Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари - Транспорт - Рефераты

Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145.5 KB

Шаҳар транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари Режа: 1. Шаҳар транспорти тармоқлари ва техник жиҳозлари 2. Кўча йўлларида ишловчи шаҳар пассажир транспорти 3.Кўча йўлларидан ташқарида ишловчи шаҳар пассажирлар транспорти 4. Шаҳар пассажир транспорт ютуқлари 5. Шаҳар юк ташиш транспорти 6. Шаҳар транспортини янада ривожлантириш муаммолари

1. Шаҳар транспорти тармоқлари ва техник жиҳозлари Ҳозир жаҳондаги асосий тараққий этган мамлакатлар аҳолисининг ярмидан кўпи йирик шаҳар ва саноат марказларида яшамоқда. Ўзбекистон Республикаси аҳолисининг умумий сони XX аср давомида 6,20 марта кўпайган бўлса, шаҳар аҳолиси сони 12,44 марта ўсди ва 60-йиллардан бошлаб аҳолининг кўпчилик қисми шаҳарларда яшамоқда. Ҳозир мамалакатимиз умумий аҳолиси сонининг 37,3 фоизини шаҳар аҳолиси ташкил этади. Саноати ривожланган кўпчилик мамалакатларда шаҳар аҳолисининг сони бундан ҳам кўп. Масалан, Германия Федератив Республикасида 88 фоиз, Австралияда 86 фоиз, Японияда, Канада ва Англияда 76 фоиз, АҚШда 73 фоиз, Франғияда 73 фоиз ва ҳоказо. Шаҳар аҳолиси ўса бориши билан шаҳарлар сони ва улар ҳудуди ҳам кескин ошиб бормоқда. Масалан, иккинчи жаҳон урушидан сўнгги йилларда (яъни 60 йил ичида) мамалакатимизда янги 16 шаҳар вужудга келди, яъни уларнинг умумий сони 2 мартага ошди. Агар 1940 йилда 100 минг аҳолиси бўлган шаҳарлар мамлакатимизда иккита бўлган бўлса (Тошкент, Самарқанд), ҳозирги кунда бундай шаҳарлар сони 16 тага етди ва шулардан 6 тасидаги аҳолилар сони 200 минг кишидан ортиқдир. Шаҳарлар сони, уларнинг ҳудуди ва аҳолиси ўсиб бориши билан шаҳар транспорт тизими ҳам ривожланаётир ва ҳозирги шаҳар ҳаётини пассажирлар ва юк ташувчи ривожланган транспортсиз тасаввур қилиш ҳам қийин. Шаҳар транспорти техника жиҳозлари асосий элементларига йўл тармоқлари, транспорт воситалари ва уларни сақлаш, тозалаш, техник хизмати бажариш, шайлаш, таъмир қилиш корхоналари, электр таъминоти қурилмалари, транспорт воситалари ҳаракатини тартибга солиш ва уларни эксплуатағия қилишни бошқарувчи махсус жиҳозлар киради. Шаҳар йўл тармоқлари жойлашишига кўра кўча йўллари ва кўчадан ташқари йўлларга, улар эса, ўз навбатида, изли ва изсиз йўлларга бўлинади.

Шаҳар йўлларини яна умум шаҳар, туман миқёсидаги, шаҳардан ташқарига чиқувчи ва транзит йўлларга ажратиш ҳам мумкин. Йўл тармоқлари схемаси шаҳарнинг жойлашишига, релқефига, ҳудудини бўлиб турувчи анҳор, темир йўл излари ва бошқа бир қанча тўсиқлар борлигига боғлиқдир. Шаҳар аҳолисига қулайлик яратиш мақсадида унинг умум фойдаланиш пассажир транспорти тўхташ жойларигача пиёда юриб келиши учун зарур вақт меъёрлаштирилган бўлиб, унинг миқдори 4..6 минутдан ошмаслиги лозим. Бундай меъёрни бажариш учун шаҳар пассажир транспорти тармоқлари зичлиги ҳар бир квадрат километр шаҳар ҳудуди майдонига нисбатан 2...3 км бўлиши керак. Транспорт тармоқлари зичлиги дейилганда километрларда ўлчанувчи умум фойдаланиш пассажир транспорти тармоқларининг узунлиги квадрат километрларда ўлчанувчи шаҳар худуди майдонга нисбати тушунилади. Ҳозирги замон шаҳар транспорти тармоқларини ривожланти- ришда қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур: айрим шаҳар магистрал йўлларини иложи борича тез ва меъёрида юрувчи пассажир ёки юк транспорти ҳаракати учун бир томонлама ёки икки томонлама юришга мўлжалланган йўлларга ва бошқа талабларга биноан ихтисослаштириш ва мослаштириш; ҳозирги замон йўл ҳаракатини тартибга солишни бошқарувчи махсус жиҳозлар ўрнатиш; транс- порт бирликлари оқими кўп жойларда ҳаракатни кесишмайдиган икки қаватли қилиб ташкил этиш; ҳаракатни тезлаштириш мақса- дида кўчалардан ташқари йўлларни ташкил қилиш; шаҳар ичи ва ташқарисидаги йўлларини яхлит қилиб бирлаштириш ва бошқалар. 2. Кўча йўлларида ишловчи шаҳар пассажир транспорти Кўча деб , барча турдаги транспорт воситалари ҳаракати , ёғингарчирлик сувларини юбориш , йўл ости инженерлик иншоотлари ётқазилган , аҳоли яшаш жойлари ёки шаҳар ҳудудининг бир қисмига айтилади .

