Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари - Транспорт - Рефераты

Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139 KB

Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари Режа: 1. 1.Ҳаво транспорти техника жиҳозлари, бошқариш ишлари асослари 2. Ҳаво транспортининг техник-иқтисодий хусусиятлари 3. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпанияси ютуқлари 4. Ҳаво транспортини ривожлантириш муаммолари

1.Ҳаво транспорти техника жиҳозлари, бошқариш ишлари асослари Ҳаво транспорти техника жиҳозлари асосий элементларига учиш аппаратлари (самолёт ва вертолётлар), аэропортлар, самолёт таъмирлаш заводлари ва бошқалар киради. Учиш аппаратлари ҳаво транспортининг асосий фаол бирлигидир. Улар ўз вазифаларига кўра пассажирлар ташувчи, юк ташувчи, юк ва пассажирларни бирга ташувчи, махсус ишларни бажарувчи (масалан, қишлоқ хўжалигига хизмат қилувчи, санитария, аэрофотоснимка ишларини бажарувчи), спорт ва ўқув-тренировка самолётлари ва вертолётларига бўлинади. Самолётлар ва вертолётларнинг асосий техник-эксплуатағион кўрсаткичларига улар сиғим (пассажирлар учун), юк кўтара олиш қобилияти, учиш тезлиги ва қўнмасдан уча олиш масофаси киради. Бу кўрсаткичлар кўп ҳолларда двигателлар тури ва унинг қувватига ҳамда самолётларнинг максимал кўтарила олиш оғирлигига боғлиқдир. Кўтара олиш максимал оғирлиги ҳам асосий техник-эксплуатағион кўрсаткичлар жумласига киради. Учиш масофалари, пассажирлар сиғими ва юк кўтара олишига қараб, пассажирлар ташувчи самолётлар узоқ йўналишлар (магистрал) ва маҳаллий ҳаво йўналишларида учувчи самолётларга бўлинади (1-жадвал).

1-жадвал Фуқаро ҳаво флотидаги самолёт ва вертолётлар техника кўрсаткичлари Самолёт ва вертолётлар турлари Пассажир жойлари сони Юк кўтара олиши, т К ў тарилиш максимал оғирлиги, т Крейсерли к учиш тезлиги, км  соат Қўнмасдан уча олиш масофаси, км 1 2 3 4 5 6 Магистрал трассаларда учувчи самолётлар ТУ-154 158-164 18,0 90,0 900-1000 7000 ИЛ-62 186-198 23,0 165,0 900-1000 9000-11000 ТУ-134 72 7,7 47,0 850-900 3200 Маҳаллий трассларда учувчи самолётлар АН-24 50 5,7 21,0 450-500 1900 ЯК-40 24-30 2,28 13,7 550-600 500 АН-2 12 1,5 5,5 160-185 2000 Максимал кўтарила олиш оғирликларига қараб самолётлар ва вертолётлар тўрт синфга бўлинадилар (1-жадвал). Аэропортлар ҳаво транспорти корхоналаридан бири бўлиб, пассажирлар, юк ва почта жўнатиш ва қабул қилиш ҳамда самолётларни учишга тайёрлаш ва учишни ташкил қилиш ишлари билан шуғулланади. Аэропортлар таркибида аэродром, вокзал, махсус инженерлик бино ва иншоотлари ҳамда вертолётлар қўниш майдонлари бўлиши мумкин. 1-жадвал Максимал кўтарила олиш оғирлиги бўйича самолёт ва вертолётлар синфи Максимал кўтарила олиш оғирлиги самолётлар вертолётлар I синф 50 т дан ортиқ 10 т дан ортиқ II синф 20-50 т 5-10 т III синф 10-20 т 2-5 т IV синф 1 т гача 2 т гача

Аэропорт ҳудудида ҳар хил инженерлик коммуникағиялари, канализағия, электр ва босимли ҳаво таъминоти, ёритиш ва алоқа тармоқлари ҳам бўлади. Халқаро ва мамлакатимиз магистрал йўналишларига хизмат қилувчи аэропортлар мураккаб метереологик шароитларда ҳам мунтазам ва кечаю кундуз ишлашга мўлжалланган бўлади. Аэропортлар пассажирлар оқими йиллик ҳажмига қараб беш синфга бўлинадилар. Йил давомида 7 млн. дан ортиқ пассажирлар оқимига хизмат қилувчи аэропортлар синфдан юқори аэропортлар деб аталади. Йил давомидаги пассажирлар оқимига 25 мингдан кам бўлган хизмат қилувчи аэропортлар ҳам синфли аэропортларга кирмайди. Аэропортларнинг аҳамияти ва синфларига қараб техника ривожи, жиҳозлар миқдори ва даражаси белгиланади. Аэропортларнинг энг муҳим ва асосий қисми аэродромдир. Аэродром самолёт ва вертолётларнинг хавф-хатарсиз учиши ва қҳниши учун йўл тасма(полоса)лар ҳамда уларга техника хизмати кўрсатиш учун махсус тайёрланган ер участкасидир. Вертолётлар қўниши ёки учиши учун махсус тайёрланган майдончалар - учиш, қўниш ва бурилиш учун тегишли равишда жиҳозланган бино ва иншоотлар бўлиб, улар вертолётларда юк ва пассажирлар ташишга мўлжалланган бўлади. Аэродромлар ўз вазифаларига кўра транспорт самолёт ва вертолётларини қабул қилувчи аэродромлар, махсус аэродромлар, завод полигон аэродромлари, ўқув ҳамда спорт клублари аэродромларига бўлинади. Иш муддатлари ва тавсифларига кўра аэродромлар мунтазам ишловчи аэродромлар, мавсумий ишловчи аэродромлар, илдам топшириқларни бажарувчи аэродромлар тарзида тасниф қилиниши мумкин. Аэродромлар вазифаларига кўра бошланғич ва энг сўнгги жойлардаги асосий аэродромларга, оралиқ жойларидаги аэродромларга бўлинади.

