Кузов ва кабина деталларини тайёрлаш технологияси. - Транспорт - Рефераты

Кузов ва кабина деталларини тайёрлаш технологияси.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

401 KB

Кузов ва кабина деталларини тайёрлаш технологияси. Режа: 1. Деталлар ва материалларга бўлган умумий талаблар. 2. Автомобил ва трактор деталларини пайвандлаб йиғма бирликлар тайёрлаш. 3. ЗИЛ-130 автомобили кабинасини ишлаб чиқариш хусусиятлари.

1. Деталлар ва материалларга бўлган умумий талаблар Қанотсимон деталлар ва уларнинг йиғма бирликлари, совитиш тизимининг агрегатлари, ҳаво ва мой тозалаш тизимининг агрегатлари ва яна бир қатор маъсулиятли конструкциялар тунукани совуқ ҳолда штамплаб ясалади ёки аввал штамплаб, сўнг бир-бирига ёпиштириб ясалади. Бу усулда ясалган деталларнинг бошқа усулларда тайёрланган деталлардан афзалликлари бор: ўзи мустаҳкам ва қаттиқлбўлган ҳолда массаси кам; кам меҳнат талаб қилади; металлдан фойдаланиш коэффициенти юқори. Совуқ штамплашда қора ва рангли металлардан, уларнинг қотишмаларидан тайёрланган тунука прокат ишлатилади. Ясси деталларни чўзмасдан штамплашда исталган металлдан фойдаланиш мумкин, лекин чўзиб, турли чуқурчалар ҳосил қилишда чўзилувчан металл ишлатилиши шарт. Бу хусусият нисбий узайиш, кўндалангига торайиш, мустаҳкамлик чегараси, оқиш чегарасининг мустаҳкамлик чегарасига нисбати, қаттиқлик- HRB каби кўрсаткичлар билан ўлчанади. Биринчи иккита кўрсаткичи катта бўлган, учинчи ва тўртинчи кўрсаткичларининг фарқи кўп бўлмаган материалдан чўнқир деталларни штамплаш яхши натижа беради. Бундай штамплаш учун қаттиқлиги HRB < 36- 48 бўлган пўлатдан фойдаланиш тавсия этилади. Тажрибалардан маълум бўлишича, чўнқир чўзма деталлар таркибида 0,05- 0,15% углероди бўлган пўлат тунукалардан ясалади. Ҳар қандай камуглеродли пўлатдан чўнқир чўзма детал ясаб бўлмайди. Штампланган детал юзасининг сифатига хомашё металли доналарининг катталиги ҳам таъсир этади. Бундай пўлатлар учун оптимал аниқланган донадорлик: тунуканинг қалинлиги 0,8-2,0 мм бўлганда, дона ўлчами 26-37 мкм; 2,0-5,0 мм да – 37 – 52 мкм, 5,0-6,0 мм да 70-80 мкм. Бундай майда донали пўлатнинг қайишқоқлиги кам ўз ҳолига қайтишга интилувчанлиги (эластиклиги) кучлироқ бўлади. Йирик донали тунукадан чўнқир чўзилган деталнинг сирти нозик пардозлашга ярамайдиган даражада ғадир-будур бўлиб қолади.

Автомобилнинг жуда чўнқир чўзиб тайёрланадиган ва сиртига юқори даражада ишлов бериладиган деталларни штамплаб олишда қўлланадиган тунукага қуйидаги талаблар қўйилади: оқиш чегарасининг мустаҳкамлик чегарасига нисбати………*0,6 нисбий чўзилиши *44%; қаттиқлиги HRB *38. юпқа варақли; конструкцияли, сифатли пўлат (совуқ ва иссиқ жўваланган) уч гуруҳга бўлинади: ВГ-жуда чўнқир чўзмалар учун, Г-чўнқир чўзмалар учун, Н- нормал чўзмалар учун. Биринчи гуруҳ Ст 0.5 дан Ст гача бўлган русумли пўлатларни, иккинчиси-Ст0.8 дан Ст 35 гача, учинчи гуруҳ-Ст 0.8 дан Ст 50 гача русумли пўлатларни ўз ичига олади. Совуқ жўваланган пўлатнинг нисбий узайиши иссиқ жўваланган пўлатникига нисбатан кўпроқ. Автомобилнинг қоплама деталларига ишлатиладиган совуқ жўваланган пўлат тунука қалинлиги бўйича қатъий жоизликка эга, юзаси эса, юқори сифатли қилиб тайёрланади. Масалан, совуқ жўваланган 0.2-1.2 мм қалинликдаги тунуканинг қалинликка берилган жоизлиги ±  мм, 0,5-1,2 қалинликдаги иссиқ жўваланган тунуканики ±  мм. Юзасининг ҳолатига қараб штампланадиган пўлат 4 гуруҳга ажратилади: 1-юзаси жуда юқори сифатли пардозланган; 2-аъло сифатли пардозланган; 3-яхшилаб пардозланган; 4-маромида пардозланган. Совуқ жўваланган пўлат тунуканинг 1-гуруҳи ўнг томонида ҳеч қандай юзаки нуқсонлар бўлмаслиги керак: текис томонидан озгина чўтирлик ёки жоизликнинг 1/4 улушича тирналиш бўлиши мумкин. 2-гуруҳ тунуканинг ўнг юзасида бир оз чўтирликлар ва жоизликнинг 1/2 улушича тирналиш рухсат этилади; текис томонидан енгил чўтирлик, майда бўшлиқлар, ғоваклар, енгил тирналишлар ва жоизликнинг 1/2 улуши қадар битган жўва излари бўлса ҳам ишлатилаверади. Совуқ ва иссиқ жўваланган пўлат тунуканинг 3-гуруҳи ўнг томонида чўтирлик, майда тирналиш, майда чизиқ-белгилар, жоизликнинг 1/2 улушича жўва излари рухсат этилади. Терс томонида чўтирлик, майда тирналишлар, чизиқлар, майда чуқурчалар ва ғоваклар, жоизлик чегарасида жўва излари бўлиши мумкин. Иссиқ жўваланган пўлат тунуканинг 4- гуруҳининг икки томони 3-гуруҳ тунуканикига ўхшаш ва жоизлик чегарасидаги

нуқсонларга рухсат этилади. Тескари томонида эса, ўша чегараларда эзилган жойлар бўлиши мумкин. Совуқ жўваланган ялтиратилмаган пўлат тунука юзасининг ғадир-будурлиги R a  1,25 мкм, ялтиратилганда R a  0,32 мкм бўлади. Пўлат тунука маромида штампланганда йиртилиб кетса ёки ёриқлар пайдо бўлса, сабаби қуйидагилар бўлади: пўлатни қиздириб юмшатиш нотўғри кечганидан таркиби жуда йирик донали бўлиб қолган; металлинг юзаси занглаган (занг ишқалашни кўпайтиради, демак пўлат чўзилаётганда тормозланади ва узиқ-юлиқ жой ҳосил бўлади); пўлат таркибида қил ва бошқа бегона жинслар бор (улар пўлат мустаҳкамлигини камайтиради); ички кучланишлар бор; тунука қаланлиги бир хил эмас ва шу каби сабаблар. Чўнқир чўзиб тайёрланадиган, катта ўлчамли деталларнинг конструкциясини яратиш учун ишлаб чиқариш катта бўлиши, қимматга тушадиган технолик жиҳозлар ўзини оқлаши керак. Ишлаб чиқаришнинг миқёслари кичик бўлганда йирик ўлчамли детални майда бўлаклар билан штамплаб, кейин уларни пайвандлаб ёки мих парчин билан улаш мақсадга мувофиқ. Детал кам ишлаб чиқариладиган бўлса, соддалаштирилган ёки ҳаммабоп штамплардан фойдаланиш керак. Ялпи-оқимли ишлаб чиқариш шароитида конструциянинг металл сарфини ва ишлаш қийинлигини камайтириш муҳим аҳамиятга эга. Меҳнат сарфини камайтириш учун деталнинг энг мақбул шаклини топишдан ташқари амалларни устма-уст тушириш, кўп қаторли штамплаш, жараёнларни механизациялаш ва автоматлаштириш, оқимли ва автомат қаторларни ташкил этиш йўлларидан ҳам фойдаланиш даркор. Масалан, қалинлиги 2,5 мм гача бўлган пўлат тунука ўрамидан заготовкалар кесиб олиш учун автомат қатор жорий қилиш қайчиси билан кесишдек оғир ва сермеҳнат ишнинг ўрнини босади ҳам заготовка аниқ кесилади. Битта штампда бир нечта амални қамраб олиш детал аниқлигини оширади, меҳнат сарфини ва технологик цикл вақтини, штамплар ва зарурий ускуналар сонини камайтиради. Буларнинг ҳаммаси цех ичидаги ташишларни

камайтиради ва технологик режаларни соддалаштиради. Штамплаш жараёнини механизациялаш ва автоматлаштириш қуйидаги чоралар билан амалга оширилади: пресс-автоматлар ва штамп-автоматларни қўллаш; материални иш минтақасига узатишни ва ундан узоқлаштиришни автоматлаштирувчи махсус қурилмаларни қўллаш; автоматлаштирилган ва автомат қаторларни яратиш. Мураккаблик жиҳатдан, цилиндр деталларни штамплаш-энг осонидир; айланиб ишлайдиган поғонали деталларни ва қутича шаклли деталларни штамплаб олиш мураккаброқ; ичи бўш, фазовий шаклли деталларни (масалан, автомобил қопламаси) бу усулда тайёрлаш анча мураккаб. Автомобил кузови ва кабинасининг штамплаб тайёрланган қоплама деталлари юзаси юқори сифатли бўлиши керак, чунки уларга юпқа пардоз берилади. Пардоз қопламаси эзилган, тирналган, бўртма, қат-қат нотекисликларни кўтармайди. Чўнқир чўзилган деталларнинг шакли иложи борича соддароқ бўлиши керак. Конструкциянинг баъзи элементлари чуқурлигини детални шакллантириш шартларидан олиш керак. Меъёрий маълумотлардан фойдаланиб турли ўтиш жойларидаги радиусларни тўғри танлаш керак. 2.Автомобил ва трактор деталларини пайвандлаб йиғма бирликлар тайёрлаш. Алоҳида деталлардан йиғма бирликлар тайёрлашда пайвандлаш кенг қўлланади. Пайвандлаш парчинмихга нисбатан тез бажарилади. Парчинмихлар ва қоплама металл тежалади, уланадиган деталлар деворини юпқалаштириш ва профилли прокатлардан фойдаланиш ҳисобига конструкция енгиллашади; парчинмих билан уланган конструкцияларга қараганда 20% гача, қуйма конструкцияларга нисбатан 50% гача металл тежалади; ишлаб чиқариш жараёни соддалашади ва ишлов қатлами камаяди. Автомобил ва тракторларни ялпи ишлаб чиқариш шароитида пайвандлашнинг илғор усуллари қўлланади. Автомобил саноатида жуда кўп