Тез юришга мўлжаланган йўллар учун 80...120 км  соат, магистрал кўчалар учун 80...100 км  соат, маҳаллий аҳамиятдаги кўчалар учун 70 км  соат ва майдон ичи йўллари учун 40...60 км  соат ҳисобий ҳаракат тезлиги қабул қилинади. Шаҳар магистрал кўчалари орасидаги масофалар одатда 600...100 метр атрофида бўлади. Қурилиш меъёри ва қоидаларига биноан, 1 соат мобайнида йўлнинг ҳар бир ҳаракат тасмаси (полосаси)дан бир турдаги тинимсиз транспорт воситалари ўта олиши учун қуйидаги меъёрлар қабул қилинади: енгил автомобиллар 1000...2000, 3 т гача юк кўтарувчи автомобиллар 600...800, автобуслар 200...300, троллейбуслар 100...130. Агар йўл полосасида транспорт воситалари бир турда бўлмасалар, уларнинг ҳаммаси келтириш коэффиғиенти орқали енгил автомобилларга келтирилиб ҳисобланади. Бунда 3 т гача юк кўтарувчи автомобиллар учун 1,5; 3 т дан 5 т гача юк кўтарувчи автомобиллар ва автобуслар учун 2,5; троллейбуслар учун 4,0; мотоғиклетлар учун 0,5 келтириш коэффиғиентлари қабул қилинган. 12-жадвалда кўчаларда ишловчи пассажир транспорти воситалари таснифлари ва уларнинг пассажирлар таший олиш қобилиятлари кўрсатилган. Ҳозир айрим катта шаҳарлар марказий туманларидан трамвайлар чекка туманларга чиқариб юборилган. Баъзи жуда катта шаҳарлардан эса (Париж, Лондон) трамвайлар умуман чиқарилиб юборилган. Аммо шуни эслатмоқ зарурки, кўча йўллари пассажир транспортлари орасида энг кўп пассажир таший олиш қобилиятига эга бўлган энг арзон ва экологик тоза транспорт трамвайдир. Келажакда катта шаҳарларда тез юрувчи трамвайларни ривожлантириш мақсадга мувофиқлигини ҳисобга олиб Тошкентнинг Сирғали даҳаси ва Отчопар бозорини ана шундай тез юрар трамвай ёки метрополитеннинг 4-чи йўналишини қуриш назарда тутилган. Бу тезюрар трамвайнинг умумий узунлиги 9,6 км бўлиб, унинг олтита бекатидан тўрттаси ер устидан ўтади. Бу

йўналишнинг Отчопор (сўнгги) бекати метрополитенинг Чилонзор йўналишига 1,9 км масофада узайтирилиб бирлаштирилади. 1 -жадвал Кўчаларда ишловчи пассажир транспорти воситалари таснифи Транспорт воситалари ва улар таркиби Сиғими, пасс. Бир томонга бир соатда максимал миқдорда ўта олиши Пассажир лар таший олиш қобилияти, пасс. Трамвайлар Тўрт ўқли мотор вагони 100 70 7000 Иккита тўрт ўқли вагон 200 70 14000 Троллейбуслар Катта сиғимли 80 80 6400 Ярим тиркамали бирлаштирилган 130 80 10400 Автобуслар Ўрта сиғимли 60 100 6000 Катта сиғимли 100 100 10000 Жуда катта сиғимли 160 100 16000 Сўнгги йилларда кўпчилик шаҳар аҳолисига троллейбуслар хизмат қилаётир. Ҳозир троллейбуслар мамлакатимизнинг 11 шаҳрида мунтазам ишлаб турибди. Троллейбусларнинг бир йўл ҳисобидаги умумий йўл узунлиги 817 км. Ҳозир троллейбус транспорти ёрдамида мамлакат умумий шаҳар пассажирларининг 6,5 фоизи ташилаётир. Трамвайга нисбатан троллейбуснинг яхши томони шундаки, пассажирларни чиқариш ва тушириш жойлари тратуарлар ёнидадир. Ваҳоланки, трамвайларга чиқиш- тушиш жойлари кўчалар ўртасида бўлиб, пассажирларга анча ноқулайликлари туғдиради. Троллейбусларда ташиш таннархи автобусга нисбатан арзон. Шаҳар кўча пассажир транспортлари ичида энг кўп тарқалгани автобус транспортидир. Ҳозир мамлакатимизнинг 59 шаҳар ва аҳоли яшайдиган жойларида автобус мунтазам ишлаб турибди.