Самолёт ва вертолётлар ҳамда уларни учишда бошқарувчи командалар асосий аэродромлар ихтиёрида бўладилар. Бошланғич ёки энг сўнгги аэродромлардан самолётлар учишни белгиланган йўналишлар бўйича бошлайдилар ёки тамомлайдилар. Оралиқ жойлардаги аэродромларда самолётлар жадваллар бўйича пассажирларнинг бир қисмини тушириш ёки чиқариш учун қўнади ҳамда техник қаровдан ўтказилади ва ёнилғи заҳиралари олади. Фавқулодда ҳолларда самолётларнинг йўлда қўниши учун ҳам заҳирадаги ародромлар бўлиши керак. Аэродромлар учиш, техник хизмат кўрсатиш ва самолёт ва вертолётлар турар жой зоналаридан иборат бўлади. Учиш зоналари - учиш майдончаси, хавфсизлик йўлаги ва ҳаводан тушиш йўлагидир. Учиш майдончаси махсус жиҳозланган ҳудуддан иборат бўлиб, самолётларнинг учиш ва қўниш олди ҳаракатлари учун хизмат қилади. Учиш йўлаклари сони ва жойлашиши аэродромларнинг самолётлар ўтказа олиш қобилиятига, шамолнинг аэродром худуди ёнидаги аксарий йўналишига, майдон рел ь ефи ва гидрогеологик шароитларига боғлиқдир. Самолёт ва вертолётларнинг учиши ва қўниши учун мосланган жойнинг бир қисмидаги йўлаклар устига ц емент ва асфал ь т-бетон қопламалари ётқизилади, улар ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам самолёт ва вертолётларнинг учиши ва қўнишини таъминлашга қаратилган бўлиб, учиш ва қўниш йўлаклари деб аталади. Аэродромлар категорияларига қараб бундай йўлакларнинг умумий узунлиги 600-2600 метр ва ундан ҳам ортиқ бўлади; кенглиги эса 25-80 метр ва ундан ортиқ бўлиши зарур. Учиш ва қўниш йўлагидан самолётларнинг туриш жойларигача ёки перронларгача бўлган йўллар рулежка йўллари деб аталади. Улар кенглиги 10-25 метр атрофида бўлади. Самолёт ва вертолётларни тўхтатиб қўйиш жойлари ҳам қаттиқ қопламали йўллардан иборат бўлиб, уларда самолёт ва вертолётларга техник хизмат кўрсатилади.

Тунги соатларда ва мураккаб об-ҳаво шароитларида самолётлар мунтазам қатнаши учун аэродром ҳудудидаги йўллар махсус электр чироғи ва радио-техника билан жиҳозланган бўлади. Аэродром худуди атрофида учиш хавфсизлигини таъминлаш учун маълум радиуслардаги бино ва иншоотлар баландлиги чекланган бўлиб, у аэродромлар олди ҳудуди ҳисобланади. Аэродром олди худуди ва унинг устидаги тахминан 50 км атрофидаги ҳаво фазоси аэротория ёки аэропорт ҳудуди деб аталади. Аэродромлар самолёт ва вертолётга хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун зарур жойлардир. Бундан ташқари учувчилар, техник хизмат кўрсатиш ходимларини уй-жой билан таъминлаш учун аэродромлар ҳудуди ёнида уй- жой зоналари ҳам ташкил этилади. Бир ёки бир неча турдаги самолёт ва вертолётлар таъмири билан шуғулланувчи самолёт таъмири заводи Марказий Осиё ҳудудида ягона Тошкент шаҳридагина ташкил этилган бўлиб, бу завод МДҲ давлатлари самолётларини ҳам таъмирлайди. Мамлакатимиз ҳаво транспортидаги ташкилий бошқарув звеноси Ўзбекистон Республикаси Миллий Авиакомпанияси Дирекғиясидир. Ташкилий бошқарув тузилмасининг иккинчи звеноси маҳаллий фуқаролар авиағияси худудий бошқармалари, жойлардаги ҳаво транспорти корхона бирликлари, самолёт ва вертолётлар, аэропортлар, авиағия техника базаси, Тошкент самолёт таъмири заводидан иборатдир. 2. Ҳаво транспортининг техник-иқтисодий хусусиятлари Барча транспорт турлари ичида энг тез ҳаракат қилувчи транспорт ҳаво транспорти бўлиб, унинг узоқ масофага қўнмасдан учишдаги ҳаракат тезлиги соатига 900…1000 километрни ташкил этади. Боинг-757 ва 767, аэробус А- 310, RJ -85, ҳамда ИЛ-62 самолётларининг қўнмасдан уча олиш масофалари 9000…11000 километрдир.