деталлар пўлат тунукадан ясалади, бу нуқтали пайванд усулини қўллаш имконини беради. Бундай пайвандлаш жуда тез бажарилади. Пайвандловчи машиналар битта циклда 100 дан ортиқ нуқтани улайди, унинг электродлари турли режимларда ишлайди. Бу машиналар автомат ва яримавтомат циклида ишлайди; ялпи ишлаб чиқаришда автомат тарзда пайвандлайдиган қаторларни қўллаш мумкин. Пайвандловчи машиналарнинг унумдорлиги ошириш мақсадида пайвандлаш жараёнини механизациялайдиган ва автоматлаштирадиган турли- туман гидравлик, пневматик, электрик куч қурилмаларидан фойдаланилади. Электрон қурилмалардан фойдаланиб, машинанинг ҳамма ҳаракатларини бошқариш мумкин. Пайвандлаш ишини автоматлаштириш унумдорликни ошириш билан бир қаторда ишчининг шахсий омиллари таъсирини камайтириб, пайванд сифатини оширади. Автомат тарзда пайвандлаш кўпинча саноат роботлари кучи билан бажаради. Серияли ишлаб чиқариш шароитидаги тез-тез қайта созлашлар автоматик ва автоматлаштирилган пайвандлаш усулидан фойдаланишни чеклаб қўяди, кўпроқ ҳаммабоп пайвандлаш машиналари қўлланади. Улар қайта созлаш учун кам вақт талаб қилади. Кам углеродли пўлат тунукаларни нуқтали пайвандлашда, пайвандлаш машинасининг турига қараб қуйидаги тўпламларни бир-бирига ёпиштириш мумкин: 1.5-1.5 мм; 2.0-2.0 мм; 2.5-2.5 мм; 5-5 мм ва ҳ.к. Юк автомабиллари ва тракторларни ишлаб чиқаришда электр ёйи билан пайвандлашнинг автоматлаштирилган тизими кенг қўлланади. Автомобилларнинг пайвандланадиган деталлари кўпинча тунукадан штамплаб, баъзан - қуйма ёки қизиган ҳолда штамплаб тайёрланади. Пайвандланадиган деталларнинг материалини танлашда деталнинг ишига бўлган талаблар, штамплаш ва пайвандлаш талаблари ҳисобга олинади. Бир турдаги металларни пайвандлаш яхши натижа беради: турли металларни пайвандлаш деталлар материалига, металл таркиби ва юзалар ҳолатига (тозалиги, микронотекисликлар, юзадаги плёнка, бўшлиқлар ва ҳ.к.) боғлиқ.

Агар пўлат таркибидаги углерод 0.3 % дан кўп бўлса, унинг пайвандланиш хусусиятлари пастроқ ва металл тоблашда ҳосил бўладиган таркибга ўтиб қолиши мумкин. Агар пўлат таркибида кўпроқ углерод (0.4-0.5 %) бўлса, детални пайвандлашдан олдин қиздириб, пайванд тугагач, секин совитиш керак. Шунда тоблаш таркиби ёки дарзлар ҳосил бўлмайди. Металл таркибида 0.3қ0.8% марганец бўлиши пайванд сифатини оширади, марганец миқдоррининг яна ҳам кўпайиши металлнинг тобланувчанлигини кучайтиради. Пайвандлаш чок минтақасида кучланишлар ва деформациялар ҳосил қилади. Бир жойнинг қаттиқ қизиб кетиши детал танасида кескин фарқланувчи ҳароратлар ҳосил қилади. Агар деталнинг конструкцияси оддий бўлса ва қотиримаган ҳолда бир текис қиздириб пайвандланса, совигандан кейин қолдиқ кучланишлар бўлмаслиги мумкин, чунки совиётганда деталга механик қаршилик кўрсатилмайди. Агар деталлар мосламаларга қотирилган ҳолда, дастлаб қиздириб олмасдан, ҳароратдаги катта фарқлар билан пайвандланса, катта ички кучланишлар пайдо бўлиб, детал буралиб кетиши ёки мосламалар буралишга йўл бермаса-дарз кетиши мумкин. Қолдиқ кучланишларни конструктив ва технологик чоралари ҳисобига камайтириш мумкин. Конструктив тадбирлар турли-туман бўлади: пайванд чокини кўпроқ жойга тарқатиш; конструкциянинг эркин деформацияланишини таъминлайдиган мосланувчан элемент киритиш; пайванднинг яхши сифатини таъминлайдиган материал танлаш ва х.к. Технологик чоралар детални пайвандлашдан олдин ҳаддан зиёд қотириб ташламаслик; пайванддан кейин бир текис совишини таъминлаш; чок қўйишнинг энг мақбул тартибини танлаш; пайвандланган минтақани тезроқ совитиш ва х.к. Шунингдек, деталнинг энг катта ўлчамларини ҳам ҳисобга олиш керак. Улар ҳар қандай пайвандлаш машинасини қўллаш имконини бермайди. Газ билан пайвандлаш зарурати металлнинг қалинлигига боғлиқ. У 2 мм дан ортиқ бўлмаган ҳолларда мақсадга мувофиқ. Уланадиган қалинлик 6 мм дан ортиқ бўлганда туташадиган юзалар қиррасидан рах олиб, кейин пайвандлаш керак.

2. ЗИЛ-130 автомобили кабинасини ишлаб чиқариш хусусиятлари. Кабина тайёрлашнинг технологик жараёни схемасини қуйидаги босқичлар билан ифода этиш мумкин: детал тайёрлаш (асосан, тунукадан, штамплаб), йиғиш ва пайвандлаш, бўёққа тайёрлаш ва бўяш, тайёр кабинани автомобилни йиғув цехига узатиш. Катта ўлчамли деталларни штамплаб тайёрлашда уларнинг ўлчамида, шаклида ва фазовий жойлашувида оғиш кўп бўлади. Бу оғишлар хомашё тунуканинг сифатига, аниқлигига, заготовка бичимларининг аниқлигига, штампларнинг ейилиш даражасига, штамплаш шароитига, операторнинг малакасига ва х.к. омилларга боғлиқ. Ўз навбатида, ялпи ишлаб чиқариш шароитида штампланган деталларнинг ўзаро алмаштириш мумкинлигини таъминлаб, йиғув ва пайвандлаш қаторини автоматлаштириш мумкин. Бу ерда ўзаро алмашинувчанлик, деганда штампланган деталларнинг чуқурлиги барқарор бўлиши, сифати ҳам талаб даражасида ва бир хил бўлиши тушунилади. Шунинг учун ҳам ЗИЛ-130 автомобили кабинасини тайёрлашда катта деталларнинг заготовкасини кесиш учун автомат қаторлар қўлланган. Бу қаторлар тунука металл ўрамидан керагича кесиб олиб, заготовка уриб (тайёрлаб) беради. Қаторларда одатий қайчилари ўрнига тўрт устунли кесувчи пресслар қўйилган уларнинг конструкцияси бир уришда иккита заготовка олиш имконини беради. Бундан ташқари ўрамни бичиши, мураккаб шаклли заготовка чиқариб бериши мумкин.

Адабиётлар: 1. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001. 2. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 3. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 4. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

18-мавзу: Автомобилларни йғишнинг асосий тамойиллари Режа: 1. Буюм ва унинг таркибий қисми. 2. Йиғувнинг технологик жараёни ва унинг қисмлари. 3. Йиғувда буюмнинг технологиябоплиги. 4. Якунловчи бўғиннинг берилган аниқлигига эришиш усуллари. 5. Уланмаларнинг турлари. 1. Буюм ва унинг таркибий қисми. Автомобилсозлик ва тракторсозликда автомобил, трактор ва уларнинг айрим қисмларини махсулот (буюм) бирлиги деб қабул қилиш мумкин. У муайян ҳолатда ишлаб чиқариш объекти билан белгиланади. Масалан, карбюратор заводи учун махсулот – тайёр карбюратор, карданли вал заводи учун - карданли вал ва х.к. Буюм алоҳида йиғма бирликлардан ташкил топади. Ҳар қайси бирлик мустақил ҳолда йиғилади. Лекин, ҳаммасини ҳам йиғма бирликлардан ҳоли тарзда йиғиб бўлмайди. Буюм таркибий қисмларга асосан технологик белгисига қараб ажратилади. Баъзан, бажарадиган вазифасига кўра ажратиш мумкин. Масалан, двигателнинг газ тақсимлаш механизми, мойлаш тизими ва х.к. Маълум вазифани бажаришга мўлжалланган ва буюмнинг таркибига кирган қисмлар технологик жиҳатдан йиғма бирлик ҳисобланади. Йиғувнинг технологик жараёнларини лойиҳалашда йиғма бирликлар мураккаблиги бўйича биринчи тартибли, иккинчи тартибли ва х.к. турларга ажратилади. Мураккаб йиғма бирликлар бир нечта соддароқ йиғма бирликлардан ташкил топади, улар йиғилувчи деталлар ёрдамида бир-бирига уланади. Содда йиғма бирликлар алоҳида деталларни бириктиришда ҳосил бўлади. Деталлар эса, номи ҳам, русуми ҳам бир хил бўлган материалдан, йиғув амалларисиз тайёрланади. Баъзан пайвандланиши, кавшарланиши, елим билан ёпиштирилиши, уриб киргизилиши мумкин. Мисол тариқасида пайвандлаб тайёрланган газ чиқариш клапанини, залвор ғилдиракни кўрсатиш мумкин.

Агар йиғма бирлик тартибли йиғма бирлик ичига кирса, иккинчи тартибли йиғма бирлик, дейилади. Шу тартибда иккинчи, учинчи ва ҳ. к. тартибли йиғма бирликларни ажратиб олиш мумкин. Мисол кўрамиз. Москва шаҳридаги АЗЛК заводининг маҳсулоти-«Москвич» енгил автомобилидир. Двигател илашма ва узатмалар қутиси билан бирга умумий йиғув цехига йиғма бирлик сифатида келиб тушади. Аслида, у учта биринчи тартибли йиғма бирликдан иборат: двигател, илашма ва узатмалар қутиси. Двигател энг мураккаб йиғма бирлик биринчи тартибли йиғма бирлик ҳисобланади; мустақил тарзда йиғилган соддароқ йиғма бирликлардан, яъни иккинчи тартибли йиғма бирликлардан ташкил топган. Буларга мой насоси, залворли ғилдирак билан йиғилган тирсакли вал, шатун қопқоқлари, кичик каллакдаги втулка, болт ва гайкалар билан бирга, поршен ҳалқалар, бармоқча ва иккита тўхтатувчи сим-ҳалқалари билан бирга киради. Шатун ва поршеннинг йиғма бирликлари бир-бири билан йиғилса, мураккаброқ йиғма бирлик: шатун-поршен йиғма бирлиги-йиғма тўплам ҳосил бўлади. Бундай тўпламни яна ҳам мураккаброқ йиғма бирликка (масалан, двигателга) ўрнатилаётганда қисман ёки тўла ажратишга тўғри келиши мумкин. Масалан, двигател йиғилаётганда шатун қопқоғини ечмай иложи йўқ. Тўпламлар бўйича йиғишнинг технологик схемаси ҳар қандай йиғма бирликники сингари бўлади, лекин бунда ажратиш бўйича бир қанча амаллар қўшилади: болт гайкаларини чиқариш, шатун қопқоғини ечиш, шатунни тирсакли валнинг бўйнига киргазиш, қистирмани текшириш, шатун қопқоғини болтларга ўтказиш, гайкаларни илинтириш ва қотириш. 2. Йиғувнинг технологик жараёни ва унинг қисмлари. Йиғувнинг технологик жараёнларига тегишли асосий тушунчалар қуйида берилган. Йиғиш- буюмнинг таркибий қисмлари бирлашмасини ҳосил қилишдир. Бу иш алоҳида деталлар ва йиғма бирликларнинг зарурий ўзаро алоқасини таъминлайди. Йиғиш объектига қараб узелли йиғиш ва умумий йиғиш бўлади.