Янги автобус маршрутларини очиш учун кўп инвестиғия талаб қилинмайди, у ҳар қандай йўл шароитларида ҳам ишлаши мумкин. Автобуслар жуда маневрчан бўлиб, ҳеч қандай қурилмаларга муҳтож эмас. 100 минг кишилик аҳолиси бўлган шаҳарларнинг асосий пассажир транспорти автобус транспортидир. Ҳозир автобуслар ёрдамида мамлакат умумий шаҳар пассажирларининг 75 фоизи ташилаётир. Автобус транспортининг асосий камчиликлари ишлатилган газлар таркибида заҳарли моддаларнинг кўплиги, кўп шовқин билан ишлаши, ёнилғи ва ташиш таннархининг қимматлигидир. Енгил шахсий автомобилларда ҳам пассажирлар ташиш мамлакатимизда анча ўсиб бормоқда. Лекин айрим ривожланган ғарб мамлакатлардаги йирик шаҳарларда шахсий енгил автомобиллар жуда кўплиги ҳаракат тезлигини жуда пасайтириб юбориш билан бирга, кўчалардаги кўнгилсиз ҳодисаларни, яъни фалокатларни кўпайтириб юбораётир ва айрим пайтларда транспорт ҳаракат тезлиги пиёдалар тезлигидан ҳам камайиб кетаётир. Кўча ва йўлларнинг тури Улар тавсифлари Тез юришга мўлжалланган (тез юрар) йўллар Аҳоли яшовчи жой (шаҳар) узоқ туманларини бир-бирлари билан, улардан ташқарига жойлашган катта саноат туманларини, умум фойдаланиш автомобиль йўлларини бирлаштирувчи, ҳар хил (икки қаватли) баландликларда кесувчи, транспорт воситалари тез ва тинмай ҳаракатланишига мўлжаланган йўллардир Умум шаҳар аҳамиятидаги магистрал кўчалар Уй-жой, саноат туманлари, катта база ва омборлар бор жойлар, аҳоли марказда зич жойлашган ерларни умум шаҳар аҳамиятидаги жойлар (вокзал, дам олиш сайлгоҳи, стадион ва ҳоказо) билан ҳамда тез юришга мўлжаланган йўллар билан транспорт алоқаларини бир ва ҳар хил баландликда бирлаштирувчи йўллардир Туман аҳамиятидаги магистрал кўчалар Уй-жой ва маҳаллий саноат туманларини ҳамда уларни умум шаҳар аҳамиятидаги магистрал кўчалар ва тез юришга мўлжаланган

йўллар билан транспорт алоқаларини бирлаштирувчи йўллардир Маҳаллий аҳамиятдаги кўча ва йўллар: Уй-жой туманлари ичидаги Транспорт ва пиёдалар учун кичик уй-жой туманлари ва бир гуруҳ биноларни магистрал кўчалар билан бирлаштирувчи йўл ва тратуарлардир Саноат ва катта база туманлари ичидаги Транспорт ва пиёдалар учун саноат корхоналари, катта база ва омборларни магистрал кўчалар билан бирлаштирувчи йўл ва тротуарлардир Тор кўчалар Кичик уй-жой туманлари ичи, маҳаллий аҳамиятдаги кўчаларни айрим саноат корхоналари билан бирлаштирувчи йўл ва тротуарлардир Пиёдалар йўли Уй-жой туманлари, бир гуруҳ уйлар ёки кичик уй-жой туманлари ичи, ишхоналарга, дам олиш ва бошқа маданий-маиший хизмат кўрсатиш жойлари, транспорт воситалари тўхташ жойига боришдаги пиёда кишилар юрар йўлларидир. Бундай йўлларга дам олиш сайлгоҳи ва ўрмонли дам олиш сайлгоҳларидаги саёҳат йўллари ҳам киради 3.Кўча йўлларидан ташқарида ишловчи шаҳар пассажирлар транспорти Ҳаракат тезлигини кескин ошириш мақсадида айрим шаҳар пассажир транспортлари кўча йўлларидан ташқарида ишлатилади. Буларга метрополитен, ер ости трамвайи, вертолёт, монорелқс транспорти киради. Агар метро тарихига бир назар ташлайдиган бўлсак, узоқ йиллар манзарасининг гувоҳи бўламиз. Маълумки, инсоният ер усти темир йўлидан фойдаланиш масаласи билан кўпдан бери шуғулланиб келади. Жаҳон метросозлиги 139 йиллик тажрибага эга. Биринчи метро 1863 йили Лондонда қуриб битказилган эди. Ҳозирги кунда дунёнинг 50 дан ортиқ шаҳрида метрополитен мавжуд. Шулар қаторида мамлакатимиз пайтахти Тошкент ҳам бор. Тошкент метросининг биринчи навбати 1977 йили фойдаланишга топширилган. Бугунги кунда Тошкент аҳолиси ва пойтахтимиз меҳмонлари