Ҳаво транспортининг асосий хусусияти - самолётларнинг катта тезлиги ҳисобиг пассажир, почта ва юк ташиш вақтининг қисқаришидир. Агар кур ь ер поезди 100…110 км/соат, сув ости қанотли теплоход 70…75 км/соат, шаҳарлараро автобус 50…60 км/соат тезлик билан пассажирлар таший олса, газ-турбина двигателли самолёт ўрта ҳисобда соатига 600…800 км тезликда пассажирлар таший олади. Газ-турбинали ҳаво кемаларида пассажирларнинг ўртача учиш масофаси 2000 км. Ўтган ўн йил ичида аэрофлотдаги самолётларнинг ўртача коммерғия тезлиги ўсди. Бу самолётларда бир хил масофага бир вақтнинг ўзида йўлга чиққан пассажирлар темир йўл поездига нисбатан самолётда 30 соатга яқин вақтни тежайдилар. Бу деган сўз 2000 йил давомида "Ўзбекистон ҳаво йўллари" авиакомпанияси бўйича авиағия транспортида учган пассажирлар деярли 50 млн. киши/соат ижтимоий ишлаб чиқариш вақтни тежайдилар. Транспорт воситалари йўлда бўлган вақтни тежаб, умумий ишлаб чиқариш жадаллигига қулай таъсир қилади, мамлакатимиз ва унинг вилоятлари ўртасидаги иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқаларни йўлга қўйишда катта аҳамиятга эгадир. У вақтни тежаш - аэрофлотнинг мамлакатимиз ишлаб чиқарувчи кучларини ривожлантиришга қўшадиган катта ҳиссадир. Ҳаво транспортининг яна бир қулайлиги шундаки, у транспортнинг бошқа турларига нисбатан юкларни энг қисқа маршрут бўйича етказиб беради. Темир йўл транспортидагига қараганда ҳаво маршрутлари 20…30 фоиз қисқа бўлади. Автомобиль йўллари ва темир йўллар ернинг релқефи ҳисобга олинган ҳолда қурилади. Самолётларда учиш учун эса ер фақат қўниш ва ҳавога кўтарилиш учун керак бўлади, холос. Самолётлар учиб бораётганида унга ернинг ҳеч кераклиги йўқ. Жуда қисқа маршрутлардан фойдаланиш вақтни, ортиқча транспорт ва меҳнат сарфини тежайди. Ҳаво транспорти ниҳоятда юқори ва тез учиши билан фарқ қилади. Бу унинг учинчи афзаллигидир. Темир йўл поездлари, автомобиллар, дарё кемалари жойнинг физик-географик ҳолатига бевосита боғлиқ бўлиб, фақат

белгиланган йўналишлардагина ишлаши мумкин. Бундай боғлиқликдан самолёт ҳоли бўлиб, у ҳавода сув ҳавзалари ва тоғлар устидан, ўрмон ва саҳролардан ошиб учаверади. У қутб доираси орқасида (заполярқеда) ва тропикларда ҳам ишлаши мумкин. Самолётларнинг баланд уча олиши унинг темир йўл поезди ва автомобиллар бора олмайдиган энг чекка ўлкаларга ҳам етиб боришига имкон беради. Ҳаво транспортининг тўртинчи афзаллиги тез ва баланд уча олиши билан алоқани тез амалга оширишидир. Муайян жойлар орасида алоқа ўрнатиш учун аэрофлотга уларнинг ҳар бирида аэропорт қуриш ва янги авиалинияни радиотехника воситалари билан жиҳозланишнинг ўзи кифоя қилади. Аэропортларни бошқа транспорт турлари бора олмайдиган туманларга қуриш мумкин. Ҳаво йўли самолёт хизмати учун ҳамма вақт тайёр. Уни автомобиль йўллари ва темир йўллар каби қуриш ёки сув магистрали каби чуқурлатиш ва кенгайтириш зарур эмас. Мана шунинг учун ҳам фуқаролар авиа ц ияси транспортнинг бошқа турларига қараганда жуда қисқа муддатларда янги алоқа йўлларини ташкил эта олиш қобилиятига қодирдир. Жуда кўп вақт тўхтамасдан, тўғри бора оладиган алоқа машрутлари ташкил қилиш - ҳаво транспортининг бешинчи афзаллигидир. Фуқаролар авиа ц ияси жуда қисқа ва тўғри ҳаво трассаларидан фойдаланиб, транспортнинг бошқа турларида бориб бўлмайдиган ҳар қандай жойлар оралиғига қўнмасдан юк ва пассажирлар ташиб бера олади. Ҳаво транспорти юқори маневрчанлиги ҳамда пассажир ва юк оқимлари ўзгаришига мувофиқланиши унинг яна бир муҳим афзаллигидир. Ҳаво транспортининг энг муҳим камчилиги - бу транспортнинг бошқа турларига нисбатан юк ва пассажирлар ташиш таннархининг бир неча марта катталигидир. Ташиш таннархининг юқори даражада бўлиши сабаблари биринчидан, самолёт учиши учун керак бўлган зарур юкнинг (ёнилғи ва бошқалар) катта вазнлилиги, иккинчидан, юк кўтариш бирлигига тўғри келадиган двигател ь