Таркибий қисмларни йиғиш-узеллий йиғиш дейилади. Бевосита буюмни йиғиш-умумий йиғишга киради. Буюмни йиғиш босқичи - буюм ёки унинг таркибий қисми технологик жараёнига тегишли, йиғув схемасига биноан ажратиб кўрсатилган, тугалланган қисмидир. Йиғишнинг технологик жараёни заготовка ёки буюмнинг таркибий қисмлари бирлашмасини яратишга ва ўрнатишга тегишли ҳатти-ҳаракатларни ўз ичига олади. Йиғиш амали - заготовка ёки буюмнинг таркибий қисмлари бирлашмасини яратиш ва ўрнатишнинг технологик амалидир. Йиғиш амали битта йиғма бирлик устида бўладиган ҳамма ҳатти-ҳаракатларни қамраб олади. Масалан, вал учига қўйилган подшипникларни уриб ўрнатиш бир ёки икки амалда бажарилади. Подшипникларни олдинма-кейин валнинг бир томонидан, кейин иккинчи томонидан пресслаб ўрнатиш икки ўтишда бажарилган бита амални билдиради. Агар подшипниклар ўрнатиладиган бир тўп валларнинг ҳаммасига дастлаб бир томонидан подшипник ўрнатилиб, кейин иккинчи томонидан ўрнатилса, бундай йиғув, ҳар бири битта ўтувда бажарилган икки амалдан иборат бўлади. Йиғув усуллари кўпинча бир вақтда бажарилади. Масалан, кўп шпинделли бурагичлар билан ғилдирак гайкаларини бураш. 3. Йиғувда буюмнинг технологиябоплиги. Йиғувда буюмнинг технологиябоплиги - буюм хусусиятларининг мажмуи бўлиб, унга қуйидаги хусусиятлар киради: йиғув ишларини тайёрлаш технологиясига ва йиғув жараёнига мослик; нисбий сарф, яъни буюмга сарфланган меҳнат, воситалар, материаллар ва вақт қийматларининг худди шундай шароитда, шунга ўхшаш бошқа буюмларга қилинган сарф қийматларга нисбати. Йиғма бирликка кирган деталлар сони иложи борича кам бўлиши керак. Бунга йиғишнинг энг оддий схемасини танлаш ва бир неча детални битта технологиябопроқ йиғмага келтириш билан эришилади.

Йиғишнинг соддалиги ва қулайлиги, йиғиладиган жойларга қўл ёки асбоб билан бориш имкониятлари конструктив ечимлар орқали ҳал қилинади. Масалан, туташув ёки бири иккинчисига прессланувчи деталларда рах олинса ёки йўналтирувчи қисм ясалса, йиғиш осонлашади. Иккита ҳар хил юзаси билан ўрнатиладиган деталларни бир йўла иккала юзаси билан эмас  олдинма-кейин ўрнатиш керак. Шунда деталлардан бирини иккинчисига таранг қилиб ўрнатилса, қўзғалмас ўрнатувли участкада деталнинг сурилиши энг кам миқдорда бўлади. Ялпи ва гуруҳли ишлаб чиқаришдаги йиғув жараёнида айрим деталларга қўшимча ишлов бериш ҳам, туташган деталларнинг икковига бир йўла ишлов бериш ҳам мумкин эмас. Йиғувда буюмнинг технологиябоплиги ишлаб чиқариш миқёсига мос келиши керак. Йиғишнинг ҳамма усулида уланмаларнинг ўзаро алмашинувчанлиги энг юқори бўлишига интилмоқ керак. Бу-йиғиш ва таъмирлаш жараёнини соддалаштиради. Конструкцияда иқтисодий нуқтаи назаридан йиғув тирқишлари ва тарангликлар кўзланган бўлиши керак. Жуда ҳам қаттиқ талаблар кесиб ишлаш ва йиғув жараёнларини мураккаблаштиради, жоизликни кўпайтириш эса, автомобилнинг ишлатиш кўрсаткичларини пасайтиради. Ўлчамларни таҳлил қилиб, бу масалани оптимал ҳал қилиш мумкин ва кўпинча, унинг натижасига қараб йиғма бирлик конструкциясига ўзгаришлар киритиш мумкин, шунингдек, ўлчамлар ва жоизликларни кўрсатиш тизими ўзгаради, компенсаторлар киритилади. Деталлар ишончли уланишини таъминлайдиган технологиябоп йиғув усулларидан бири-деталларнинг ҳолатини шлицалар ёрдамида турғун қилишдир. Шлицали уланмаларнинг, ичида энг технологиябопи-ташқи диаметр бўйича ишлаш, ички диаметрга ишлов беришга қараганда кам меҳнат талаб қилади. Конструкцияларда тебранма подшипниклар кенг қўлланади. Бундай подшипникларни корпусли деталларга ўрнатиш ва қотиришда корпус тешигининг поғонасига (ариқчасига) пружинасимон халқа қўйилади. Йўниб кенгайтирилган тешик поғонасига таяниб подшипникларни қотириш йиғув

нуқтаси назридан қулай, лекин кесиб ишлаш жиҳатидан технологиябоп эмас. Пружинасимон халқа билан ёки иккита пружинасимон халқа ва битта оддий халқа билан қотириш технологиябоплироқ. Конус подшипникларга таянадиган валларни йиғишда айланиб ишлайдиган деталга эътибор бериш керак: вал корпус ичида айланадими ёки корпуснинг ўзи айланадими? Бу вариантларда ташқи ва ички халқалар ўтувчи ўрнатувларнинг бири билан қотирилади, уларнинг жуфт халқалари эса-сирпанувчи ўрнатув билан қотирилади. Подшипникларнинг таранглиги халқаларни суриш ҳисобига таъминланади. Зўлдирли таянч подшипниклар билан вални йиғишдаги хусусият шуки таянч ва радиал подшипниклар бир бирига боғлиқ бўлмаган ҳолда ўрнатилиши керак. Уларнинг эркин ва мустақил ўрнатилиши маромида ишлашни таъминлайди. Конструкция мутлақо технологиябоп эмас. Унда иккала подшипник ҳам ўқ бўйича, ҳам корпус бўйича қатъий марказлаштирилган. Бу – йиғма бирликнинг маромида ишлашини қийинлаштиради. Автомобил ва тракторлар йиғма бирликларини лойиҳалашда червякли илашмаларни ва тишли конус узатмаларни ростлайдиган қурилмаларнинг технологиябоплигига катта эътибор бериш керак. Бундай илашма ва узатмалардаги аниқлик, энг аввал, кесиб ишлашнинг аниқлиги билан таъминланиши лозим. Уларни йиғув жараёнида қистирмалар ёки втулкалар ёрдамида ҳам ростланади. 4. Якунловчи бўғиннинг берилган аниқлигига эришиш усуллари. Йиғма бирликларнинг чизмаси динамикани, кинематикани ва ўлчамларни, асосида ишлаб чиқилади. Ўлчамлар ҳисоби деталларнинг ўлчамларини, уларнинг ўзаро жойлашувидаги рухсат этилган оғишларни, шунингдек, йиғма бирликлар ва деталлар ўлчовидаги ўзаро боғлиқликларни аниқлаш имконини беради. Ўлчамлар занжири, деб ёпиқ контур ҳосил қилган, қўйилган масалани ҳал қилишда бевосита иштирок этадиган ўлчамлар мажмуига айтилади. Ўлчамлар занжирининг схемаси-ёпиқ контур кўринишида бўлади. Бу занжирни ҳосил қилган ҳар бир ўлчам звено (халқа, бўғин, таркибий қисм) ҳисобланади.

Бўғинларни ҳарфлар билан ифодалаб, ҳар бирига тартиб рақами берилади. Масалан, юзалар ва ўқларни бевосита туташтирувчи ўлчам, нисбий масофа ёки маълум бурчакка бурилиши таъминланадиган ёки аниқланадиган ўлчамни бошланғич (дастлабки), йиғишда эса-якунловчи дейилади.лойиҳалашда ўлчамлар занжирини бошлаб берадиган бўғин-дастлабки бўғин дейилади. Ўлчамлар занжирининг йиғмада охирги бўлиб аниқланадиган халқаси якунловчи бўғин дейилади. Бу бўғинларнинг ҳаммаси «В» индекси билан белгиланади. Дастлабки ва якунловчи бўғинларга йиғма бирликнинг асосий аниқлик талаблари қўйилади. Ҳар қайси ўлчамлар занжирларида фақат битта якунловчи ёки дастлабки бўғин бор. Ўлчамлар занжирининг бошқа бўғинларини ҳам таъкидлаш зарур. Булар- ташкил этувчи (кўпайтирувчи, камайтирувчи), компенсацияловчи ва умумий бўғинлар. Бўғиннинг ташкил этувчиси ўзгарганда дастлабки ёки якунловчи бўғини ўзгаради. Ташкил этувчи бўғиннинг кўпайтирувчи тури-бу ҳам бир бўғин, лекин унинг кўпайиши дастлабки ёки якунловчи бўғинни кўпайтиради. Компенсацияловчи бўғин хомаки танланади. Уни ўзгартириш йўли билан жоизлик майдонидан чиқиб кетган оғишлар бартараф этилади, якунловчи буғиннинг талаб этиладиган аниқлиги таъминланади. Якунловчи бўғин ифодасида «К»индекси бўлади. Компенсацияловчи сифатида махсус шайбалар, ўрнатувчи халқалар, қистирмалар тўплами ва ҳ.к.лар қўлланади. Умумий бўғин-бир вақтнинг ўзида бир неча ўлчамлар занжирига тегишли бўғиндир, чизмада ҳамма ўлчамлар занжирининг ҳарфи билан кириши керак. Ўлчамлар занжирининг турлари. Қўйилагн масаланинг мазмунига қараб ўлчамлар занжири конструкторлик, технологик ва ўлчамли турларига ажратилади. Ҳар бири ўзига яраша вазифани бажаради. Биринчиси буюм ёки унинг қисми конструкциясини яратаётганда талаб этиладиган аниқликни таъминлаш шартларини кўрсатиб беради; иккинчиси-буюмни ясаш жараёнида аниқликни таъминлаш шартларини кўрсатади; учинчиси-буюм ёки унинг таркибий қисмлари аниқлигини билдирадиган катталикларни ўлчаш шартларини кўрсатади.