энг қулай транспорт воситаси бўлган метро хизматидан фойдаланиб келишмоқда. Тошкентдаги метрополитен транспорти ёрдамида ҳозир умумий шаҳар пассажирларнинг 10,6 фоизи ташилаётир. Метрополитен иншоотларини қуриш жуда катта инвестиғия талаб этади. Шунинг учун ҳам метрополитен аҳолиси 1 млн.дан ортиқ шаҳарларда ва бир соатдаги пассажирлар оқими 25…30 минг киши бўлган йўналишлардаги қурилади. Метрополитен йўллари асосан ер остида қурилади. Айрим жойларда метрополитен йўллари ер устида бўладиган бўлса, улар шаҳар қурилишлари ва кўча ҳаракатидан мутлақо ажратиб қўйилади. Метрополитен изларининг колеяси темир йўллардаги каби 1520 мм бўлиб, улар автоматик блокировка билан жиҳозланади. Тошкент метрополитен транспорт воситаси бирлигида 4 вагон бўлиб, у эрталабки ва кечқурунги “тиғиз” вақтларда 90 секундли интервал билан ишлаши мумкин. Тошкент шаҳридаги метрополитен бир соат ичида 20 жуфт поездни аниқ ва мунтазам равишда тез ҳаракат билан ўтказа олиш қобилиятига эга. Агар Фран ц ия пойтахтидаги метро поезди ҳаракат тезлиги 26 км  соат бўлса, Москвадаги метро поездлари 60-йилларда 48 км  соат тезлик билан ҳаракат қилган. Тошкент шаҳрида қурилган метрополитен бекатлари ниҳоятда шинамдир. Ҳозирги кунда метрополитенинг 40 км га яқин 31 бекатдан иборат 3 йўналиши аҳолига хизмат кўрсатаётир. Чилонзор йўналишининг "Буюк Ипак йўли" бекати билан Тошкент трактор заводигача 6,36 км га узайтирилиб, бу масофада қўшимча учта бекат таркиб топади. Ўзбекистон йўналишига икки бекат қўшилиб, уни Қорақамиш даҳасигача давом эттирилади. Юнусобод йўналишида яна учта бекат (Юнусобод даҳасида) – Файзулла Хўжаев, Юнусобод ва Туркистон бекатлари ва бу йўналишининг иккинчи томонидан, яъни Минг ўрик бекатидан яна тўрт бекат қурилиб Юнусобод даҳасини Жанубий вокзал билан боғланади. Лойиҳадаги бекатларнинг қурилиши билан Тошкент метрополитенинг умумий узунлиги 67,61 км га етиб, тўрт йўналишли бўлади. Учинчи Юнусобод йўналиши

биринчи Чилонзор ва иккинчи Ўзбекистон йўналишларини кесиб ўтиб, пассажирлар алмашувига имкон беради. Чилонзор йўналиши Отчопор бекати билан тўртинчи йўналиш – Отчопор-Сирғали билан пассажирлар алмашувлари уларни шаҳар ҳудуди бўйича керакли манзилгача ҳам, алоқа вақтини ҳам тежаб, ҳам ортиқча харажатсиз бемалол етиб бориш имкониятига эга бўладилар. Айрим чет эл йирик шаҳарларида ер ости трамвайлари ишлаб турибди. Ер ости трамвай вагонларининг сиғими 500 кишигача бўлиб, ҳаракат тезлиги ер устида ишловчи тез юрар трамвайлар тезлигига нисбатан 2 марта ортиқ бўлиши мумкин. Бу ер ости трамвайининг пассажирлар таший олиш қобилиятини бир неча марта оширади. Ер устида айрим трамвай йўлларини навбатма-навбат ер остига тушириш ва уларни биргаликда ишлатиш мақсадга мувофиқдир. Баъзи бир чет эл мамлакатларидаги йирик шаҳарлар узоқ масофадаги аэропортлар билан боғловчи монорелқс транспортига эга бўлиб, унинг ҳаракат тезлиги катта ва тежамлидир. Узоқ масофадаги аэропортларни шаҳар ҳудуди билан боғлаш учун вертолётлар ҳам ишлатиш мумкин. Аммо вертолётларнинг пассажирлар ташиш қобилияти ва ташиш таннархи анча қиммат ҳамда кўп шовқинли бўлгани учун ҳозирги кунга қадар уларни шаҳар ичида ишлатиш йўлга қўйилган эмас. 4. Шаҳар пассажир транспорт ютуқлари Сўнгги йилларда Ўзбекистон шаҳар пассажир транспорти мисли кўрилмаган даражада ўсди ва буни 13-жадвалда кўриш мумкин.

1 -жадвал Ўзбекистон шаҳар пассажир транспортининг ўсиш динамикаси Кўрсаткичлар Йиллар 1 912 1 940 1 990 2 000 Шаҳар автобуслари Умумий автобус маршрутлари узунлиги, минг км - 1 ,5 3 ,4 2 ,7 Ташилган пассажирлар сони, млн. пасс. - 1 3,1 1 138,8 8 93,9 Трамвайлар Умумий ишлатилаётган трамвай йўллари (бир из ҳисобида) узунлиги, км 3 8 1 06,3 2 70,4 2 77,8 Пассажир вагонлар сони, вагон 6 8 2 42 Ташилган пассажирлар сони, млн. пасс. 2 7 2 16,5 1 63,4 9 2,4 Троллейбуслар Умумий ишлатилаётган троллейбус йўллари (бир йўл ҳисобида) узунлиги, км - - 5 90,4 8 17,0 Ташилган пассажирлар сони, млн. пасс. - - 1 96 7 7143, 1 Метрополитен поездлари Умумий ишлатилаётган иккиёқлама метрополитен йўллари узунлиги, км - - 2 5,7 2 9,5 Ташилган пассажирлар сони, млн. пасс. - - 1 34,1 1 25,7 Жадвал маълумотлари барча шаҳар пассажир транспорт турлари тез суръатлар билан ривожланаётганлигини кўрсатади. Шаҳар пассажир транспортларидан айниқса автобус транспортига катта аҳамият берилмоқда. Чунки автобус маршрутлари очиш бошланғич инвестиғияларни жуда кам талаб этади. Шунинг учун кичик шаҳар ва қишлоқ шароитида автобус ягона пассажир транспорти ҳисобланади. Автобус транспорти улушига ҳозир шаҳар аҳолисини маршрутли транспортларда ташишнинг ярмидан ортиғи тўғри келади ва бу миқдор келажакда яна ўсиб боради.