қувватининг катталигидирки, бу ўз навбатида ¸қилғининг кўп сарфланишига (темир йўл транспортидагига 10…12 марта ортиқ сарфланади) олиб келади. Ҳаво транспортида пассажирлар ташилганда бир тонна оғирликни кўтаришга тўғри келадиган самолёт вазни темир йўл транспортидагидан камдир. Бу самолётларда пассажирлар ташиш таннархининг деярли камлигига сабаб бўлади. Шу сабабли ҳаво транспорти асосан пассажир транспорти ҳисобланиб, ундан кўпинча узоқ масофаларга пассажирлар ташишда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ҳаво транспортининг яна бир камчилиги унинг ишига об-ҳаво шароитининг таъсир қилишидир. Баён қилинган камчиликлар ҳаво транспортининг пассажирлар ва юк ташишдаги катта моҳиятини сира камситмайди. 3. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпанияси ютуқлари Мамлакатимиз ҳаво транспорти жаҳон стандарти талабларига биноан ривожланиши Ўзбекистоннинг мустақиллик йилларига тўғри келади. Шу йиллар ичида Ўзбекистон самолётлари саройи ривожланган ғарб мамлакатларида, чунончи Америкада ишлаб чиқарилган "Боинг"-757 ва 767, Евроаэробус А-310 ҳамда Британ-Франғуз авиакомпаниясида ишлаб чиқарилган RJ -85 самолётлари билан тўлдирилди. "Боинг"-757 русумли самолётга ўрнатилган двигателнинг иш шовқини ва заҳарли газ чиқариш даражаси ўта талабчан жаҳон стандарти талабига мос бўлганлиги учун уни экология талабига биноан "кўк" самолёт деб аталади. Бу самолёт пилоти кабинасига бортли компқютер, энг замонавий навигағия тизими, жиҳозлар ўрнатилиши бу самолётни энг оғир шароитларда (50 метр кўриш масофасида) ҳам аэродромга қўндириш мумкинлигини алоҳида таъкидлаш лозим. Юқори парвоз тавсифларига эга бундай ҳаво машиналари пассажирларнинг кўпгина қатновларга чиқишини таъминлади. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" авиакомпанияси самолётлари бугунги кунда заминимизнинг

турли бурчакларида: Атлантика орқали Нқю-Йоркка, Овропа шаҳарларига, Жанубий-Шарқий ва ғарбий Осиёга, Яқин Шарқ давлатлари ва бошқа шаҳарларга қатновларини амалга оширмоқда. МДҲ мамлакатлари бўйича 30 дан ортиқ йўналишлар ўзлаштирилган, 20 дан ортиқ узоқ хорижий мамлакатларга пассажирлар ташиш йўлга қўйилган. Жумладан, Италия пойтахти Римга, Ҳиндистоннинг Амритсар шаҳрига, у ердан Бермингемга ва бошқа бир неча ҳаво йўллари очилган бўлиб, сайёҳларни Япониядан Ўзбекистонга элтиш амалга оширилди. Мустақиллик йилларида Ватанимиз жаҳонга танилган ва рақобатбардош авиағия мамлакатига айланди. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпанияси самолётлари билан 1995 йилда 1 млн. 531 минг пассажирлар ташилган бўлса, бу рақам 2000 йилга келиб 1 млн. 791 мингга етди, бажарилган пассажирлар обороти 1995 йили 2984 млн.пасс.км ни, 2000 йили эса 3877,3 млн.пасс.км ни ташкил этди ёки пассажирлар ташиш бўйича бажарилган иш 17 фоизга, пассажирлар обороти бўйича бажарилган иш 30 фоизга ошди. Ҳозирги кунда МДҲ давлатлари пойтахтлари Ашхабод, Боку, Бишкек, Киев, Москва ва Россиянинг қуйидаги йирик шаҳарлари Челябинск, Екатеринбург, Қозон, Хабаровск, Краснодар, Минерал-Сувлар, Навосибирск, Омск, Ростов-Дон, Самара, Санкт-Петербург, Тюмен, Уфа, Қозоғистоннинг Олмата, Қараганди, Украинанинг Симферополқ шаҳарлари билан, узоқ хорижий давлатларнинг йирик шаҳарлари бўлмиш: Амстердам, Бангкок, Бахрейн, Берлин, Деҳли, Дакка(Бангладеш), Франкфурт, Станбул, Жидда, Карачи, Куала-Лумпур, Лаҳор, Лондон, Нқю-Йорк, Париж, Сеул, Шарджа, Тел-Авив, Эл-Риад билан мунтазам ҳаво маршрутлари ишлаб турибди. Республикамиз пойтахти Тошкент қуйидаги йўналишларда "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпанияси самолётлари билан учувчи МДҲ ва Овропа мамлакатлари пассажирларга юқори даражада қулайликлар яратилган: 1. Ашхабод-Тошкент-Бангкок, Деҳли; 2. Бишкек-Тошкент-Франкфурт, Рим, Афина, Сеул;

3. Екатеринбург-Тошкент-Бангкок; 4. Қозон-Тошкент-Бангкок, Деҳли, Сеул, Дакка; 5. Киев-Тошкент-Бангкок, Деҳли, Сеул, Дакка; 6. Красноярск-Тошкент-Бангкок; 7. Москва-Тошкент-Бангкок, Куала-Лумпур, Деҳли, Сеул, Пекин; 8. Самара-Тошкент-Деҳли; 9. Санкт-Петербург -Тошкент-Бангкок, Деҳли; 10. Новосибирск-Тошкент-Деҳли-Бангкок, Сеул, Шарджа; 11. Ростов-Дон-Тошкент-Деҳли; 12. Симферополқ-Тошкент-Деҳли; 13. Тюменқ-Тошкент-Бангкок, Пекин, Деҳли, Куала-Лумпур, Сеул; 14. Уфа-Тошкент-Бангкок; 15. Хабаровск-Тошкент-Афина, Рим, Стамбул, Тел-Авив; 16. Челябинск-Тошкент-Деҳли-Бангкок; 17. Лондон-Бирменгем-Тошкент-Деҳли-Амритсар; 18. Лондон-Тошкент-Дакка; 19. Фракфурт-Амстердам-Париж-Тошкент-Деҳли-Бангкок; 20. Тел-Авив-Тошкент-Сеул-Пекин-Бангкок; 21. Нқю-Йорк-Киев-Тошкент-Деҳли; 22. Афина-Рим-Тошкент- Деҳли. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпаниясининг қуйидаги хорижий давлатлар йирик шаҳарларида ваколатхоналари бор: Бокуда, Дакка(Бангладеш), Беминг (ХХР), Парижда, Фракфурт, Лондон, Атхенс (Греғия), Амстердам, Деҳли, Тел-Авив, Рим, Токио, Бишкек, Сеул, Куала-Лумпур, Москва, Санкт-Петербург, Челябинск, Новосибирск, Омск, Ростов-Дон, Самара, Тюменқ, Жидда (Саудия Арабистони), Бангкок (Таиланд), Стамбул, Ашхабод ва бошқалар. Мамлакатимиз бўйича ҳам маҳаллий ҳаво йўналишлари кенг ривожланган. Пойтахтимиз Тошкент қуйидаги шаҳарлар билан мунтазам