Булардан ташқари асосий, ҳосил, параллел, кетма-кет аралаш ўлчамлар занжирлари ҳам бор. Асосий ўлчамлар занжирининг ҳар бир бўғини қўйилган масалани ҳал қилишда иштирок этади. Ҳосила ўлчамлар занжирида дастлабки бўғин сифатида асосий ўлчамлар занжирининг бир бўғини иштирок этади параллел боғланган ўлчамлар занжирининг камида битта умумий бўғини бўлади. Аралаш ўлчамлар занжирларининг умумий бўғинлари ва асослари бўлади. Ҳар қандай йиғма бирликда бир-бири билан маълум боғланишда бўлган бир неча йиғма занжирлар бор. Бўғинларнинг фазовий жойлашувига қараб ўлчамлар занжири чизиқли ва бурчакли, текис ва ҳажмли турларга бўлинади.чизиқли ўлчамлар занжирида ҳамма бўғинлар чизиқли ўлчамлардан, бурчакли занжирда-бурчак ўлчамларидан иборат. Текис ўлчамлар занжиридаги бўғинлар параллел бўлмаслиги мумкин. Ҳажмли ўлчамлар занжирида бўғинлар параллел бўлмаган текисликларда жойлашади. Ҳажмли ўлчамлар занжирини ҳисоблашда занжир учта текис ўлчамлар занжирига келтирилади. Бунинг учун бўғинларнинг ҳаммаси учта координата текислигига проекцияланади. Текис ўлчамлар занжирини ҳисоблаш. Агар йиғма бирликни лойиҳалашда топилган ўлчамлар занжирининг дастлабки бўғини катталигига талабалар қўйилган бўлса, тўғри масала ечилади: ўлчамлар занжирининг ҳамма бўғинларига тегишли номинал қийматлар, жоизликлар майдони ўртасининг қийматлари ва ўлчамлари ва энг чекка оғишлар аниқланади. Агар бўғинларнинг миқдорри аниқланган бўлса, тескари масала ечилади: якунловчи бўғиннинг номинал қийматлари, ёйилиши майдонининг қийматлари ва ўртасига тегишли координаталар ва энг чекка оғишлар аниқланади. Тўлиқ алмашинувчанлик билан йиғиш қўшимча ишлов бермасдан ёки бўғинлар (деталлар)нинг ташкил этувчисини танлаб ва саралаб ўтирмасдан якуний бўғиннинг берилган аниқлигини таъминлаши мумкин. Бу усулда чиқарилаётган ҳамма русумдаги автомобилларнинг йиғма бирликлари талаб этилган аниқлик билан йиғилади. Демак, йиғма бирликка кирадиган уланувчи (туташувчи) деталлар ўлчамига конструктор томонидан бериладиган

жоизликлар ўша ўлчамларнинг ишлаб чиқариш ташкилини соддалаштиради, уни оқимли қаторга ўтказишни осонлаштиради, ишлатишда қулайликлар туғдириб (ейилган ёки синган деталларни янгисига алмаштириш), ширкатлаштириш имконини беради. Чала алмашинувчанлик билан йиғиш шундан иборатки, ўлчамлар занжиридаги якунловчи бўғиннинг талаб этилган аниқлиги йиғилган ҳамма объектлар учун эмас, балки илгаридан шартлашилган қисми учун таъминланади. Шу йўл билан, илгариги усулга қараганда, занжирни ташкил этувчиларнинг ҳаммаси бўғинига кенгроқ жоизликлар тайинланади. Натижада, баъзи объектлардаги якунловчи бўғин тайинланган (йиғма) жоизлик чегарасидан чиқиб кетиши мумкин, бошқача айтганда, маълум даражада хатар бор. Гуруҳли алмашинувчанлик билан йиғиш. Бу усул кам бўғинли, якунловчи бўғинидан катта аниқлик талаб этилувчи йиғма ўлчовлар занжирида қўлланади. Берилган аниқлик занжирга ташкил этувчи бўғинларни қўшиш билан таъминланади. Бу ташкил этувчилар ўзлари илгари ажратилган гуруҳлардан бирига тааллуқли бўлиши керак. Жойига мослаштириб йиғиш шундан иборатки, якунловчи бўғиннинг берилган аниқлигига эришиш учун металл қатламини йўниб компенсацияловчи бўғин ўзгартирилади. Бунда шаберлаш, эговлаш, ялтиратиш, ишқалаш, жойига қараб тешик очиш амаллари қўлланади. Ростлаб йиғиш якунловчи бўғиннинг талаб этиладиган аниқлиги металлни кесмасдан таъминланади. Бу-қуйидагича изоҳланади. Якунловчи бўғиннинг жоизлигини сиқиштириш эса, иқтисодий жиҳатдан мақсадга мувофиқ эмас. Бўғинларга оширилган жоизлик берилганда, жойига мослаштириш усулидаги каби, компенсация миқдоррини аниқлаш керак. Компенсацияловчилар қўзғалувчи ва қўзғалмас бўлади. Қўзғалувчиларга винт билан қотириладиган втулкалар, халқалар ва ҳ.к. деталлар киради. Агар якунловчи бўғиннинг аниқлиги ўлчамлар занжирига қўзғалувчи компенсатор киритиш билан таъминланса, бўғинларнинг жоизлиги максимал даражада эркин белгиланади.

Қўзғалмас компенсацияловчилар сифатида халқалар, шайбалар, қистирмалар ва ш.к. ишлатилади. Автомобилсозликда йиғиш асосан тўла ўзаро алмашувчанлик, жойига мослаш ва ростлаш усуллари билан амалга оширилади. 5. Уланмаларнинг турлари. Деталларнинг уланмалари нисбий сурилиш имкониятига кўра-қўзғалувчи ва қўзғалмас, бўлакларга ажралишига кўра-ажралувчи ва ажралмас турларга бўлинади. Ажралувчи уланмаларни буюмнинг таркибий қисмларини бузмасдан туриб бўлакларга ажратиш мумкин. Ажралмас уланмаларда бундай қилиб бўлмайди. Қўзғалувчи ажраладиган ва ажралмас уланмалар. Қўзғалувчи уланмаларни олиш учун туташувчи деталлар уланманинг ҳаракатчанлигини таъминлайдиган ўрнатувнинг жоизликларига биноан тайёрланади. Бундай талабга жавоб берадиган ўрнатувларнинг ифодалари: h , g , f , e , d (сирпанувчи, қўзғалувчи, юрувчи, енгил юрувчи, бемалол юрувчи). h ўрнатув нўлга яқин энг кичик тирқиш қолдиради. Масалан, қамраб олувчи детал (втулканинг цилиндр тешиги)энг кичик ўлчами билан, қамраб олинувчи детал (силлиқ вал) эса-энг катта ўлчами билан тайёрланганда шундай бўлади. Уланма тирқишининг қиймати йиғма бирликни лойиҳалаш жараёнида конструктор томонидан қўйилади. Технолог шундай технологик жараён ишлаб чиқиши керакки, унга риоя қилинганда ўлчамларга берилган жоизликлар, шакл оғишлари рухсат этилган даражада таъминлансин. Қўзғалувчи уланмалар асосан ажраладиган қилиб тайёрланади. Қўзғалмас ажралувчи уланмаларга резьбали, шпонкали, шлицали, штифтли уланмалар киради. Штифтли уланмалардан бошқа ҳаммаси n , m , k , js (сидирға тирқишсиз, таранг, зўриққан, зич) ўрнатув ва конусли ўрнатув билан бажарилади. Резьбали уланмаларда шпилкалар, болтлар, винтлар ишлатилади. Шпилкалардан, одатда, текис юзаларни бевосита ёки қистирмалар орқали улашда фойдаланилади. Улашдан олдин асос қилиб олинган деталга махсус

қурилма ёрдамида шпилкалар бураб кигизилади. Қўл билан ишлатиладиган қурилмалар бу ишда кўп унум бермайди, шунинг учун каллаги ўз-ўзидан очиладиган электр бурагичлардан фойдаланилади. Шпилкаларни бураб кигизишда уларнинг ўқи туташ юзага қатъий перпендикуляр туриши керак ва бу юзадан чиқиб турадиган қисмининг баландлигини таъминлаш зарур. Бу қисмнинг перпендикулярликдан оғиши ҳар 1мм узунликда 2 мкм дан ошмаслиги керак. Туташувчи деталларда икки томони очиқ тешиклар бўлса, болтлар билан уланади. Буюмни ишлатиш жараёнида тез-тез бўлакларга ажратиш зарурати туғилса, винтлар ишлатилади. Шу сабабдан винтли уланмаларда тирқишли ўрнатувлар резьбаси очилади, шпилкали уланмалардаги каби сирпаниш ўрнатувининг резьбаси очилмайди уланмалар болтлар ва винтлар ёрдамида бирлаштирилса механизацияланган кўчма қурилмалар–электр ва пневмо гайка бурагичлар ишлатилади. Улар пружинали посангиларга осиб қўйилади. Механизация воситаларини қўллаш резьбали уланмаларни тайёрлашда иш унумдорлигини оширади ва болтлар ёки винтлар бир текис тортилгани сабабли сифат ҳам юқори бўлади. Электр гайка бурагичлар бир ёки кўп шпинделли бўлади. Кўп шпинделли гайка бурагичлар бир вақтнинг ўзида кўплаб гайкаларни бурай олади (масалан, ғилдиракларни ўрнатишда), лекин массаси оғир бўлгани сабабли кўпинча уларни пармалаш станогига ўрнатилади. Болтлар, шпилкалар ва винтларни қотиришда буровчи момент қийматини даражаланган асбоб ёки динамометрли бурагич билан текшириб борилади. Шпонкали уланмалардан понали ва призма кўринишли, сегмент шпонкалар ишлатилади. Понали шпонка воситасидаги йиғма қамровчи деталнинг ўқи қамралувчининг ўқига нисбатан четга сурилади. Бу сурилиш тирқиш билан боғлиқ ва қамровчининг радиус бўйича уришига сабаб бўлади. Бундан ташқари шпонканинг қияликлари ва қамровчи деталдаги ариқча хатолари уланувчи деталларнинг шпонка валига таранг ўрнатилади, шпонка вал ариқчасига пресс ёки винтли струбцина ёрдамида туширилади.

Қўзғалмас шлицали уланмаларда қамраб олувчи детал (шлицали втулка)ни 80-120 0 С ҳароратгача қиздириб бажарилади. Натижада пресслаш кучи камайиб, деталлар бир-бирига тўғри ўрнатилади валга пресслаб ўтказишда махсус мосламадан фойдаланилади; шундан кейин қамраб олувчи деталнинг ўқ ва радиус бўйича уриши текширилади. Енгил ажраладиган шлицали уланмалар учун пресслаш кучи талаб этилмайди. Штифтли уланмалар конус ёки цилиндр штифтлар ёрдамида бажарилади. Штифтлар улашдан ташқари деталларнинг ўзаро муайян ҳолатини ҳам таъминлайди. Деталлар конус юзалари билан туташадиган бўлсалар, штифт тешигини қамровчи детални улаган ҳолатда очиш керак. Қамралувчи деталда тешик илгаридан очиб қўйилган бўлиши мумкин. Қўзғалмас ва ажралмас уланмалар. Буларга прессланган, жўвалаб пачоқланган, парчинланган, пайвандланган, елимланган уланмалар киради. Прессланган уланмалар пресс ўрнатув ёки деталларни қиздириш билан бажарилади. Ўрнатувларнинг S , u , x турларига тегишли жоизликлар билан тайёрланган деталлар пресс станогида уланади. Бунда қамровчи детал валга кийгизилади ёки вал қамровчига тиқилади (поршен бармоқчасини поршенга пресслаш). Бундай уланмаларнинг туташ юзаларида катта босим ҳосил бўлади. Пресслашда қўзғалмас ва кўчма пресслар, кўтаргич (домкрат)лар, туташувчи деталларни тўғри ўрнатиб қийшайиб олишига йўл қўймайдиган қискичлар ва скобалар қўлланади. Агар туташувчи деталлар оғир шароитларда ишласа, уларни қиздириб туриб бир-бирига кийгизилади. Бунда ўрнатув мустаҳкамлиги оддий пресслашга нисбатан икки марта юқори бўлади; микро-нотекисликлар эзилиб, текисланиб кетмайди, балки бир-бирининг орасига кириб, қапишиб қолади. Мисол учун, двигателнинг залвор ғилдираги билан унинг тишли гардишини кўрсатиш мумкин. Деталларнинг уланган жойи зич ва ҳаво ёки сув ўтмайдиган қилиниши зарур бўлса, ўша жой жўвалаб пачоқланади. Бу иш пармаловчи станокда, махсус ускуналарда, махсус асбоб – жўва ёрдамида бажарилади. Жўва туташган деталлардан бирининг қиррасини эзиб, деформациялайди. Бунда деталнинг