Ҳозир мамлакатимиз шаҳар ва қишлоқларида катта сиғимли ва жуда шинам автобуслар (Мерседес Бенғ-0345 моделининг бир неча модификағиялари) ишламоқда. Тошкентдаги маршрутли пассажир транспортлари орасида ташилаётган пассажирлар сони бўйича иккинчи ўринда метрополитен поездлари (10,57 фоиз), учинчи ўринда трамвай (7,77 фоиз) ва ниҳоят тўртинчи ўринда ҳозирча троллейбус (6,49 фоиз) туради. Мамлакатимиз шаҳарларида ишловчи пассажир транспортининг ўсиш даражаси жуда юқори, ташиш кира ҳақлари энг арзон бўлиб, асосий фондлари миллиардлаб сўмдан иборатдир. Буларнинг ҳаммаси Мустақил Ўзбекистон давлати шаҳар аҳолисига пассажир транспорти билан хизмат кўрсатишга жуда катта ғамхўрлик қилаётганининг далилидир. 5. Шаҳар юк ташиш транспорти Шаҳарларда юк ташиш кўча йўлларида ишловчи транспорт воситалари ёрдамида бажарилади. Корхона ва омборлар ичида ташиладиган юклар шаҳар транспорти ишига кирмайди. Шаҳар транспорт воситаларининг кўпи юк автомобилларидан иборат бўлиб, улар аксарият ҳолларда пассажир транспорти каби олдиндан белгилаб қўйилган маршрутларда ишламайди. Шаҳар юк транспорт бажарадиган умумий юк обороти шаҳар ҳудудининг катталиги, жойлашуви, саноат корхоналари ва бошқа объектларнинг ривожланганлиги, характери ҳамда турли хил йўл тўсиқлари борлигига боғлиқдир. Шаҳар юк транспортида туманлараро ва шаҳар атрофида ташиладиган, ташқаридан бошқа магистрал транспортлар келтирадиган ҳамда шаҳар корхоналарида ишлаб чиқариладиган ва ташқарига жўнатиладиган буюмлар ташилади. Туманлараро ва шаҳар атрофида ҳосил бўлган юкларни ташиш шаҳар транспорти ишининг асосий (тўрдан уч) қисмини ташкил этади.

Сўнгги йилларда кўп шаҳарларнинг газлаштирилиши ва электрлаштирилиш магистрал темир йўл ва сув транспорти ёрдамида узоқдан келтириладиган ¸қилғи (тошкўмир, ўтин)лар улушининг кескин қисқаришига олиб келди. Шаҳар транспортида юк ташиш ўртача масофаси қисқа (8...10 км атрофида) бўлсада, лекин уни автомобиль транспортида бажарилиши сабабли ташиш ҳаражатлари анча катта бўлади. Айрим ҳолларда юклар трамвай ва троллейбус вагонларида ҳам ташилиши мумкин. Лекин бундай ташишлар тунги вақтлардагина бажарилади, чунки бундай ташишлар асосан пассажирлар ташиш йўллари (маршрутлари)да бажарилади. Яна бир нарсани эслатиш зарур: юк жўнатувчи ва қабул қилувчилар омборларига, темир йўл бекатлари ва сув транспорти портларига олиб борадиган алоҳида трамвай ва троллейбус йўллари қурилиши улар бажарадиган юк ташиш ишларини анча қимматлаштиради. Агар шаҳар шароитида кўчалар кенглиги етарли бўлса, юк автомобиллари учун алоҳида тасма (полоса) ажратиш ёки тез юришга мҳлжаланган алоҳида юк автомобиллари магистраллари қуриш мақсадга мувофиқдир. 6. Шаҳар транспортини янада ривожлантириш муаммолари Мамлакатимизда шаҳар транспорти анча ривожланганлигига қарамай , йирик шаҳарларда аҳолига пассажир транспорти хизмати кўрсатишда ҳамон камчиликлар сезилиб туради . Айрим шаҳар пассажир транспортидаги қулайлик ва шинамлик даражаси паст, ҳаракат мунтазамлиги кўп ҳолларда бузилиб туради, манзилга етиб бориш, яъни ташиш тезлиги анча кичик, транспорт тармоқлари суст ривожланган. Мамлакатимизда шаҳарлар сони ўсиб, улар худудлари кенгая бориши натижасида юқорида келтирилган камчиликлар янада кескинроқ сезилаётир.