боғланган: Андижон, Бухоро, Фарғона, Қарши, Наманган, Нукус, Самарқанд, Термез, Урганч, Навоий, Зарафшон. Ички ва ташқи ҳаво йўналишларида замонавий лайнерлар ва бошқа турдаги самолётлар қатнамоқда. "Ўзбекистон ҳаво йўллари" МАК жаҳоннинг 75 авиакомпаниялари билан туризмни ривожлантириш бўйича ҳамда ривожланган ғарбий мамлакатларда чиқарилган авиатехникани таъмирлаш ва техник хизмат кўрсатиш бўйича ҳамкорлик битимлари бор. Марказий Осиё давлатлари ичида ягона самолётларни таъмирловчи завод мавжуд бўлиб, у ривожланган техника ва технологияга эга бўлганлиги учун хорижий авиакомпанияларнинг жуда кўп турдаги самолётлари таъмирдан чиқарилади. Темир йўллари йўқ, автомобиль йўллари эса жуда кам бўлган жойлар учун ҳаво транспортининг аҳамияти айниқса каттадир. Шунингдек, ҳаво транспортидан почта, тез бузиладиган маҳсулотлар ташишида, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига қарши курашда, ёнғинларни ўчиришда, жойларни аэрофото съемка қилишда, геолого-разведка ишларида, аҳоли яшайдиган узоқ жойларда тиббиёт хизматини ўташда ва бошқа шу каби ишларда фойдаланилади. 2000 йилда мамлакатимиз ҳаво транспортида 34,2 минг тонна почта ва бошқа юк ташилди. Ҳаво транспортида оммавий юклар ташиш иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлмаганлиги сабабли самолётларда фақат жуда муҳим ва қимматбаҳо ёки тез бузилувчи юклар ташилади. Мамлакатимиз фуқаро авиа ц ияси транспорт масалаларини ҳал қилиш билан бирга доим ўсиб бораётган алоҳида вазифаларни ҳам бажаради. Масалан, қишлоқ хўжалиги авиа ц ия-кимёвий ишлар. Самолёт ва вертолетлар экинзорларга, боғларга ишлов беришлари мумкин. Ўсимликларни авиағия ёрдамида муҳофаза қилишга сарфланган ҳар бир сўм донли ўсимликларда 3…10 марта ва боғдорчиликда 15…20 марта ортиғи билан қайтади. Авиағия илмий-татқиқот ишлари ўтказишда, геологик ва геофизик қидирув, метереология ишларида, электр симлари йўналишларини қуришда,

пармалаш иншоотларида, газ ва нефт қувурлари қуришда, иқтисодиётнинг бошқа кўп соҳаларида кенг қўлланиши мумкин. Мамлакатимиз аэрофлоти ички ва ташқи йўналишларида фан ва техниканинг сўнгги ютуқлари асосида ишлаб чиқарилган энг замонавий самолётлар ("Боинг"-757 ва 767, А-310 ва RJ -85) парвоз қилаётир. Замонавий самолётлар кўп пассажир сиғдириши (85, 170, 220 ва 350 пассажир), шу билан бирга кўп юк ортиши, ҳаракат тезлиги (800…1000 кмғсоат) ва 9…11 минг метр баландликда узлуксиз 7…11 минг км узоқликка уча олиши билан ажралиб туради. Тошкент самолётсозлиги заводида ишлаб чиқарилган 40 т юк кўтарувчи ИЛ-76Т самолётининг максимал кўтарилиш оғирлиги 150 т бўлиб, 40 т гача ҳар хил катта габаритли юклар, шу жумладан контейнерлар, автобуслар ва бошқа баҳайбат юкларни ўз ичига олиши мумкин. Самолётнинг крейсерлик тезлиги 850…900 км/соат. Чкалов номидаги Тошкент ишлаб чиқариш бирлашмаси Россиянинг Илюшин номидаги махсус конструкторлик бюроси конструктор, инженер- техник ходимлари билан биргаликда ИЛ-114 русумли ҳаво лайнерини яратишди. Бу ҳаво лайнерига давлатлараро авиағия қўмитасининг сертификати берилган бўлиб, бу лайнер ҳозирги кунда ўз ресурсларини тугатаётган АН-24 ва ЯК-40 самолётларини алмаштиришга мўлжалланган. Бу самолёт фақатгина МДҲ давлатларидагина эмас, узоқ хорижий давлатларда ҳам маҳаллий пассажирлар ташишда ҳам ишлатилади. Шаҳарлараро йўналишдаги пассажирлар оборотининг 30 фоизи фуқаро авиағияси ёрдамида бажарилади, узоқ масофаларга пассажирлар ташишда эса 80 фоиздан кўп пассажирлар ҳаво транспортидан фойдаланади. Бу ҳаво транспортининг мамлакатимизда ҳамда вилоятларда пассажирлар ташишдаги аҳамиятини яққол кўрсатади. Мустақилликнинг ўн йили ичида мамлакат тараққиётида, айниқса давлатимиз валютасини мустаҳкамлашда аэрофлотнинг роли жуда катта.