материали тўғри танланиши катта аҳамиятга эга. Бу хил уланмалар автомобилларнинг тормоз ёки мойлаш тизимида кўп учрайди. Парчин михли уланмалар юқори ҳароратда ишлайдиган, коррозияга учрайдиган, катта зарбали ва титраш кучлари таъсирига учрайдиган конструкцияларда қўлланади. Парчинлаш жараёни сиқилган ҳаво ва электр кучи билан ишлайдиган парчинловчи болғаларда, яримавтомат ва автомат прессларда бажарилади. Яримавтоматларда ишланганда парчин михлар махсус қурилма ёрдамида узатилиб туради. Автомат прессларда ҳамма амаллар: тешик очиш, парчин мих қўйиш, парчинлаш автомат тарзда бажарилади. Пайвандли уланмалар автомобил транспортида кенг қўланилмоқда, шунинг ҳисобига парчин михли уланмалар камайиб бораяпти. Пайвандлаш материал ва меҳнат сарфини камайтиради. Пайвандлаш жараёнининг технологик хусусияти электр пайванд машиналарини бевосита йиғув оқимига ўрнатиш имконини беради. Ёйли автомат ва яримавтомат пайвандлашда кўпроқ қўлланади. Кавшарлаш автомобилсозликда айрим нуқсонларни (масалан, радиатор найчаларидан суюқлик оқиши) йўқотиш учун қўлланади.

19-мавзу. Автомобил двигателини йиғиш. Режа: 1. Умумий қоидалар. 2. Двигателларнинг йиғма бирликларини йиғиш хусусиятлари. 3. Двигателни умумий йиғиш. 1.Умумий қоидалар. Двигателнинг конструктив хусусиятлари ва техник кўрсаткичлари (цилиндрлар сони, сиқилиш даражаси, қувват, масса, тирсакли валнинг айланиш частотаси, буровчи момент) уни йиғиш технологик жараёнини белгилаб беради. Цилиндрлари бир қатор ва айрисимон жойлашган двигателларни йиғиш бир-биридан анча фарқ қилади. Ҳаво оқими билан совитиладиган двигателларни йиғиш суюқлик билан совитиладиганларга қараганда бошқача. Биринчисининг блоки алоҳида цилиндрлардан иборат бўлиб, йиғув жараёнида двигател картерига маҳкамланади. Иккинчисидаги цилиндрлар блоки эса – монолитдир. Ички ёнув двигателларидаги энг муҳим йиғма бирлик кривошип-шатун механизми ҳисобланади. Бу механизм ўзгарувчан ҳарорат ва кучлар таъсири остида ишлайди, шунинг учун уни йиғиш ишларига, айниқса туташ деталлардаги тирқишларга ва тарангликларга қатъий талаблар қўйилади. Туташувларнинг зарурий аниқлиги деталларни ҳақиқий ўлчамлар бўйича хомаки гуруҳлаш ва уларга тегишлича белги қўйиш билан таъминланади. Масалан, поршенлар, поршен бармоқчалари ва цилиндрлар бир неча гуруҳга сараланади ва уларга ҳар бир гуруҳнинг ўз белгиси қўйилади. Белгилар бўёқ билан қўйилади: поршенда бўртманинг пастки қисмида, поршен бармоқчасида – ички юзасида, шатунда – юқори каллак олдида. Поршенли ва шатунли йиғма бирликлар массаси бўйича танланади, айланиб ишлайдиган деталлар – тирсакли вал ва залвор ғилдирак – мувозанатлаштирилади. Массаларнинг фарқи двигателнинг айлантириш тезлигига боғлиқ. Масалан, «Москвич» автомобилида поршен массаларининг

оғиши 4 г дан ошмайди, шатунларники – 8 г гача; «ГАЗ» автомобиллларида поршенлар массасидаги фарқ 6 г гача, поршен билан шатун тўплами учун – 14 г гача. Массаси бўйича сараланиб олинган поршенлар ва шатунлар гуруҳларга ажратилади ва тартиб рақамлар билан белгиланади. Залвор ғилдираклар ва тирсакли валлар, уларни тайёрлаш жараёнида алоҳида мувозанатланади, қатор ҳолларда – йиғма кўринишида. Номувозанатлик двигател турига боғлиқ. «Жигули» автомобили двигателининг тирсакли вали номувозанати 12 г см дан ортмайди; «ГАЗ» автомобиллларининг двигателларида залвор ғилдиракнинг номувозанати йиғиш олдидан 35 г см дан ошмайди, тирсакли вал ва илашма билан бирга – 70 г см гача бўлади. Двигателнинг асосий йиғма бирликлари – шатун ва поршен гуруҳи, цилиндрлар блоки, блок каллаги, тирсакли вал, мой насосидир. 2. Двигателларнинг йиғма бирликларини йиғиш хусусиятлари. Шатун-поршенли узелни йиғиш . Поршен, шатун ва поршен бармоқчаси бир-бирига мос ўлчамлар гуруҳидан олиб тўпланади. Поршенлар этакнинг ташқи диаметрига қараб, цилиндр гильзаларининг ўлчам гуруҳига, поршен бармоқчаларининг ўрни диаметрига боғлиқ ҳолда танланса, шатунлар – юқори каллакдаги тешик диаметрига қараб ва бармоқча диаметрига боғлиқ ҳолда танланади. Шатун-поршенли узел, одатда, автомат ва автоматлаштирилган қаторларда йиғилади. Бундай қаторларда ювиш-қуритиш агрегати ва йиғувчи автоматлар кетма-кет ўрнатилади. Дастлаб, поршен, шатун ва бармоқчалар билан йиғилади, кейин бу йиғма кейинги йиғув автоматига узатилади. У ерда бармоқчанинг иккала томонига ҳалқа қўйилиб сурилмайдиган қилинади. Шундан сўнг бўй йиғма поршенга ҳалқаларни (ҳаво сиқувчи ва мой сидирувчи) кийгазадиган автоматга узатилади. Автомат тарзида йиғув кўп позицияли автоматларда ҳам бажарилади. Йиғиладиган деталлар (шатундан бошқалари) конвейрлардан тўплагичлардан берилади. Шатун бармоқчалари катта каллакдаги тешиги билан кийгизилади ва иккита штифт билан турғун ҳолга келтирилади. Поршен йиғув позициясига,

қаторга ёндашган ювиш-қуритиш агрегатидан узатилади. Бармоқчалар позицияга ариқча бўйлаб сирғалиб келади. Поршен роликдан айланма ҳаракат олади. Поршен бу роликда гидро юритгичдан ҳаракатга келадиган иккинчи ролик билан ёпишади. Поршен маълум бир бурчак ҳолатини эгаллагач йиғув позициясига келиб тушади. Стол ҳам шатун билан бирга айланиб, йиғув позициясига келади. Бу ерда механизм ёрдамида кўтарилади ва шатун поршенга киради. Кейин поршен ва шатуннинг мос келиб қолган тешикларига бармоқча пресслаб кийгизилади, сўнгра, шатун поршен билан бирга пастга тушади, стол эса айланади. Кейинги позицияда поршенга пресслаб кийгизилган бармоқчанинг икки томонига ҳалқа кийгизилиб, қотирилади. Ҳалқалар тўплагичлар иккита механизм ёрдамида узатилади. Шундан кейин поршенга ҳалқалар кийгизилади. Ҳалқалар гоҳо бир-бирига ёпишиб қолади, шунинг учун баъзи автомат қаторларда уларни уюмдан олиб ўрнатилади. Цилиндр блокларини йиғиш автомат ва автоматлаштирилган қаторларда бажарилади. Автоматлаштирилган қаторда, одатда, йўналтирувчи втулкалар ўрнатилади, блок ўзак подшипниклар билан йиғилади, болтлар бураб киргизилади. Ўзак подшипник қопқоқлари йўналтирувчи втулкалар ёрдамида цилиндрлар блокига нисбатан мўлжалланади. Втулкалар блок тешигига ва подшипник қопқоғига пресслаб киргизилган бўлади. Цилиндрлар блокини ўзак подшипник қопқоқлари билан йиғадиган автомат қаторда тўртта агрегат бор. Биринчи агрегатда блокга ўзак подшипник қопқоқлари ўрнатилади, иккинчисида-қопқоқ болтлари бураб киргизилади, учинчисида-болтлар муайян бураш моменти билан қотирилади, тўртинчисида-қопқоқларга белгилар қўйилади. Бир вақт, болт кирган тешиклар сиқилган ҳаво билан пуфлаб тозаланади, болтларнинг қотирилиши чуқурлиги текширилади. Цилиндрлар блоки каллагини йиғиш автоматлаштирилган қаторда бажарилади. Бундай қаторда блок каллаги узелини йиғиш қуйидаги тартибда кечади технологик тешикларни тиқин билан беркитиш; блок каллагини мосламага ўрнатиш (турли ҳолатларда турғун қилиш мақсадида);

клапанларнинг йўналтирувчи втулкаларни пресслаб киргизиш; каллакни горизонтал ўқ атрофида 180 0 айлантириш; втулкалар ичига газ киритувчи ва чиқарувчи клапанларни жойлаш; ҳамма клапанларни бир вақтда ўз ўрнида ишлатиб ишқалаш; блок каллаги ва клапанларни ювиш; клапанларни ўрнатиш ва улар ҳаво ўтказмаслигини, ёнув камераси киргазмасини ва уни винтлар билан қотирилишини назорат қилиш; шпилкаларни, найчалар ўрнатиладиган шпилкаларни, форсункалар қотириладиган шпилкаларни, мой оқиб чиқадиган найчалар маҳкамланадиган тирсакни бураб киргизиш; клапанларни узил-кесил ўрнатиш, уларнинг уч томонига пружина, ликопча кигизиш ва сухарларни ўрнатиш; йиғилган узелни текшириш. Автомат қаторда йиғув позицияларидан ташқари ёрдамчи амаллар ҳам бажарилади. Блок каллагини автомат қаторда йиғиш қуйидаги тартибда бажарилади: газ киритувчи ва чиқарувчи клапанлар тўпламини ўрнатиш, ўрнатувни назорат қилиш, белги қўйиш, ишқаланиш, каллак ва клапанларни ювиб қуритиш; ёнув камераларига киргизмаларни ўрнатиш; ёнув камераларининг бўртмасини текшириш; клапанлар пружинаси тўпламини ўрнатиш; клапанларни пружиналар билан йиғиш; шпилкалар, чақмоқлар ва штуцерларни бураб киргизиш. Йиғув ишлари автоматларда бажарилади, блок каллаклари ва деталлар йиғув жойига конвейерлар, титратиб узатувчи манбалар ёрдамида етказилади. Улар гидро ва электр юритгичлардан куч олади. Қатор автомат тарзда бошқариш тизимига эга. 3. Двигателни умумий йиғиш. ЗИЛ-130 автомобилининг айрисимон двигателини йиғадиган автоматлаштирилган қатор ишини кўриб чиқамиз. Бу қаторда айрисимон двигателларнинг турли кўринишларини йиғиш мумкин. Қатор учта участка ( I - III ) дан иборат бўлиб, ҳар бирида 31 тадан йиғув позицияси бор. Ҳамма позициялар сони 93 та. Двигателнинг йиғув амалларидан бир қисми автомат тарзда ишлайдиган йиғув станокларида, қолган қисми йиғиш агрегатларида бажарилади. Бу ускуналарнинг ҳаммаси ёқалаб қадамли конвейерлар ёрдамида,

автомат тарзда сурилиб боради. Конвейер бир тўхтайди. I ва II участкаларда двигателлар йўлдош-мосламасиз сурилади, уларнинг ҳар қайси позициядаги зарурий ҳолати блокнинг пастки қисмидаги технологик тешикка чеклагич қуйиш билан тўхтатилади. Двигател конвейерда пружина илгакли штанга ёрдамида сурилади. Штанга илгарига суриладиган илгак двигателни қўзғалмас планка устига суриб, кейинги позицияга ўтказиб қўяди; штанга ортга юрганда илгаклар двигателга тиралиб, ўз ўқи атрофида айланиб кетади ва двигателнинг остида сирпаниб, тагидан ўтиб кетади. III участкада двигателлар йўлдош-мосламаларга қўйилади. Йўлдош- мослама қўзғалмас планкаларга маҳкамланган роликлар устида, айланувчи думалоқ штанга ва бикр илмоқлар ёрдамида сурилади. Сурилишдан олдин штангалар шундай айланадики, илмоқлар вертикал ҳолатни эгаллайди. Илмоқлар йўлдош-мосламага тиралиб, уни бир қадам илгари суради. Кейин штанга ва илмоқлар тескари йўналишда айланади ва дастлабки ҳолатга қайтади. Йиғув позицияларида йўлдош-мосламани турғун қилиш учун бошқа бир штанга ва унинг бикр таянчи айланиб, йўлдош-мосламани уясига кириб қолади. Участка охирида йиғилган двигател туширилади ва бўяшга узатилади, йўлдош- мосламалар эса, қатор остидан ўтган хандакда жойлашган махсус конвейер ёрдамида дастлабки ҳолатга қайтарилади. Двигателни қатор бўйлама ўқига нисбатан мўлжаллашда айланувчи столлар ва барабанлар қўлланилади. Автоматлаштирилган йиғув қаторининг бошқарув тизими махсулотни берилган такт билан чиқариш имконини беради. I ва III участкаларда двигателнинг ўқи ташиш йўналишига перпендикуляр, II участкада – параллел (схемада стрелка билан кўрсатилган). Автоматлаштирилган қаторда двигателни йиғишни технологик схемасини кўриб чиқамиз; йиғув жойлари кўрсатилган.

I участкада қуйидаги ишлар бажарилади: С 1 станоги ёрдамида тақсимловчи вални блокдаги жойига ўрнатиш; цилиндр гильзаларини ўрнатиш; С 2 станоги ёрдамида ўзак подшипниклар қопқоғидаги, илашма картери қопқоғидаги болтларни бўшатиш; ўзак подшипник қопқоқларини ечиш; цилиндрлар блокига вкладишлар ва мой тутқичи ўрнатиш; С 3 станоги ёрдамида тирсакли вални ўрнатиш; С 4 станоги ёрдамида ўзак подшипник қопқоқлари болтларини бураб киритиш; олдинги қопқоқлва илашма картери қопқоғи болтларини бураб киргизиш. С 2 ва С 4 станокларидан олдин блок 180 0 га айлантирилади. Тирсакли вал блокга кўтарувчи-айлантирувчи қурилма ёрдамида қўйилади. С 2 станогида бажарилган ишлардан кейин двигателнинг йиғув жойи ўзгармайди. Кейин тирсакли валга таянч шайба, тишли ғилдирак ва шкив кигизилади, илашмани ишлатиладиган айри, илашма картерининг қопқоғи ва шити ўрнатилади. Йиғила бошлаган двигател I участкадан II участкага ташиб кетилади. II участкада бажариладиган ишлар: С 6 станок ёрдамида чап қатордаги, С 8 станоги ёрдамида ўнг қатордаги поршен гуруҳини (тўпламини) йиғиш ва ўрнатиш; С 9 станоги ёрдамида мой насоснинг тўсиғини, мой картерини ва ўзини ўрнатиш ва болтлар билан қотириш. Ўнг ва чап қатор поршен тўпламини ўрнатиш учун иккита айлантиргич қўйилган. III участкада бажариладиган ишлар: блок каллагини газ чиқарувчи коллектор ва турткичлар билан бирга йиғилган ҳолда ўрнатиш; газ киритувчи қувурни фильтр ва центрифуга билан йиғилган ҳолда ўрнатиш; рул бошқармасининг гидрокучайтиргич насосини йиғма ҳолда, компрессорни, сув ҳайдагични йиғма ҳолда, компрессорни, сув ҳайдагични йиғма ҳолда ўрнатиш. 51-расм

Бу участкада 7 та автоматлаштирилган станок бор: С 12 ва С 13 чап блок каллагини йиғиш учун; С 14 ва С 15 ўнг блок каллагини йиғиш учун; С 16 ва С 17 блок каллаклари болтларини қотириш учун; С 18 газ киритувчи қувурлар гайкасини бураш учун қатордан ташқаридаги С 10 ва С 11 станоклар шатун гайкаларини ечади. Қолган амаллар қўл кучи билан бажарилади. III участкада ҳаммабоп манипулятор ўрнатилган. II участканинг охиридаги барабан-айлантиргич йиғилаётган двигателни 180 0 га шундай айлантирадики, барабандан тушаётганда мой картери билан паст томонга қараган бўлсин; кейин двигател конвейер билан сурилади (К стрелка йўналишида). Конвейер тишли ғилдираклар ва рейка устида бир марта юрганида турткич барабандан айлантирилган двигателни чиқариб, ўрнига бошқасини киритади. Айлантирилган двигател кўтаргичнинг қўзғалмас планкаларига қўйилади. Кўтаргичнинг қўзғалувчан супачаси бўлиб, гидроюритгич таъсирида вертикал йўналишда ҳаракат қилади. Йўлдош-мослама занжирли конвейер ёрдамида супачага қўйилади. Супача йўлдош-мослама билан бирга кўтарилиб, уни йиғилаётган двигател остига тўғри келтиради. Шунда илашма картеридаги тешикларга иккита бармоқча кириб қолади ва двигател мослама билан қимирламай туради. Илашма картеридаги ва олдинги қопқоқдаги асос юзалар йўлдош-мосламадаги таянч юзаларга тиралиб туради. Двигател блоки ва мосламанинг ҳолати турғун қилингандан кейин бошқа конвейер мосламани илиб олиб, кейинги йиғув позициясига олиб кетади. III участканинг охирида йиғилган двигател туширилади ва бўяш участкасига жўнатилади. Йўлдош-мослама қўзғалувчан супачаларга ўхшаб юқори ва пастки ҳолатда турадиган майдончага сурилади. Конвейер йўлдош-мосламаларни юқорида турган супачага юклайди. Шундан кейин супача мослама билан бирга пастга тушади, занжирли конвейер мосламани III участканинг бошига обориб қўяди. Шундай қилиб, III участка мосламалар вертикал текисликда, ёпиқ тўртбурчак шаклидаги конвейерда ҳаракат қилади. Унинг тепадаги қисмида, йиғув ишлари бажарилади ва мосламалар «К» йўналиш бўйлаб, йиғилаётган

двигател билан бирга сурилади. Конвейернинг пастки қисмида мосламалар «Б» йўналишда қайтиб келади. Қаторнинг бошида мосламалар керакли баландликка кўтарилиб, охирида-шунча пастликка тушади. Автоматлаштирилган йиғув қаторида назорат позицияси (КА) ҳам бор. Агар йиғилган двигател керакли жойда олинмаган бўлса, чекка узгич ишлаб, двигатели бор супача пастга тушмайди. 20- мавзу: Трансмиссия ва осмаларни йиғиш. Режа: 1. Дифференциални йиғиш. 2. Орқа кўприк редукторини йиғиш. 3. Автомобил орқа кўпригини йиғиш. 1. Дифференциални йиғиш. Дифференциал яримўқларнинг тишли ғилдираклари қутисидан, сателлитлардан, уларнинг ўқлари ва штифтдан иборат. Уни йиғиш жараёни қуйидаги амалларни қамраб олади. 1. Дифференциал қутисига ярим ўқларнинг иккита тишли ғилдиракларини қўйиш. Бундан олдин ғилдирак бўйнига двигател мойи сурилади. 2. Иккита сателлитни қўлга олиб, уларнинг тишини яримўқ ғилдиракларининг тишлари билан ишлатиш; технологик ўқни сателлитларга киргизиш ва уларни қўл билан ёки динамометрик бурагич билан айлантириб, қути ичига киргизиш. Бунда энг катта буровчи момент 20 Нмдан ошмаслиги керак. 3. Сателлитлар тешигини дифференциал қутиси тешиги билан мос келтириш, двигател мойига ботириб олинган сателлит ўқини олиб, уни мос келган тешикларга тиқиш. Шунда технологик ўқ чиқиб кетади. 4. Қутидаги  5 мм тешикни сателлит ўқидаги худди шундай тешик билан мос келтириш, унга штифт қўйиб, учини керн билан пачоқлаш.

Дифференциал йиғилиб бўлгач, кўздан кечирилади: тўпламнинг бутунлиги, қути фланеснинг кўндаланг юзида урилган жойлар бор-йўқлиги, яримўқнинг тишли ғилдиракларини айлантирадиган буровчи моментнинг қиймати текширилади. Йиғилган дифференциалдаги тишли ғилдиракларнинг бурчак бўйича ҳам текширилади. Яримўқларнинг тишли ғилдиракларидан бири тўхтаб турганда лиқиллаш 14 дан ошмаслиги керак. Текширувдан ўтган дифференциаллар орқа кўприк редуктори йиғиладиган жойга узатилади. 2. Орқа кўприк редукторини йиғиш. 1. Редуктор картерини сиқилган ҳаво билан пуфлаш. 2. Картерни йиғма ўлчамини ўлчаш. 3. Етакчи тишли ғилдиракнинг орқа томонидаги асос юзаси подшипникнинг ички ҳалқасига тиралиб қолгунча пресслаб киргизиш. 4. Йиғма ўлчамни махсус стендда ўлчаш (етакчи тишли ғилдирак билан орқа подшипникнинг йиғма ўлчами). Ўлчам–еткчи тишли ғилдирак каллагини йиғувдаги ҳолатини ўлчаш. Бу ҳолатни ростлаш учун қистирманинг ўлчамини аниқлаш. У координатаси орқали аниқланади. 5. Олдинги ва орқа подшипникларнинг ташқи халқаларини редуктор картерига пресслаб киргизиш. Бунда халқалар бўртмага тиралгунча ёки ўлчамни таъминлаб прессланади. 6. Етакчи тишли ғилдирак подшипникларининг таранглик қийматини аниқлаш; бу тарангликни ростлайдиган қистирмалар тўпламининг қалинлигини ҳисоблаб топиш ва тўпламни саралаб олиш. 7. Сараланган қистирмалар тўпламини ўз жойига қўйиш. 8. Етакчи тишли ғилдирак-валнинг учига (редуктор картеридан чиқиб туради) таянч шайба, мойтутқич ва фланес кигизиш. 9. Ўша жойга шайба кигизиш, бураш ва уни 145-160Нм момент билан қотириш. 10. Йиғма масофани текшириш: етакчи тишли ғилдирак каллагининг эркин кўндаланг юзидан картер қулоқларидаги тешиклар ўқигача бўлган масофа-53,4 мм.

11. Етакчи тишли ғилдирак фланеси уришини текшириш. 12. Картер қулоқларидаги тешик ўқларининг етакчи тишли ғилдиарк ўқига нисбатан перпендикулярликдан оғиши 0.03 мм атрофида бўлади. 13. Дифференциал қутисини редукторнинг бошқарувчи тишли ғилдираги ичига, фланеснинг кўндаланг юзига тиралгунча пресслаб киритиш. 14. Фланес тешигига 8та болтни шайбаси билан қўйиб бураш ва гайкабурагич билан қотириш. Буровчи момент 50-65Нм. 15. Бошқарилувчи тишли ғилдирак кўндаланг юзасининг дифференциал қутиси таянч бўйнининг ўқига нисбатан уришини 0.03 мм атрофида ростлаш. 16. Дифференциал қутиси таянч бўйинларига ўрнатиладиган подшипникларнинг ички халқасини пресслаб киритиш. Иккала халқа бир вақтда, тиралиб қолгунча прессланади. 17. Бошқарилувчи тишли ғилдирак кўндаланг юзасининг подшипникларнинг ички халқалари кўндаланг юзасига нисбатан уришини; махсус мослама ёрдаимда бажарилади; уриш 0.05 мм гача. 18. Картерни бошқарилувчи тишли ғилдирак билан йиғиш. 19. Редукторни стенда синаш. 20. Редукторга ростловчи гайкаларнинг тўхтатувчиларини ўрнатиш ва уларни болтлар билан қотириш. Болт тагига пружинали шайба қўйилади. Қуйида технологик амалларнинг тафсилотлари келтирилади. Иккинчи амални бажаришда картер мосламага ўрнатилади ва йиғма ўлчам ўлчанади. Бу ўлчам асос кўндаланг юза ва дифференциал подшипниклари қўйиладиган иккита асос тешиги бўйича ўлчанади. Бунда подшипник тешикларига иккита ўрнатувчи тиқин қўйилади. Индикаторнинг кўрсатиши берилган Х А1 (116,25 мм)дан оғишини кўрсатади. Оғишни, мусбат ёки манфий ифодаси билан бирга картерга ёзиб қўйилади. Ўлчов аниқлиги 0.01 мм. Индикаторни «0»га қўйишда эталондан фойдаланилади. Эталон 116,25 мм ўлчам бўйича 0.005 мм аниқлик билан тайёрланади. Тўртинчи амал махсус стендда бажарилади. Унинг иш цикли подшипникларнинг ташқи халқасини айлантира туриб, радиус бўйича йўналган

куч билан сиқишдан иборат. Бунда подшипникка пресс ёрдамида ўқ бўйича йўналган куч берилади. Стенднинг иш цикли бошланганда индикаторнинг кўрсатгия ёзиб олинади. У Х А2 ўлчам эталондан қанча оғишини кўрсатади. Етакчи тишли ғилдиракнинг эркин кўндаланг юзаси бўйича Х А3 йиғма масофани тузатувчи катталикнинг қиймати ва ифодаси аниқланади. Шундан сўнг, етакчи тишли ғилдиракнинг йиғма ҳолатини ростлайдиган қистирма (компенсатор)нинг керакли қалинлиги ҳисобланади: Х АК  Х А2 -(Х А1 +Х А3 ) бу ерда: Х А1 - картер йиғма ўлчамининг эталондан оғиши; Х А2 етакчи тишли ғилдирак ва орқа подшипник йиғиндисининг йиғма ўлчами эталондан қанчалик оғишини кўрсатади; Х А3 -етакчи тишли ғилдиракнинг эркин кўндаланг юзаси ҳолатидаги оғиш; Х АК – компенсатор ўлчами (қалинлиги). Ҳисоблар натижасига қараб, тишли ғилдиракнинг редуктор картери ичидаги ҳолатини ростлайдиган қистирмалар тўплами танланади. Сўнгра, компенсаторнинг куч таъсир қилгандан кейинги ҳақиқий ўлчами, стендда қайтадан текширилади. Подшипникка куч билан таъсир этиб, бир неча бор айлантирилади-да, ҳар айланиш учун индикатор кўрсатаётган рақам ёзиб олинади ва улардан ўртача қиймат чиқарилади. Индикаторни 62,865 мм ўлчамга мўлжалланган эталон бўйича «0» белгига созланади. Эталон 0.005 мм аниқлик билан тайёрланади. Стендда ўқ бўйича таъсир этадиган куч 3000-10 Н га тенг бўлади. Подшипникнинг ташқи халқасини радиус бўйича сиқиш кучи диаметрига бериладиган тарангликнинг ўртача қийматига мос келиши керак (таранглик 0.03 мм). Қалинлиги 0.05; 0.8;0.12 мм бўлган қистирмалардан тўплам сараланади, шу билан бирга бир хил қалинликдаги қистирмалар иккитадан ошмаслиги керак. Бешинчи амал прессли махсус мосламада бажарилади. Подшипник халқаларини пресслаб киритишдан олдин двигателни мойга ботириб олиш керак. Олдинги подшипникнинг ташқи халқаси мосламанинг конус

оправкасига, орқа подшипникнинг ташқи халқаси эса-пресс плужжерининг конус учига кигизилади. Редуктор картери тортмали тагликка йиғма фланеснинг тескари тарафи билан, иккита тешикка асослаб ўрнатилади. Шундан кейин махсус мослама картерни пресслаш минтақасига узатади. Бу ерда картернинг ҳолати турғун қилиниб, асос фланеси билан мосламанинг асос плитасига маҳкамланади. Кейин пресс ишга туширилади ва иккала халқа бир- бири томонга силжиб, картер уясига кириб қолади. Халқаларни пресслаб киритадиган куч уларнинг кўндаланг юзасига тушиши керак; тебранма ҳаракат қилувчи объект-конус роликларга тўғри келиши мумкин эмас. Олтинчи амал тўрт ўтишда бажарилади. Биринчи ўтишда етакчи тишли ғилдиракни орқа подшипникнинг ички халқаси билан йиғилган ҳолда стенд марказига қўйилади ва подшипникларнинг дастлабки таранглиги ростланади. Кейин тишли ғилдирак ўқининг учига тиргак втулка ва олдинги подшипникнинг ички халқаси кигизилади. Пресс ишлатилади, халқалар ва тишли ғилдиракнинг асос кўндаланг юзасига сиқиб келтирилади ва индикатор кўрсаткичини «0» белгига қўйилади, сўнгра стенд ўчирилади. Иккинчи ўтишда тишли ғилдиракни олдинги подшипникнинг ички халқасидан суриб чиқарилади. Учинчи ўтишда етакчи тишли ғилдиракни орқа ғилдиракнинг ички халқаси ва тиргак втулка билан бирга йиғилган ҳолда картерга ўрнатилади. Шундан кейин картер стендга қўйиб подшипникларнинг дастлабки таранглиги ростланади. Етакчи тишли ғилдирак-валининг учига олдинги подшипникнинг ички халқаси кигизилади. Пресс ва картерни айлантирувчи механизми ишлатилади индикатор стрелкасининг «0»дан ўртача оғиши қайд этилади. Картерни айлантирувчи механизми ва пресс ўчирилади. Тўртинчи ўтишда етакчи тишли ғилдирак подшипникларининг дастлабки таранглиги ростлайдиган қистирмалар тўпламининг зарурий қалинлиги ҳисоблаб топилади. Бу қилинлик картерни стендда айлантирганда индикатор стерлкаси оғишининг ўртача қийматига 0.03 мм-тиргак втулка ва картернинг эластик (ўз ҳолига қайтувчи) деформациясини ҳисобга оладиган рақам. Бу деформация гайкани бураб қотириш натижасида юзага келади.

Пресснинг кучи 3,0-3,5 кН оралиқда бўлиши керак. Шунда олдинги подшипникнинг ички халқасини тиргак втулкага тиралгунча пресслаш мумкин. Подшипникларга куч таъсир қилган ҳолда картер ками билан 3-4 марта айлантирилиши керак. Еттинчи амални бажаришда етакчи тишли ғилдиракни олдинги подшипникнинг ички халқасидан суриб чиқарилади. Бу ғилдирак ўқининг учига қистирмалар тўплами кигизилади. Кейин олдинги подшипникнинг ички халқаси кигизилади. Саккизинчи амал прессловчи махсус мосламада бажарилади. Картер, етакчи тишли ғилдирак билан бирга прессли мосламага ўрнатилади. /илдирак ўқига таянч шайба кигизилади. Пресснинг штокига мойтутқич қўйилади.мойтутқични ва олдинги подшипникнинг ички халқасини тиралиб қолгунча пресслаб киргизилади. /илдирак ўқига, унинг шлицаларига шлицасини мослаб фланес кигизилади ва уни таянч шайбанинг кўндаланг юзага тиралгунча прессланади. Мойтутқични кийгизишдан олдин уни мойга ботириб олиш керак. Тўққизинчи амал махсус стендда бажарилади. Гайка буралиётганда тишли ғилдирак ҳам айланади. Уни 145-160 Нм момент билан қотирилади. Етакчи тишли ғилдиракни айлантирадиган момент подшипникларда 1.5-2.5 Нм га тенг бўлади. Ўнинчи амални бажаришда ўлчов асбоби кўрсатаётган рақамни қайд этиш назорат мосламаси ишлаб турган ҳолда бажарилади. Индикатор асбобни «0» рақамга созлашда 53.4 мм ли эталон ишлатилади. Асбоб оғишнинг миқдорри ва ифодаси (мусбат ёки манфий) тишли ғилдирак каллагининг эркин кўндаланг юзасида ёзиб қўйилган оғиш миқдорри ва ифодаси билан мос тушиш керак. Мос келмаслик (+0.02)+(0.05) мм оралиғида бўлиши мумкин. Агар йиғма масофа рухсат этилган бу оғишлардан чиқиб кетса, редуктор сараланади. Мосламанинг ўлчов штокидаги куч 100 Н дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ўн биринчи амал махсус стендда, тишли ғилдиракни айлантирган ҳолда бажарилади. Етакчи тишли ғилдирак фланеси кўндаланг юзасининг ва

бўртмасининг 35 мм радиус чегарасидаги уриши 0.1 мм атрофида рухсат этилади. Ўн учинчи амалда дифференциал қутисини пресслаб киритиш учун прессли мосламадан фойдаланилади. Бу амалга дифференциал йиғилиб, тайёр ҳолда, конвейр билан келтирилади. Дифференциал қутиси бошқарилувчи тишли ғилдиракнинг резьбали тешиклари билан устма-уст туширилгандан кейин, пресслаб ташланади. Дифференциал қутиси ва бошқарилувчи тишли ғилдирак йиғмасини ўрнатув бўйинлари билан мосламанинг призмасига қўйиб, тишли ғилдиракнинг (15- амал) уриши текширилади. Дифференциални таянчлар устида қўл билан айлантирилади. Бошқарилувчи тишли ғилдиракнинг уриши 0.03 мм атрофида рухсат этилади. Ўн саккизинчи амал махсус мосламада бажарилади. Унга картер етакчи тишли ғилдирак билан йиғилган ҳолда, оғзи билан пастга қилиб қўйилади. Дифференциал подшипниклари қопқоғининг 4та болти ечилади, қопқоқларни болтлари билан чиқарилади (қопқоқлар ўзаро алмашинмайди). Шундан кейин дифференциални бошқарилувчи тишли ғилдирак ва подшипниклар билан йиғилган ҳолда (17-амалдан чиққан) редуктор картери ичига қўйилади.бунда подшипниклар редуктор қулоғига қўйилади, ғилдиракнинг тишлари сезиларли тирқиш билан илашади; тишли ғилдираклардаги ёзувлар бир-бирига мос тушиши керак. Картернинг резьбали ва яримцилиндр юзали қулоғига ростловчи гайкалар буралади қулоққа қопқоқ ёпилади ва иккита болт билан қотирилади. Шундан сўнг илашган тишларнинг ён тирқиши ростланади. Индикатор таёқчасини бошқарилувчи ғилдирак тишига қўйиб, бу тирқиш текширилади. Агар тирқиш бўлмаса ёки жуда кам бўлса, қуйидагича ростлаш иши бажарилади. Ростловчи гайкани 1/4 айланага тескари бураб, дифференциал подшипникларнинг қопқоғи бўшатилади. Ён тирқиш 0.05-0.10 мм бўлмагунча гайка (бошқарилувчи ғилдирак томонидаги) тескарига айлантираверади. Бунда нариги ростловчи гайка подшипник халқасига тегмай туриши керак.

Ростланган томондаги подшипник қопқоғининг болтлари буралади ва 68-75 Нм момент билан қотирилади. Кейин нариги гайка буралади. Уни шундай тортиш керакки, подшипник қопқоғининг болтлари 68-75 Нм момент билан бураб қотирилганда ён тирқиш боя ўлчанган тишда 0.12-0.17 мм оралиқда бўлсин. Тирқиш камида 0.10 мм, кўпи билан 0.22 мм бўлиши керак. Тирқишнинг ортиб бориши бир текис бўлиши керак. Иккита, ёнма-ён тишда ўлчанган ён тирқишларнинг фарқи 0.05 мм дан ошмаслиги, ғилдиракларда ўлчанган тирқишларнинг фарқи кўпи билан 0.08 мм бўлиши керак. Редуктор (19-амалда) махсус стендда синовдан ўтади. Редуктор стендга махкамланиб, юритувчи валга уланади. Унинг ўнг ва чап томонидан технологик яримўқлар тиқилади. Бошқарилувчи ғилдирак тишлари пастга сурилади. Дифференциал иши ҳар томондан навбат билан текширилади. Синовда редукторнинг ғилдираклари айланиши аста кўпайтириб борилади ва 1000-1500 айл/мин гача олиб чиқилади. Редуктор иши кучи остида ва салт юришда эшитилади. Кейин редукторни тескари томонга айлантириб, ўша кўрсаткичлар текширилади. Иккала йўналишдаги тишларнинг туташ юзаси текширилади. Йиғиш, синаш ва назорат амалларининг ҳаммаси бажариб бўлингач, редукторлар конвейр билан орқа кўприк йиғиладиган участкага юборилади. 3. Автомобил орқа кўпригини йиғиш. Бу автомобилнинг орқа кўпригини йиғишда асосий детал қилиб картер олинган. Қуйида келтирилган технологик жараёнда орқа кўприкни йиғиш бўйича асосий амаллар берилган. 1. Ярим ўқларнинг иккита мойтутқични картер фланесларига икки томондан бараварига пресслаб киритиш. 2. Мой тўкадиган тешикнинг тиқинини картерга қистирма билан бирга бураб киритиш. Қотириш моменти 40-50 Нм. 3. Нафас олгич (9; сапун)ни йиғма ҳолда картернинг резьбали тешигига бураб киритиш. 4. Картернинг редуктор қўйиладиган фланесига қистирма қўйиб, устидан йиғма редуктор қўйилади. Фланесларнинг тешиклари мос келтирилиб, уларга

10та болт пружинали шайбаси билан бирга киритилади ва гайкабурагич билан қотирилади. 5. Тормоз билан йиғилган яримўқни орқа кўприк картерига жойлаш. Бунда яримўқнинг шлицали тишли ғилдирак шлицалари билан мос келтирилади. Подшипник орқа кўприк фланесига пресслаб киритилади (тиралиб қолгунча). Ярим ўқ 4та болт ва шайбалар билан қотирилади. Худи шу амаллар орқа кўприкнинг нариги томонида бажарилади. 6. Орқа тормозларнинг суюқлик найчаларини ўрнатиш. 7. Картерга қўл тормоз тросларини маҳкамлаб ётқизиб қўйиш. 8. Тормоз барабанларни йиғма ҳолда яримўқ фланесига ўрнатиш ва винтлар билан қотириш. 9. Суюқлик найчаларини картерга маҳкамлаш. 10. Тормоз тизимининг зичлигини текшириш. ғилдиракларнинг тормоз цилиндри ишини текшириш. 11. Картерга гипоидли узатмалар мойини қўйиб, орқа кўприкни синаш. 12. Йиғув сифатини текшириш. 13. Орқа кўприкни ювиш, қуритиш ва совитиш. 14. Бўяш ва қуритиш. Айтилган амалларнинг тафсилотлари қуйида келтирилади. Тўртинчи амал пол устидаги конвейерда бажарилади. Уни бажариш учун иккита йўналтирувчи технологик оправка редуктор ўрнатиладиган фланеснинг қарама-қарши жойлашган икки тешигига тиқилади. Шу оправкаларга мўлжаллаб фланесга қистирма ётқизилади, кейин картер ва редуктор фланеслари туташтирилади. Сўнгра оправкалар чиқариб олинади ва редуктор фланеслари туташтирилади. Сўнра оправкалар чиқариб олинади ва мос келтирилган тешикларга, илгаридан зичловчи паста суркалган ва пружинали шайба кигизилган болтлардан 8 таси киритилади. Болтлар 28-36 Нм момент билан қотирилади. Бешинчи амалда, аввал, яримўқлар тормоз билан йиғилган ҳолда конвейерга қўйиб чиқарилади. Бунда тормозга қараб, қайси бири ўнг томонга, қайси

бирлари чап томонга терилади. Яримўқлар юқорида айтилгандек картер ичига киритилади, подшипник прессланади. Яримўқларни 4та болт билан қотириш учун уни айлантирилади, фланесдаги туйнук орқали болтлар навбатма-навбат қотирилади. Болт каллаги остига пружинали шайба аввалдан кигизилади. Болтлар 44-56 Нм момент билан қотирилади. Орқа тормознинг суюқлик найчаларини ўрнатиш (6-амал) шундан иборатки, ғилдиракнинг тормоз (гидро) цилиндри тешигидан тиқин чиқариб олинади ва ўрнига суюқлик найчасининг штуцери бураб киритилади. Худди шу амал орқа кўприкнинг нариги томонида ҳам бажарилади. Суюқлик найчалари дастлаб, сиқилган ҳаво билан пуфланади. Суюқлик найчаларининг бўш турган учидаги штуцерлар коллекторга бураб киргизилади ва пружина шайбали болт билан картерга пайвандлаб қўйилган кронштейнга маҳкамланади. Шундан сўнг, суюқлик найчалар энг чеккадаги скобалар орқасига ўтказилади ва штуцерлар узил-кесил бураб қотирилади. Қўл тормози троси (7-амал) ғилдиракнинг тормоз шитидаги қувурча ичидан ўтказилади; кейин унга кесилган шайба қўйилади. Троснинг учи ғилдирак тормозининг ёйилувчи ричагига киритилади, кейин тросни ҳимояловчи қувурча шит қувурчаси ичидан ўтказилади. Худди шу амал орқа кўприкнинг нариги томонида ҳам бажарилади. Троснинг иккинчи учига ҳимояловчи қувурча кигизилади. У тросни бўёқ тегишидан сақлайди. Кейин тросни орқа кўпригига шундай ўраб қўйиладики, ўрам иплари тормоз шитининг ташқи диаметридан чиқиб кетмасин. Айни шу амал кўприкнинг нариги томонидан ҳам бажарилади. Тормоз барабанларини яримўқ фланесларига кигизиб, қотиришда (8- амал)тормоз колодкалари сиртида мой юқи бўлмаслиги керак. Акс ҳолда уни жилвир қоғоз билан ишқалаб кетказиш лозим. Тормоз барабан фланесга иккита винт билан маҳкамланади. Винт каллагининг кўндаланг юзаси барабан текислиги билан бир чизиққа тушиши керак. Айни шу амал кўприкнинг нариги томонида бажарилади.

Суюқлик найчаларига 5 та қистирма кигизилади, улар скоба остига суриб қўйилади(9-амал). Найчалар скоба билан ўраб қўйилади. Тормоз тизимининг зичлиги махсус стендда, 10 МПа босим остида, 30±5 с вақт давомида текширилади. Тормоз суюқлиги оқиб чиқса найчаларнинг гайкаларини бураб, қотириш керак. /илдирак тормозлари яхши ўрнатилган ва ростланган бўлса, гидротармоқда босим бўлган пайтда яримўқлар айланмаслиги лозим. Ўн биринчи амални бажаришда орқа кўприк синов стендига ўрнатилиб, маҳкамланади. Мой қуйиладиган тешик тиқин олинади ва орқа кўприк ичига гипоид узатмаларга ишлатиладиган мойдан тешик сатҳигача қуйилади. Шундан кейин орқа кўприкни автомобилнинг олдинга ва орқага юришга мослаб, 3000 айл/мин частота билан айлантирилади. Яримўқлардан бирининг айланишини секинлатиб, дифференциал иши текширилади. Орқа кўприк иши текширилаётганда (12-амал) қаттиқ, дағал товушлар, тиқирлаш ва шунга ўхшаш нуқсонлар бўлмаслги керак. Туташ жойлар, пайванд чоклар, мойтутқичлар кўздан кечирилади, улар мой ўтказиб юбормаган бўлиши керак. Орқа кўприк кальцийлаштирилган соданинг 15% ли эритмасида (70-80 0 С ҳарорат билан), сўнг 70-80 0 С ҳароратдаги сув билан ювилади. Конвекцияли қуритиш камерасида, 80-90 0 С ҳароратда қуритилади. Совитувчи камерада, 40 0 С ҳароратгача совитилади. Орқа кўприк электростатик камерада, алкидстиролли эмал билан қопланади (14-амал). Бўяш қийин жойлар қўл билан бўяш камерасида, пуркагич ёрдамида бўялади. Бўёқдан чиққан кўприк қуритиш камерасида қуритилади. Охирида тросларнинг учидан ҳимоя найчаси олинади, бўёқ сифати текширилади ва орқа кўприк кейинги йиғувларга жўнатилади. Фойдаланилган адабиётлар: 5. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001.

6. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 7. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 8. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

Похожие

Кузов ва кабина.

Кабина кузов ва платформага техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологияси

Корпус деталларини тайёрлаш.

Кузов ва кабиналарга ТХК ва таъмирлаш

Автомобилларнинг юриш кисми