Мамлакатимиз шаҳарларида яшовчи аҳоли сони 2000 йилда 24,65 млн. кишини ташкил этиб, шаҳар транспортида ташилган пассажирлар сони йилига 893,9 млн. пассажирдан ортиқ бўлдики, бу барча магистрал транспортларда ташилган пассажирлар сонидан бир неча ўнлаб марта кўпдир. Республика иқтисодиётига бозор муносабатларини тезлик билан кириб келиши аҳолининг иш жойларига ўз вақтида етиб боришини таъминлаш, транспорт хизмати маданиятини ошириш, иқтисодий жиҳатдан тежамкорлик, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, транспорт жараёни сифатини ошириш каби муаммолар ва улар ечимларини ҳал қилиш борасида Ҳукумат 1999 йилда Республикада шаҳар пассажирлар ташиш транспортини ривожлантириш консепғиясини қабул қилди. Айни консепғия асосида 2005 йилгача бўлган даврда мамлакат пассажирлар ташиш транспортини ривожлантиришнинг асосий йўналишлари, мулкчилик муносабатларини ислоҳ қилиш йўллари ва шакллари, транспорт хизматида рақобат жараёнини ва бошқариш тизимини такомиллаштириш, унинг техник даражасини ошириш, молиявий аҳволини яхшилаш, ходимларни рағбатлантириш ва улар малакасини ошириш, инвестиғия жалб қилиш каби тадбирлар ишлаб чиқиш ва уларни амалга оширишлик белгиланган. Кон ц еп ц ияда шаҳар пассажирлар ташиш транспортини босқичма-босқич ривожланиши уч босқичда амалга оширилиши назарда тутилган. 2000 йилгача транспортда мулкчилик муносабатларини шакллантириш, 2001-2003 йилларда шаҳар пассажирлар ташиш транспорт турлари, воситаларини янгилаш ва тармоқларини такомиллаштириш бўйича инвести ц ия лойиҳаларини амалга ошириш ва 2004-2005 йилларда шаҳар пассажир транспортини модернизағиялаш ҳамда янги аср талабларига мувофиқ тадбирларни амалга ошириш белгиланган. Шаҳар шароитида пассажирлар ташишнинг мураккаб томонларидан бири шаҳар аҳолиси ўсишидан пассажирлар ташиш даражасининг ўсиши бир

неча бор катталигидадир. Масалан, сўнгги 60 йил ичида шаҳар аҳолиси 3,0 марта ўсган бўлса, шаҳарларда пассажирлар ташиш 9,9 марта ошди. Республика ҳукумати қарорларида барча транспорт турларида, шу жумладан шаҳар транспортида ҳам пассажирларга хизмат кўрсатишни анча яхшилаш белгиланган бўлиб, бу вазифани амалга оширишда қуйидаги илмий-техник муаммоларни ҳал қилиш зарур: -шаҳар ва шаҳар атрофида яшовчи аҳолининг транспортга бўлган эҳтиёжини тўла қондириш; -ҳар бир участкада ҳам ташиш тезлигини ошириш; -ҳаракат мунтазамлиги ва транспорт бирликлари зичлигини ошириш; -пассажирлар учун қулайлик даражасини ошириш; -ҳаракат хавфсизлиги ҳамда транспортнинг атроф муҳитга зарарли таъсирини камайтиришни таъминлаш ва бошқалар. Шаҳар аҳолисининг транспортга бўлган эҳтиёжини тўла қондириш; аввало, барча турдаги транспорт воситаларини ривожлантириш ҳисобига амалга оширилади. Бу автобус, трамвай, троллейбус, метро вагонлари ва енгил такси автомобилларини янада кенгайтириш кераклигини англатади. Шаҳар аҳолисига пассажир транспорти хизматини яхшилаш учун барча пассажир транспорти маршрутларини кўпайтириш ҳам зарур. Бу масалани амалда ҳал қилиш учун Ўзбекистон шаҳар ва шаҳар атрофи автобус маршрутлари умумий сонини 2010 йилда 2000 йилдагига нисбатан 19,8 фоиз ошириш назарда тутилган. Шаҳар ва шаҳар атрофидаги пассажирларни ташиш ҳажмини ошириш режаси ҳам ишлаб чиқилган бўлиб, унда мавжуд транспорт воситалари ишини яхшилаш тадбирлари белгиланган. Келажакда енгил автомобилларда пассажирлар ташишни янада кўпайтириш вазифаси ҳам ўртага қўйилган. Ўзбекистон Мустақиллиги 10 йиллиги даврида яратилган Асака автомобильсозлик заводи йилига 200 мингдан ортиқ енгил автомобиль ишлаб чиқариш имконини берди. Бу яқин келажакда Ўзбекистон Республикаси аҳолисини кўплаб енгил автомобиллар билан таъминлаш имконини билдиради. Енгил таксилар ва шахсий

автомобиллар сонининг ўсиши билан бирга идораларга хизмат қилувчи енгил автомобиллар сони ҳам ортиб боради. Юқорида келтирилган тадбирлар шаҳар аҳолисининг транспортга бўлган эҳтиёжини тўла қондиришга қаратилгандир. Ташиш тезлигини ошириш жуда кўп омилларга боғлиқ. Бу масала транспорт воситалари тортиш динамикаси тавсифини яхшилаш, ундан амалда тўлароқ фойдаланиш ҳисобига ҳал этилиши кўзда тутилади. Тортиш динамикасини ошириш транспорт воситаси конструкғиясини ривожлантириш ҳисобига бўлса, ундан яхши фойдаланиш кўп ҳолларда транспорт воситалари ва пиёдалар ҳаракатни тартибга солиш, маршрутлардаги тўхташ жойларида камроқ бўлиш ва бошқа бошқарув ишларини яхшилаш ҳисобига бажарилади. Шаҳар шароитида пассажир транспорти ишини ташкил қилишнинг ўзига хос томонлари бўлиб, улар ҳаракат тезлиги кам бўлишига сабаб бўлади. Масалан, икки қўшни тўхташ жойи орасидаги масофа кам бўлиши, транспорт воситалари тез-тез тўхтаб ишлаши, кўчаларда пиёдалар ҳаракати ва чорраҳаларда светофор чироқлари кўплиги ва ҳоказо. Айрим узоқ чет эл давлатларда умумий фойдаланиш транспорт воситалари ҳаракатини тезлатиш учун уларга алоҳида полосалар ажратилади. Лекин йўл чорраҳаларидаги светофор қурилмалари бундай полосалардан фойдаланиш самарадорлигини анча пасайтириб юборади. Ҳаракат тезлигини оширишнинг амалий йўлларидан бири умум фойдаланиш транспорт воситалари ҳаракатини ер ости туннелларига олиш ёки алоҳида эстакада типидаги баландликларга кўтаришдир. Транспорт воситаларини ер ости туннелларига олиш метрополитен ва ер ости тез юрар трамвайларига ўтиш демакдир. Алоҳида эстакада типидаги баландликларга кўтариш тез юришга мўлжаланган магистралларга ўтишни билдиради. Автобус транспортида ҳаракат тезлигини оширишнинг ташкилий томонларидан бири йўлда тўхташ жойларини камайтириш, яъни экспресс ва тез юриш маршрутларини йўлга қўйишдир. Экспресс маршрутида бошланғич

бекатдан охирги бекатгача тўхташ жойлари бўлмаслиги, айрим ҳоллардагина маршрут ўрталаридаги кўп пассажирлар алмашадиган жойларда бир (ёки 2… 3) мартагина тўхташ мумкин. Тез юриш маршрутларида эса автобуслар йўлдаги катта пассажир узелларидагина тўхтаб, улар орасидаги пассажирлари кам бекатларда тўхтамасдан ўтиши керак. Баъзи бир тез юриш маршрутларида ишловчи автобуслар “А” ва “Б” қўшимча тартибли бўлиб, улар ҳам икки тўхташ бекатида бир мартадан тўхтаб ишлайдилар. Улардан бири тоқ тартибли, иккинчиси жуфт тартибли бекатларда тўхтатади. Маршрутдаги ҳаракат бирликлари зичлигини ошириш шаҳар пассажир транспорти ишини яхшилашда катта аҳамиятга эгадир. Маршрутда транспорт бирлиги қанча кўп бўлса, улар орасидаги интервал камайиб, тўхташ бекатларига тез-тез келишлари ҳисобига пассажирларнинг бу бекатларда кутиб қолишларини камайтиради. Ҳаракат мунтазамлигини таъминлаш пассажирлар вақтини тежаш ва уларга қулайликлар яратишда катта рол ь ўйнайди. Ҳаракат мунтазамлигининг бузилиши пассажирлар тўхташ жойларида узоқ вақт кутиб қолишлари билан бирга транспорт воситалар бирлигидаги пассажирлар сони баъзан жуда кўп, баъзида эса кам бўлишига сабаб бўлади. Бу улардан самарали фойдаланишни камайтиради. Кўп ҳолларда ҳаракат мунтазамлиги транспорт воситаларининг техник ҳолатига, электр таъминотига, йўл ва сигнализағияларга, ҳайдовчилар малакаси ва уларнинг интизомига ҳамда бошқа бир қанча омилларга боғлиқ бўлади. Ҳаракат мунтазамлигини яхшилаш соҳасида сўнгги йилларда йирик шаҳарларда транспорт воситалари қатновини бошқариш учун светофор сигнализағияларидан жуда кенг фойдаланилмоқда. Бундай светофорлар автоматика ёрдамида ишлаб, ҳаракатни тартибга солишда “кўк чироқ” ва “шаҳар тизими”дан фойдаланади. “Шаҳар тизими”да ишловчи светофор сигналлари электрон-ҳисоблаш машиналари ёрдамида транспорт оқимлари

ўзгаришига қараб, ўз ишлаш ғиклларини ўзгартиради. Бундай “шаҳар тизими” ҳозир Тошкент шаҳрининг ўнлаб чорраҳасида ишлаб турибди. Ҳаракат хавфсизлиги ҳамда транспортнинг атроф муҳитга зарарли таъсирини камайтириш мураккаб ва жуда актуал масалалардан биридир. Ҳаракат хавфсизлигини яхшилаш ҳар бир транспорт турига тегишли бўлиб, бунга транспорт воситалари конструкғиясини такомиллаштириш, ҳаракатни тартибга солиш, ҳайдовчилар малакаси ва интизомини ошириш, иш олди медиғина текширувини жорий этиш ва бошқалар ҳисобига эришилади. Атроф муҳитга зарарли таъсирларни камайтириш транспорт воситалари ишидаги шовқинни камайтириш ва автомобиллар чиқарадиган газлардаги заҳарли моддаларни камайтиришни билдиради. Шовқинни камайтириш автобус конструк ц иясини такомиллаштириш, вақтида таъмир қилиш ва сервис (техник) хизмати яхшилаш ҳисобига бажарилади. Газлардаги заҳарли моддаларни камайтириш учун двигател ь ц илиндридаги ёнилғи тўла ёнишига эришиш зарур. Бунга электрон тизими, форкамера ёндириш тизими ва бошқа конструктив янгиликларни қўлланиш, ёнилғи тайёрлаб ц илиндрга пуркаб берадиган карбюраторларни созлаш ҳамда ёнилғи таркибини яхшилаш ҳисобига эришилади. Шаҳар пассажир транспорти тизимида электр автомобилларни ҳамда шаҳар автобусларини водород ёнилғисига ўтказиш атроф-муҳитга заҳарли моддалар чиқаришни камайтиришнинг фаол масалаларидан ҳисобланади. 2000 йил бошларида Швейғариянинг MAN Vehicules Industriels S . A . (Германиянинг MAN Nutzfahrzeuge AG конғерни филиали) биринчи бор паст рамали NL русумли вагон типидаги шаҳар автобуси яратган бўлиб, у халқаро "Энг яхши 1999 йил шаҳар автобуси" номенағиясига (мавқеига) эга бўлди. Бундай автобус водород ёнилғисида ишлаб 250 км юриш заҳирасига эга. Ҳозирги кунда икки автобус: биринчиси – Нюрнбергда(октябр 2000 йил) ва бошқаси (январ 2001 йил) Эрланге шаҳарларида пассажирларга хизмат қилаётир. Мутахассисларнинг фикрича, алқтернатив табиий газга нисбатан ал ь тернатив водород ёнилғисининг келажак истиқболи юқори бўлиб, энг

экологик тоза ёнилғи ҳисобланади. MAN конғерни бундай автобусларни кўплаб чиқаришни 2005-2010 йилларга режалаштирган. 12 марта ўтказилган шаҳар автобус – 2001 танловида 6 та янги автобус моделлари кўриб чиқилди. Улардан иккитаси – калта синфли "миди" ( Mercedes - Benz Cito ва Nфplan Centroliner ), учтаси стандарт 12 метрли ( Den Oudsten - Голландиядан, Volvo 7000 Шве ц иядан ва Hispano Habit Испаниядан). MAN фирмаси ноананавий 15 метрли автобусни кўрувга қўйди. Энг аввало, шуни айтиш керакки, барча шаҳар автобуслар маркаларидан қаътий назар бир-бирига ўхшаш конструкғияга ва бир хил агрегатларга эга. Барча автобусларининг бошқарув рули ( ZF Servocom ва автоматик узатиш қутиси ZF SHP ёки Voit 864.3) га эга. Ҳаммасида ҳам кондиғионер бор. Пассажирлар чиқиши ва тушишини осонлаштурувчи kneling тизимли автобусни тўхтаганда "пасайтирувчи"механизми бор. Ҳар бир жюри азосининг 12 баллдан бир автобусга овоз бериши мумкин бўлганидан 7 балл тизимида ўтказилган танлов натижаси бўйича Германиянинг Mercedes - Benz Cito автобуси биринчи ўринда бўлиб 49 балл йиғди. Иккинчи ўринда Испаниянинг Hispano Habit автобуси бҳлди. Иккала автобус ҳам ҳозирча ўз миллий давлатларида ишлаётирлар. Танловда автобуслар нархи ҳисобга олинмаган. Учинчи ўринни Швеғиянинг Volvo 7000 автобуси эгаллади. Mercedes - Benz Cito автобуси маълумотлари Куч агрегати дизел-электр тизимида ишлайди. 4-ғилиндрли дизелқ 170 от кучи қуввати билан орқа кўприкка уланган 118 киловаттли электормоторни айлантиради. Бу эса автоматик узатиш қутиси вазифасини бажариб, ҳайдовчи ишини енгиллаштиради. Ўтказилган тажрибаларга кўра 100 км масофага 20 литр дизелқ ёнилғиси ишлатилади. Бу автобуснинг Германиядаги нархи 350 минг DM (дойч марка).

Адабиётлар 1. И.А.Каримов – Ҳзбекистон XXI асрга интилмоқда. Т., "Ҳзбекистон", 2000, 345 бет 2. А.Ч.Касаев – Узбекистан моделқ развития: мир и стабилқностқ – основа прогресса. М.: "Дрофа", 2000, 494 с. 3. Б.А.Ходжаев – Ягона транспорт системаси. Т. "Ҳқитувчи", 1984, 212 бет. 4. И.Я Аксенов – Единая транспортная система. М.: Транспорт, 1991, 380 с. 5. Б.И.Шафиркин – Единая транспортная система и взаимодействие различнҳх видов транспорта. М. Вҳсшая школа, 1983, с. 6. Б.А.Ходжаев – Автомобильнҳе перевозки. Т. "Ҳқитувчи", 1991, 396 с. 7. Б.А.Ходжаев – Автотранспортда юк ва пассажирларни ташиш асослари. Т. "Ҳқитувчи", 2002, бет. 8. К.У.Улқджаев – Экономическая реформа на железнодорожном транспорте. Т: "Меҳнат", 1999, 262 с. 9. К.У.Улқджаев, С.В.Петрова, М.А.Бобожанов – Реформа на транспорте и связи. Т. "Узбекистан", 1993, 150 с. 10. В.А.Дмитриев – Народнохозяйственная эффективностқ электрификағии железной дороги и применения тепловозной тяги. М.: Транспорт, 1976, 262 с. 11. Б.Б.Сариев – Бозор иқтисодиётида транспорт хизмати (Ҳзбекистон Республикаси дарё флоти мисолида) Т.: Магистрлик диссертағияси, 1996, 59 бет.

Похожие

Қувур орқали юборгич транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожлантириш муаммолари

Ҳаво транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Автомобиль транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Саноат транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари

Денгиз транспорти тавсифи, ютуқлари ва ривожланиш муаммолари