Ҳозир геолого-разведка ишларида, дон ва бошқа маҳсулотлар ҳосилдорлигини оширишда аэрофлотнинг аҳамияти янада ўсади. Ҳаво йўналишларида пассажирлар ташиш ишларини ортиб бориши темир йўли транспорти пассажирлар ташиш ишини енгиллаштиришга ва унинг юк ташиш қобилиятини оширишга олиб келади. Ҳисобларга кўра, ҳаво транспорти бажарган ҳар бир миллион километр пассажир обороти темир йўл транспортидан бир пассажир поездини бўшатишга ёки темир йўл транспорти ўтказувчанлик қобилиятининг қўшимча икки юк поездлари бирлигига ёки 4,5 минг тонна юк ташишга тенглаштириш мумкин. 2000й “Ўзбекистон ҳаво йўллари” миллий авиакомпания ҳаво транспортида бажарилган пассажирлар обороти 3877 млн. пассажир-километрдан ортиқ бўлганлиги ҳисобга олинса, бу транспорт турининг мамлакат иқтисодиётидаги аҳамиятини янада равшан кўрсатади. 4. Ҳаво транспортини ривожлантириш муаммолари “Ўзбекистон ҳаво йўллари” миллий авиакомпания келажакдаги ривожи эскириб ўз ресурслари ниҳоясига етиб бораётган (АН-24, ЯК-40, ТУ-154 ва бошқалар) самолётларни янги, тежамли, қулай ва шинам самолётлар билан алмаштирилиши, магистрал (узоқ хорижий давлатларга) ва маҳаллий йўналишларидаги аэропортларни кенгайтирилиши ва кўпайтирилиши, уларда пассажирлар ташиш ишларини кенгайтирилиши, юк ташиш жараёнларини ва самолётларга хизмат кўрсатишни механизағиялаш ҳамда автоматлаштириш билан боғлиқдир. Келажак 20 йил давомида "Ўзбекистон ҳаво йўллари" миллий авиакомпанияси самолётлари саройи 12,5 мингдан 28.5 мингга етказилиши режалаштирилган бўлиб, унда "Боинг"-757 турдаги тор фюзеляжли минтақавий лайнерлар улуши 73…75 фоизда бўлиши мўлжалланилган. Авиағия техникасидан оқилона фойдаланиш, двигателларнинг тежамкорлигини ошириш, самолётлар ва вертолётларнинг вазн ҳамда аэродинамик тавсифларини яхшилаш ҳисобига ёнилғи сарфини анча

камайтириш тадбирлирини амалга ошириш ҳам муҳим вазифалардан биридир. Пассажирларга маданий хизмат кўрсатиш даражасини янада яхшиланиши лозим. Ўнлаб янги магистрал ва маҳаллий ҳаво йўналишлари очилиши, уларга хизмат қилувчи агентликлар, чипта сотиш кассаларини сони, аэропортлар ва авиапассажирлар учун меҳмонхоналарни кўпайтирилиши лозим. Пассажирларга самолётларда ва ерда хизмат кўрсатишнинг илғор технологияларини кенг жорий этилиши лозим. Аэропортларда пассажирларни самолётга чиқаришни енгиллаштирилиши, уларнинг багажи ва юкларини ташишда контейнер ва тагликлардан фойдаланишни кенгайтирилиши керак. Келажак давр ичида геологлар, нефтчилар, газчилар ва қурилиш объектларига ҳаво транспорти ёрдамини кенгайтирилиши лозим. Ҳаво транспорти объектлари қурувчиларининг муҳим вазифаси мавжуд учиш-қўниш полосаларини реконструк ц ия қилиб кенгайтириш ва вақтинча ишлари тўхтатилган Қўқон, Қўнғирот, Мўйноқ, Учқудуқ, Тўрткўл, Сариосиё ва бошқа аэропортларни қайтадан ишга тушириш ҳисобига уларни оғир самолётларни қабул қилишга тайёрлаш ўта зарур вазифаларидан биридир. Келажакда аэровокзал ва аэропортларнинг бир соатдаги ўтказувчанлик қобилиятини оширилиши лозим. Бу вазифа янги аэровокзаллар қуриш ва мавжудларини реконструк ц ия қилиб кенгайтириш ҳисобига бажарилади. Аэрофлотнинг халқаро йўналишлари янада кенгайтирилади. Айниқса халқаро савдо-сотиқ, технологик интеграғия билан боғлиқ бҳлган Болтиқ бҳйи давлатлари, Овропа, Америка қитъаси шаҳарлари билан тўппа-тўғри ҳаво йўналишларини йўлга қўйишни белгиланиши лозим ва унда мамлакатлараро манфаатли алоқаларини тенг ҳуқуқлик асосида ривожлантиришга катта аҳамият берилишини назарда тутиш лозим. Мамлакатимиз аэрофлотининг Осиё, Африка ва Лотин Америкаси мамлакатлари ўртасидаги учиш йўналишларини йўлга қўйиш ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Мавжуд халқаро йўналишларидаги учишларни ошириш

ҳисобига ҳаво транспортида ташиш ишларини оширишлик лозим. Шу билан бирга ҳозирга қадар алоқа йўқ жойларда янги ҳаво йўналишлари очиш, кенг фюзелажли ва катта сиғимли самолётларини халқаро йўналишларда ишлатишни режалаштириш ҳам лозим. Олимлар самолётлар борти ичидаги ва ердаги навиағия жиҳозларини ривожлантириш устида катта ишлар қилмоқдалар. Ҳозир авиағия ходимларининг асосий вазифаларидан бири ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам уча оладиган самолётлар яратишдир. Бундай самолётлар кўриш узоқлиги 200 метр ва ундан кам, булутлар энг паст қавати 15 метр атрофида бўлган ҳолда ҳам учишни давом эттира олиши учун автоматика тамойилида ишловчи жиҳозлар билан таъминланган бўлиши керак. Ҳал қилиниши зарур бўлган муаммолардан бири катта қувватли, такомиллашган ва ҳар томонлома тежамли самолётларни амалда қўлланишидир. Назарий тадқиқотлар, ривожланган давлатлар самолётсозлик тажрибалари шуни кўрсатадики, бу масалани ҳал қилишдаги бош йўналиш самолётлар пассажир сиғими ва юк кўтариш қобилиятини оширишдир. Бу нарса барча мамлакатлар олдида ҳал қилишини зарур муаммо бўлиб турибди. Ҳозир мамлакатимизда ... пассажир сиғадиган “Эрбас индастри” ғарбий Овропа конғерғиумиди яратилган А-310 русумли аэробус ишга туширилган. Бу кенг фюзеляжли самолёт бўлиб, катта қувватли двигателга эга, учиш тезлиги 900...950 км  соат га етади. Пассажирлар учун ўз багажини олиб чиқиш имконияти яратилган ва багажлар учун махсус ҳужралар ажратилган. Жаҳон самолётсозлиги тараққиёти шуни кўрсатадики, яқин келажакда 800 киши сиғдирувчи ва кўтарилиш максимал оғирлиги 650..680 тоннали самолёт яратилиши мумкин. Юк кўтариш қобилиятини ошириш вертолётлар конструк ц ияларини ишлаб чиқишда катта аҳамиятга эгадир. Россияда яратилган 12 тонна юк кўтарувчи МИ-6 вертолёти жаҳонда энг катта ҳисобланар эди. В-12 моделли

верталётга тўртта (ҳар бири 6500 от кучига эга) двигателқ ўрнатилиши унга 240 км  соат тезлигида учиш имкониятини берди. Қ исқа масофада вертикал кҳтарилувчи самолётлар яратилиши техника тараққиётида янги йҳналишдир. Самолётлар вазни ва ҳаракат тезлиги орта бориши учун-қҳниш йҳлларини ҳам оширишни талаб қиладики, бу қисқа масофада ва вертикал кҳтарилувчи самолётлар яратишни ниҳоятда тезлаштиришни тақозо этади. Чунки кҳтарилиш ва қҳниш йҳллари узун бҳлган аэропортларни шаҳарлар яқинига қуриш мақсадга мувофиқ эмас. Аэропортларни шаҳарлардан олис масофаларга (50...60 км) жойлаштириш эса ҳаво транспортининг тезкорлик қадрини камаётиради. Қисқа масофада вертикал кўтарилувчи самолётларнинг парвози учун илгариги 0,2...2,6 км учиш йўллари ўрнига 300..500м учиш йўллари етарлидир. Қўнишда эса ундан ҳам қисқа масофали йўллар етарлидир. Амалда вертикал кўтарилувчи самолётлар учиш ва қўниш йўллари ўрнига кичикроқ майдончалар кифоядир. Ташиш ҳажми ва самолётлар вазнини, шинамлик, тежамкорлик даражасини ошириш ҳамда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш аэропортлар ва улардаги иш технологияларини ҳам ривожлантиришни тақозо этади. Сўнгги йилларда Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Ургенч (Хива) шаҳарлардаги аэропорт қурилиши (реконструк ц ияланиши) вокзаллар лойиҳаларидаги юқорида айтилган талабларни амалга оширилиши, уларни 1999 йилдан бошлаб халқаро аэропортлар статуси даражасига кўтарди. Навоий вилоятининг Учқудуқ шаҳрида халқаро статусли аэропорт қурилиши ниҳоясига етаётир. Учиш ва қўниш йўлларига мустаҳкам ва чидамли қопламалар ётқизиш юқорида айтилган масалани ҳал қилишнинг техник томонидир. Айрим пайтларда қорнинг кўп ёғиши, муз яхмалаклари аэропорт ишлари ва жадвалда белгиланган вақтларни ўзгартиришга мажбур этади. Яхмалак ва бошқа қийинчиликларни енгиш учун махсус машиналар қўлланиши лозим.

Самолётларни ёнилғи билан ўз вақтида таъминлаш фаол масалалардан биридир. Самолётлар кўпайиши, уларнинг юк кўтариш қобилияти ва ҳаракат тезлигининг ошиши ёнилғи сарфини ҳам кўпайтиради. Бундай ҳолларда ёнилғи таъминатини автомобиль шассисига ўрнатилган бензовоз ц истерналарда бажариш кўп вақт ва меҳнат сарфини талаб этади. Шунинг учун келажакда ёнилғи таъминотини ер ости қувур орқали юборғичлари орқали ва улар ишини автоматлаштириш ёрдамида ҳал қилиниши мақсадга мувофиқдир. Электр, сув, газ ва техник суюқликлар таъминоти тизимларини ҳам ривожлантириш келажакдаги вазифаларндир. Ташиш жараёнини ташкил қилишда самолётларга чипта сотиш ёки жойни бронқ (эгаллаб) қилиб қўйишга катта аҳамият бериш лозим. Тошкент аэровокзалига мамлакатимиз бўйича биринчи бўлиб автоматика ёрдамида чипта сотиш тизими ўрнатилди ва бу тизим хорижий давлатлар аэровокзаллари билан бирлаштирилган. Интерлайн келишувига биноан пассажирлар Тошкентнинг ўзида фақатгина “Ўзбекистон ҳаво йўллари” миллий авиакомпанияси Н ь ю-Йорк шаҳрига учувчи самолётигагина эмас, Американинг Атланту, Чикаго, Вашингтон, Санфран ц иско шаҳарларига учувчи самолётлар рейсларига ҳам чипта оладилар. Россия пойтахти Москва шаҳри автоматик чипта сотиш тизими билан, Россиянинг 50 дан ортиқ шаҳарлари билан бирлаштирилган. Москва шаҳридан учувчи ҳар қандай рейсдаги самолётга 30 ёки ундан кам кун илгари чипта сотиш имкониятига эга. Тошкентдаги автоматик тизим ҳам шундай. Буюртма ахборотлари автоматик равишда марказга юборилиши билан бирга чипта сотувчи кассир олдидаги экранга ҳам ёзилиб борилади ва бу юборилган ахборот аниқлигини текшириш имконини беради. Сотилган чипта ўрни автоматик равишда ЭҲМ хотирасида қолади ва бу бир ўрин ўрнига икки (ёки ундан ҳам ортиқ) чипта сотмаслик ваколатли имконини беради. Ҳозир ЭҲМ ўз хотирасида 30 кунлик 250 ва ундан ортиқ рейсларга сотилган жойларни эслаб қолади. Чипта сотишда бирор хатолик ўтказмаслик

мақсадида Марказий аэровокзалда параллел ишловчи иккита ЭҲМ ўрнатилган бўлиб, унинг бири ишламай қолса ҳамма бажарилиши лозим вазифаларни иккинчиси бажариб туради. Учиш хавфсизлигини таъминлашга алоҳида эътибор берилади. Хавфсизлик муаммолари икки йўналиш - учиш аппаратлари пухталиги ва мустаҳкамлигини ошириш ва ердан туриб самолётларни ҳар қандай мураккаб шароитларда бошқариб бориш воситаларининг аниқ ишлаши бўйича олиб борилади. Ҳозир учиш мунтазамлиги ва хавфсизлигига об-ҳаво шароити (жумладан туман ва паст булутлар) катта таъсир этади. Айтилганга кўра, туман ва булутларни аэропорт устида тарқатиб юбориш катта аҳамиятга эгадир. Масалан, “Қуруқ муз” кукунлари сепиш йўли билан баъзи совуқ туманларни ёмғирга айлантириш мумкин. Учиш хавфсизлиги кўп ҳолларда ҳаракатни бошқариш тизимларига боғлиқдир. Айниқса бу масала учиш оқимлари кўп ерларда катта аҳамиятга эга ва бундай ҳолларда самолётлар тўқнашмаслигини олдини олиш учун учиш баландликлари ва интервалларини эшолонларга бўлиш лозим. Ҳар хил турдаги самолётлар учун махсус учиш йўлаклари ҳам белгиланади. Кўрсатилган йўлаклардан самолётлар рухсатсиз четга чиқмасликлари керак. Ривожланган мамлакатларда учаётган самолётларни назорат этишда радар жиҳозлари, УВК (Ул ь тра қисқа тўлқин) радио алоқаси ҳамда самолётлар ичидан жавоб берувчи аппарат сигналларидан фойдаланилади. Мана шу каналлар орқали самолёт бошқарувчи пилотга йўналишдаги об-ҳаво ва учаётган самолётлар тўғрисида маълумотлар етказилиб турилади. Жуда йирик аэропортларда самолётларни қўндириш ва учириш ишларида замоновий ЭҲМ дан фойдаланилади. Мураккаб шароитларда бундай замонавий ЭҲМ самолётнинг учиш траекториялари ва бошқа зарур шартларни ҳисоблаб чиқиб, самолёт бошқарувчи пилотга тайёр маълумотлар етказиб беради.

Ҳаво транспортини ривожлантиришдаги асосий йўналишларидан бири максимал учиш тезлигини оширишдир. Учиш тезлигини ошириш инсониятнинг азалий орзусидир. Ҳозирги кунда 1000 км  соат тезлик билан учиш юқори поғона бўлмай қолди. Э н диликда ривожланган узоқ хорижий давлатларда ва Россияда товуш тезлигида (1200 км  соат) тез учидиган пассажир самолётлари қатнаб турибди. Булар қаторига Россияда ишлаб чиқарилган ТУ-144 самолёти (учиш тезлиги 2500 км  соат) киритиш мумкин. Ҳозир ривожланган узоқ хорижий давлатларда соатига 6500 км тезлик билан учадиган экспериментал самолётлар яратилган. Бундай тезликда учувчи аппаратлар гипертовушли самолётлар деб аталади. Ҳаво транспортини бошқаришни автоматлаштириш муаммолари соҳа автоматик бошқарув тизими (АБТ)ни яратиш йўли билан кенг режада ҳал қилинаётир. Бу соҳа АБТ нинг бир қанча кичик тизимлари - режалаштириш ишлари, самолётларни ҳаво йўналишлари ва ташишга мўлжаллаб жойлаштириш, пассажир ташиш жадвалларини ишлаб чиқиш, техник хизмат кўрсатиш каби тизимлари мавжуд. АБТ тизими орқали маддий-техника таъминоти, молия-бухгалтерлик ҳисоб-китоби, режалаштириш масалалари ҳам ҳал қилинади.

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Саноат транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Денгиз транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Темир йўл транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари