишлатиш мумкин. Нефть ва газ юбориш тизимларида асосан пўлатдан ясалган ва диаметри 520 мм дан 1420 мм гача бўлган қувурлар ишлатилиб, улар занглаш (коррозияланиш)га қарши қопламалари билан чуқурлиги 1 метрдан кам бўлмаган зовур (траншея)ларга ётқизилади. Сувли ерларда эса қувурлар одатда сув остидан ўтказилади. Айрим ерларда қувурлар заруриятга қараб ер устидан юқори қилиб ишланган эстакада орқали ўтказилиши ҳам мумкин. Катта диаметрли қувурлардан нефть маҳсулотлари ва газ юборилганда трассанинг бошида бошланғич ва ҳар 100…150 км масофада оралиқ насос ва компрессор бекатлари қурилиши лозим. Дастлабки қурилган магистрал газ юборғичлардан 12...15 атм босим билан газлар юборилар эди. Кейинчалик босим 2 марта кўтарилиб юбориладиган бўлди. Ҳозирги даврда магистрал газ юборғичларда босимлар бундан ҳам каттадир. Магистрал газ юборғичлар охирида ва трасса бўйича йўлларда босимни камайтириб ва тарқалиб берувчи (ГТБ) бекатлар орқали газ истеъмолчилар тармоқларига ўтказилиб берилади.

1-жадвал Ўзбекистон Республикаси 1960...2000 й даги ёнилғи ишлаб чиқариш динамикаси йиллар ёнилғи тури 1 975 1 980 1 985 1 990 1 995 2 000 Тошкҳмир, минг тонна 5 682 5 250 5 270 5 370 5 150 5 150 Нефть(г.с.билан бирга),минг тонна 1 312 1 329 1 978 2 811 7 587 7 534 Газ, млн м 3 3 7211 3 4840 3 4589 4 0761 4 8677 5 6401 2-жадвал Ўзбекистон Республикасида 1960...2000 й.йларда ёнилғиларни эквивалент (7000 килоколлорий) бирлигида ишлаб чиқариш ва унинг мамлакат иқтисодиётидаги ишлатиш динамикаси Йилла р Ҳаммас и биргаликда Шу жумлада Нефть (газ кондисати билан бирга) Газ Тошкўмир МИНГ ТОННАДА 1960 4656 2308 643 1705 1965 28581 2592 23723 2266 1970 50688 2599 46215 1874 1975 58162 1947 53584 2631 1980 54965 1954 50170 2841 1985 55331 2848 49808 2625 1990 63494 3580 57179 2735 НИСБИЙ ЎРНИ (ФОИЗ ҲИСОБИДА) 1960 100 49,6 13,8 37,6 1965 100 9,00 83,10 7,90 1970 100 5,13 91,07 3,70

1975 100 3,35 91,13 4,52 1980 100 3,55 91,24 5,20 1985 100 5,15 90,10 4,75 1990 100 5,64 90,05 4,31 1. Ўзбекистон Республикасидаги қувур транспорти ютуқлари Сўнгги йилларда мамлакатимизда ёнилғи асосий турларини қазиб чиқариш кескин равишда кўпайиб бориши билан бирга уларнинг ёнилғи балансидаги нисбий ўрни асосан қувурлар ёрдамида транспортировка қилинадиган нефть ҳамда газ ҳисобига жуда катта миқдорларда ошди. Буни 9 ва 10 жадваллар рақамларидан яққол кўриш мумкин. Бу рақамлар 1960 йўл кўрсатгичлари билан таққосланса кўмир қазиб чиқариш 1,00 марта, нефть ишлаб чиқариш 1,55 марта ва газ ишлаб чиқариш 89,43 марта ошганлиги маълум бўлади. Кейинги жадвал материалларидан кўриниб турибдики, асосан қувур юборғичлари орқали транспортировка қилинувчи нефть маҳсулотларининг ёнилғи балансидаги ўрни 1990 йилга келиб 5,64 фоизни, газ эса 90,05 фоизни ташкил этар экан. Ишлаб чиқарувчи кучлар, техника ва илм-фан тараққиёти ҳозирги кунда нефть ишлаб чиқариш билан мустаҳкам боғлиқдир. Шунинг учун ҳам мамлакатимизда бу масалага жуда катта аҳамият берилади. Ҳозирги замон ҳаво ва автомобиль транспорти, темир йўл транспортида тепловозларнинг асоси нефтьдир. Нефть мамлакат иқтисодиёти асосий тармоқларида ёнилғи бўлса, кимё саноатида хом ашё сифатида жуда кўп ишлатилади. Мамлакат ёнилғи балансида газнинг ўрни 1960 йиллардан бошлаб тобора ортиб бормоқда. Газ тоза бўлганлигидан уни ёнилғи сифатида истеъмол қилиш ниҳоятда осон, ташиш иши эса анча енгилдир. Шунинг билан бирга у кимё саноати учун жуда яхши хом ашё ҳисобланади. Жадвал маълумотларига кўра, ҳозир нефть ва газ мамлакатимиз умумий ёнилғи истеъмолининг 95,7 фоизни ташкил этади.

Газнинг 85 фоизи саноат энергетикасида ишлатилиб келинмоқда. Нефть ва газнинг кенг миқёсда ишлаб чиқариш уларни транспортировка қилишни кенгайтиришни, жумладан, энг самарали бўлган қувур юборғич транспортини янада ривожлантиришни талаб этади. Нефть ва газ қувур юборғичларнинг жадал ривожланиши уларнинг иқтисодий ва техник афзалликлари билан қувур юборғичлар орқали ташиш темир йўл ва автомобиль транспортлари билан ташишдан 2…10 марта арзондир. Яна шуни айтишлик зарурки, қувур юборғич орқали маҳсулотлар ташилганда йўл давомида уларнинг табиий йўқолишлари жиддий равишда камаяди ва ташиш жараёнинг ўзи ниҳоятда мунтазам бҳлади. Бундан ташқари қувур юборғичлар орқали маҳсулотларни ташиш жараёнини автоматлаштириш деярли осон бўлиб, кўп сонли ишловчиларга зарурат бўлмайди. Магистрал қувур юборғичларни қурилишларидан олинадиган иқтисодий самара анча каттадир. Масалан, ҳисоблар шуни кўрсатадики, нефтьни қашқадарё вилоятидан Бухоро нефтьни қайта ишлаш комплексига ташиш мамлакатимиз ҳудуди бўйича уни темир йўл транспортида ташишга нисбатан катта миқдордаги сарф харажатни тежаш имконини беради. Бундан ташқари, нефтьни қувур транспортида ташиш қисқа вақт ичида темир йўл транспорти ғистерна (вагон)ларига бўлган талабни кун тартибидан чиқариш имкониятига эга бўлинади. Агар нефть ва нефть маҳсулотларини ташиб бериш учун қувур юборғичлардан ташқари транспортнинг бошқа турларидан фойдаланиш мумкин бўлса, катта миқдордаги газларни узоқ масофаларга етказиб беришда газ қувури юборғичлари транспортнинг ягона тури ҳисобланади. Ўзбекистонда газ қувур юборғичларни қуриш 17 октябрқ 1956 йил Газлининг 600 метр чуқурликдаги 1-сонли скважинасидан ниҳоятда катта қувватли газ фантанининг чиқиши билан боғлиқ. Унинг заҳираси бўйига ва энига кўра 40 километрдаги 6 қават горизонтдан иборат эди. Бухора ҳудудидаги бундай газ заҳирасининг топилиши Республикада газ саноатини

ривожлантириш ҳисобига марказий Осиё ҳудудининг катта қисмини, Россиянинг Уралдаги йирик саноат марказини газ билан таъминлаш имконини берди. 1958 йили қашқадарё вилоятининг Жарқақдаги газ заҳирасини ишлаб чиқариш йўлга қўйилинди. Юқорида айтилганларни ҳисобга олиниб Марказий Осиёда биринчи бор уникал бўлган Жарқоқ-Бухора-Самарканд-Тошкент (ЖБСТ) магистрал газ қувир юборғичи қурилиш ҳисобига Бухоро вилоятининг Когон шаҳри, Самарқанднинг Каттақўрғон ва Самарқанд шаҳарлари, Жиззах, Чирчик, Бекобод, Фарғона, Марғилон ва қўқон шаҳарларидан ўтувчи 700 километрли диаметри 720......1020 мм қувур юборғичлари ишга туширилди. Бу газ қувури юборғичи қурилиши билан паралел Фарғона водийсининг Шимолий Сох газ конидан Фарғонадан қувасойга 69 километрли ва Шимолий сохдан Қ ўқон шаҳригача ҳам газ қувури юборғичи қурилиши тамомланиб, улар ишга туширилди. 1958 йилнинг август ойидаги Ҳуқумат қарорига биноан Бухоро- Урал номи билан юргизилувчи 2200 километрли, шундан 480 километри Ўзбекистон ҳудудида газ қувур юборғичи қурилиши қисқа давр ичида амалга оширилади. 1966 йили Ўзбекистоннинг Учқудуқ-Газли, Туркманистоннинг Байрам-Али-Дарбаза конларидан ишлаб чиқарилувчи газ оқимлари Хива ҳамда қўнғирот орқали Россиянинг Саратов шаҳрида Е вропа магистрал газ қувур юборғичи билан бирлаштирилди. Айни қурилиш 1987 йили ниҳоясига етди. Бунда ишлатилган қувур юборғичининг диаметри 1420 мм бўлиб, Ўзбекистон ҳудудининг 480 километри ётқизилган. Республика Ҳукумати қарарорига биноан Охангарон, Олмалиқ, Янги- йўл, Жиззах, Бекобод, Чирчиқ, Зирабулоқ, қувасой, Тахиатош, Урганч ва бошқа шаҳар саноатлари ҳамда аҳолилари газдан жадал фойдаланиш имкониятига эга бўлдилар. Буларга қўшимча яна 1324 километрли диаметри 520...1020 мм газ қувур юборғичлари билан Марказий Осиё давлатлари билан боғланилди. Шуни таъкидлаш зарурки, кўпчилик иссиқлик электристанғиялари (жумладан Сирдарё, Тахиатош) газ ёнилғисида ишлайди.

Ҳозирги кунда Ўзбекистон худидидаги умумий магистрал газ қувур юборғичларининг умумий узунлиги 11 минг километрдан иборат бўлиб, уларни мунтазам ишлашида 22 компрессор бекатлари ҳамда 4 нафар ер ости газ сақлағич ва 250 газ тарқатиш бекатлари ишлаб турибди. Ўзбекистон Республикасида газ саноатининг тез суръатлар билан ривожланишига газ заҳираларининг кўплиги сабаб бўлмоқда. Мамлакатимизда газдан фойдаланиш географияси йил сайин кенгаймоқда. Магистрал газ қувур юборғичлар қурилиши натижасида газни узоқ масофаларга ташишда уларнинг ҳиссаси тўхтовсиз ўсиб бормоқда. Масалан 1988 йилда ишлаб чиқарилган газларни узоқ масофаларга юборилиши, ёнилғи эквиволенти бўйича 114 млн. тонна кўмирни ташкил этади, ёки 3,0 минг темир йўл вагони иқтисоди билан баробардир. Ўзбекистон Республикасини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш йўналишларида қувур юборғичлар транспорти, айниқса нефть маҳсулотлари, нефть ва газни узатиш учун мўлжалланган жадал ривожлантириш кўзда тутилади. Мамлакат газ таъминоти ягона тизимининг иш самарадорлиги ва пухталиги оширилиши билан бирга иссиқлиқ истеъмол қилувчи асосий ҳудудларда ер ости газ сақлаш омборларини қуришни кўпайтириш масалалари ҳам ўртага қўйилади. Нефть ва газ саноатида 2010 йилда 2000 йилга нисбатан ишлаб чиқаришни маълум миқдорда ошириш назарда тутилган. Бу вазифаларни муваффақиятли бажаришда катта диаметли қувурларни қўллаш қувур юборғичлар транспортидаги иш самародарлигини оширади (3-жадвал). 3-жадвал Қувур юборгич транспортининг қувур диаметрларига нисбатан иқтисодий кўрсаткичлари Қувур юборғич диаметри, мм 520 720 820 1020 1420 Бир йиллик ўтказиш қобилияти, 8 15 24 45 65

млн тонна 1 км қурилиш қиймати, (фоизда) 100 138 162 229 305 Юк оборотининг 1 ткм га солиштирма кўрсатгичи: а)инвестиғия ҳаражати (фоизда) б)металл ҳаражати, (г ҳисобида) в)эксплуатағия қилиш ҳаражатлари (фоизда) 100 13 100 61,5 9,7 70 47,4 8,1 65 35,9 6,1 60 28,7 5,2 42 Катта диаметрли қувурларни қўлланиш нефть ва газ қувури юборғичлар қурилишида инвестиғиялар сарфларини тежашда катта аҳамиятга эга. Масалан, мамлакатимизда 1960 йилдан бошлаб қўлланилаётган 520 мм диаметрли газ қувур юборғичини 1020 мм диаметрга ўтказишлик бажарилган бирлигига инвестиғия ҳаражатини 64,1 фоизга камайтирса, диаметри 1420 мм ўтказишлик 72,2 фоизга камайтиради. қурилиш қиймати ва эксплуатағион ҳаражатлар ҳам бажарилувчи иш бирлигига нисбатан арзонлашади. 1987 йилга келиб мамлакатимизда диаметри 1420 мм ли газ юборғич қувурлар ишлатила бошланди. Бундай газ юборғич қувурларини ишлатиш газ ўтказиш қобилияти 28...33 млрд. кубометр бўлиб, диаметри 1020 мм ли қувурга нисбатан инвести ц ия харажатини 20 фоизга, эксплуатағион харажатларни эса 30 фоизгача камайтириш имкониятини беради. Ривожланган мамлакатларда ўтказилган илмий-тадқиқот ва тажриба ўтказиш мақсадида диаметри 1620 мм ли ва 2000 мм ли (йиллик иш унумдорлиги 50 ва 100 млрд кубометр) газ юборғичлар ишлатилиб кўрилган. Навбатда 2500 мм диаметрли қувур юборғичлар ишлатиш фикри майдонга чиққан.

Нефть ва газни транспортировка қилишда қувурли юборғичларни ишлатиш темир йўл (баъзан автомобиль) тармоқлари ишини сезиларли даражада енгиллаштиради. Қувур юборғичлар транспортининг камчиликларига металл ҳамда инвестиғия харажатларнинг сезиларли даражада кўплиги. Қувур диаметри 520 мм ли бўлган 1 км қувур юборғичга 170 тонна металл сарфланади. Металл ҳамда инвестиғияларни тежаш мақсадида катта диаметрли-1620, 2000 мм ли қувурлар ишлатиш ва кўп ҳолларда металл ўрнига полиэтилен ва бошқа материаллардан ясалган юборғич қувурлар ишлатиш устида тадқиқотлар ўтказиш зарур. Қувур юборғичларнинг камчиликларига яна унинг узатиш тезлигининг нисбий пастлиги ҳам киради. (узатиш тезлиги соатига 4…7 км ва суткада 70…140 км дан ошмайди). 3. Қувур юборғич транспортини ривожлантириш муаммолари Ҳукумат қарорларида қувур юборғич транспорти олдига қўйилган улкан вазифаларни муваффақиятли бажариш учун магистрал қувур юборғичлар миқдорини кўпайтириш билан бирга улар иш самарадорлигини ошириш ҳам катта аҳамиятга эга. Иш самарадорлигини оширишга тармоқда ҳал қилиниши лозим бўлган масалаларга қувур юборғичлар умумий миқдорини янада кўпайтириш, уларнинг ўтказувчанлик қобилиятини ошириш, қувурларни занглаш (коррозия)га қарши нефть битимлари билан қоплаш, бошқариш ишларида телемеханика ва автоматлаштириш жиҳозларини кенг қўллаш ва бошқалар киради. Қувур юборғич транспортининг юқори самарадорлигини ҳисобга олиниб, кўпчилик хорижий давлатларда оғир углеводород-этан, этилен, пропан, пропилен ва бошқалар, суюқ ва газсимон моддалар-кислород, аммиак, водород, азот, хлор, кислота, эритмали ҳар хил тузлар ҳамда айрим озиқ-овқат (сут) маҳсулотлари ҳам қувур юборғич орқали ташилаётир.

Узоқ вақтлардан бери айрим қаттиқ моддалар ҳам сув юборғич транспорти орқали эритма (пулқпа) шаклида ташилаётир. Ҳозир баъзи бир қаттиқ жисмларни (масалан, тошкўмир, маъдан ва бошқалар)капсулаларга жойлаштирилиб, газ ёки суюқ нефть маҳсулотлари билан юбориш масалаларни ҳам ишлаб чиқарилаётир. Қаттиқ жисмларни қувур юборғич орқали юбориш анча мураккаблиги туфайли бу муаммони ҳал қилиш устида ҳали жуда кўп илмий-тадқиқот ва тажрибалар ўтказилиши зарур. Сўнгги йилларда қум, шағал ва бошқа материалларни контейнерларга жойлаштирилиб (2…3 тонналик), юқори босим ёрдамида қувур юборғич орқали юбориш устида саноат миқёсида тажрибилар ўтказилаётир. Бундай контейнерларда юк юбориш тезлиги 40...45 км  соат атрофидадир. Ўтказилаётган тажрибалар келажакда юкларни мана шундай усулда ташиш тежамли бўлишини тақозо этаётир. Юкларни қувур юборғич орқали контейнерларда ҳаво босими ёрдамида (пневматранспорт) транспортировка қилиш ҳамда маиший хизмат қолдиқларини вакуум усулида йиғиш марказий тизимини ишлаб чиқиш, илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ва лойиҳалаш ишларини бажариш бўйича Россия федерағиясида “Транспрогресс” саноат бирлашмаси маълум ишларни олиб бораётир.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари

Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Саноат транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Денгиз транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари