Avtomobil generatorlari va kuchlanish rostlagichlari - Транспорт - Рефераты

Avtomobil generatorlari va kuchlanish rostlagichlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

153 KB

Avtomobil generatorlari va kuchlanish rostlagichlari Reja: 1. Elektr ta’minot tizimining tarkibiy sxemasi 2. Generatorlarning turlari va solishtirma taxlili 3. Uzgaruvchan tok generatorining tuzilishi va ishlash prinsipi 4. Generatorning elektr tavsifnomalari

Elektr ta’minot tizimi avtomobildagi barcha iste’molchilarni elektr energiya bilan ta’minlash uchun xizmat kiladi va uning tarkibiga asosan generator, kuchlanish rostlagichi, akkumulyator batareyasi kiradi. Generator avtomobildagi elektr energiyaning asosiy manbai bulib, dvigatel urta va katta aylanishlar chastotasi bilan ishlab turganda xamma iste’molchilarni elektr toki bilan ta’minlaydi va akkumulyatorni zaryad kiladi. Akkumulyator batareyasi yordamchi elektr energiya manbai bulib, u asosan dvigatelni starter vositasida ishga tushirish, xamda dvigatel ishlamaganda yoki uning aylanishlar chastotasi meyoridan past bulgan xollarda iste’molchilarni elektr toki bilan ta’minlash vazifasini bajaradi. Generator tasmali uzatma orkali dvigatelning tirsakli validan xarakat olganligi sababli, uning aylanishlar chastotasi va demak, ishlab chikarayotgan kuchlanishi juda keng doirada uzgarib turadi. Generator kuchlanishini belgilangan kiymat darajasida avtomatik ravishda ushlab turish xizmatini kuchlanish rostlagichi bajaradi. Elektr ta’minot tizimining tarkibiy sxemasi kuyidagi kurinishga ega (2-rasm) 2-rasm. Elektr ta’minot tizimining tarkibiy sxemasiРостлагич Генератор Аккумулятор батареяси Истеъмолчилар

Bu sxemadan generator beradigan kuchlanish va akkumulyator batareyasidagi elektr yurituvchi kuchning(EYUK) uz aro munosabatini, ularning toklari kay tarzda sarf bulishini kuzatish mumkin: agar U g > Yeb bulsa, u xolda I g = I bz + I yu ; agar U g < Yeb bulsa, u xolda I g + I br = I yu ; agar U g = 0 bulsa, u xolda I br = I yu . Bu yerda, U g - generator kuchlanishi, Yeb - akkumulyator batareyasining EYUK, I g - generator toki, I bz - akkumulyator batareyasining zaryadlanish vaktidagi iste’mol kilgan toki, I br - akkumulyator batareyasining razryadsizlanish vaktidagi bergan toki, I yu - iste’molchilarga sarf buladigan yuklama tok. Avtomobil generatorining tuzilishi sodda, ishlatilish jarayonidagi chidamlilik va ishonchlilik darajasi yukori, gabarit ulchamlari, massasi, tannarxi mumkin kadar kichik va dvigatel aylanishlar chastotasi past bulgan xollarda xam akkumulator batareyasini zaryad kilinishini ta’minlash kabi xususiyatlarga ega bulishi kerak. Uzok vakt davomida avtomobillarda elektr energiyaning asosiy manbai sifatida uzgarmas tok generatorlari ishlatildi. Avtomobillardagi elektr toki iste’molchilarining tobora kupayishi, katta shaxar kuchalaridagi transport xarakati katnovining nixoyatda tigizlashganligi natijasida avtomobil dvigatellarining salt ishlash vakti ortishi, generatorlarning kuvvatini va maksimal aylanishlar chastotasini oshirish extiyojini tugdirdi. Uzgarmas tok generatorining jiddiy

kamchiliklari va tuzilishining uziga xos tomonlari bu masalani xal kilish imkonini bermaydi. Xususan: - uzgarmas tok generatorida bir fazali uzgaruvchan tok yakor chulgamlarida, ya’ni generatorning aylanuvchi kismida induksiyalanadi, uni iste’molchilarga uzatish katta kiyinchiliklar tugdiradi; - uzgarmas tok generatorlarida tugrilagich vazifasini bajaruvchi kollektor generatorning aylanishlar chastotasini va kuvvatini oshirish imkoniyatini bermaydi, chunki yakorning aylanishlar chastotasi va undagi tok kiymati oshganda, chutka bilan kollektor orasida meyoridan ortik uchkun xosil buladi va ular tez yeyilib ishdan chikadi; - uzgarmas tok generatorining yuklama toki belgilangan maksimal kiymatidan oshib ketishi tufayli, xamda akkumulyator batareyasini (generator ishlamay turgan xolda) generator chulgamlari orkali zaryadsizlanish xavfidan saklash maksadida kuchlanish rostlagichiga kushimcha ravishda tok cheklagich va teskari tok relelari urnatiladi.Bu rele-rostlagichlarning konstruksiyasi murakkablashadi va ularning ishonchliligi pasayadi. Elektron sanoatning rivojlanishi va tannarxi arzon, ulchamlari kichik, yukori xaroratlarga chidamli va ishonchliligi yukori bulgan kremniy yarimutkazgichli tugrilagichlarining paydo bulishi, xozirgi zamon avtomobillarida, uzgarmas tok generatorlariga xos bulgan kamchiliklardan xoli va bir kator afzalliklarga ega bulgan uzgaruvchan tok generatorlarini keng kulamda ishlatish imkonini berdi. Uzgaruvchan tok generatorlari uzgarmas tok generatorlariga nisbatan sodda, kuvvati bir xil bulgan xolda, gabarit ulchamlari va massasi 2-3 marta kichik, chidamliligi va ishonchliligi yukori. Ularda kimmatbaxo rangli metall bulgan mis, uzgarmas tok generatoriga nisbatan 2-2,5 baravar kam ishlatiladi. Uzgaruvchan tok generatorlarida kollektor yuk, murakkab yakor chulgami urniga uralishi oson

bulgan stator chulgamlari ishlatiladi. Uygotish chulgami xam yaxlit bitta galtakdan iborat. Uzgarmas tok generatorlarining solishtirma kuvvati (ya’ni 1 kg massasiga tugri keladigan kuvvat) 45 Vt/kg dan oshmagan xolda, uzgaruvchan tok generatorlaridagi bu kursatkich 15O Vt/kg dan ortib ketdi. Uzgaruvchan tok generatorlarida kollektorning yukligi xisobiga uning maksimal aylanishlar chastotasini 10000-12000 min -1 ga yetkazish, dvigatel bilan generator orasidagi kiyik tasmali uzatmaning uzatish sonini 2,0-2,5 gacha oshirish mumkin, natijada dvigatel salt ishlagan xolda xam generatorning 50 % gacha kuvvatini iste’molchilarga berish va akkumulyatorni zaryadlash imkoni yaratildi. Uzgaruvchan tok generatorlari yuklama tok kiymatini cheklash xususiyatiga ega bulganligi va tugrilagich sifatida yarim utkazgichli diodlar kullanilganligi uchun tok cheklagich va teskari tok relelariga zarurat yukoladi, bu esa rele-rostla- gichlarning tuzilishini ancha soddalashtirdi va ularni ishonchliligini oshirdi. Uzgaruvchan tok generatori (3- rasm ) asosan kuyidagi kismlardan tashkil topgan: kuzgalmas stator 1, aylanuvchi rotor 9, kontakt xalkalari 13, chutkalar 12, chutkatutkich 14, tugrilagich bloki 7, parrakli shkiv 4 va kopkoklar 3, 10. Stator elektrotexnik pulat tasmalardan yigilgan bulib uning ichki yuzasiga, oraligini bir xil kilib, aloxida elektrotexnik metal plastinalardan yigilgan tishchalar urnatilgan. Tishchalarni soni odatda 18 ta, ba’zi generatorlarda 36 yoki 72 bulishi mumkin. Bu tishchalarga 18 (yoki 36, 72) stator galtaklari joylashtirilib, ular uch fazaga bulinadi. Xar bir fazaga oltita ketma-ket ulangan galtak kiradi. Fazalar uz aro "yulduz" sxemasi (ba’zi generatorlarda "uchburchak" sxemasi ishlatiladi) buyicha ulanib, uchta fazaning ikkinchi uchlari tugrilagich blokining kiskichlariga ulangan. Rotor karama-karshi kutbli, oltiuchli tumshuksimon pulat uzak 9 va ular orasidaga pulat vtulka 15 ga uralgan uygotish chulgami 8 dan iborat. Uygotish chulgamining uchlari valdan va bir-biridan izolyatsiya kilingan mis xalkalar 13 ga ulangan. Rotor vali alyuminiy kotish-malaridan tayyorlangan kopkoklarga urnatilgan zuldirli

podshipniklarda aylanadi. Kontakt xalkalar tomonidagi kopkok 10 ga plastmassadan tayyorlangan, ikkita mis-grafit chutkalar 12, chutkatutkich 14 va tugrilagich bloki 7 urnatilgan. Valga shponka yordamida parrakli shkiv 4 maxkamlangan. Generator rotori xarakatni shkiv va tasmali uzatma orkali dvigatelning tirsakli validan oladi. Generator kuyidagicha ishlaydi. Elektromagnit uygotish prinsipiga asoslangan uzgaruvchan tok generatorlari uzi-uzini uygotish xususiyatiga ega emas. Bunday generatorlarni ishga tushirish uchun dastlabki dakikalarda uning uygotish chulgamiga akkumulyatordan chutka va mis xalkalar orkali tok beriladi. Uygotish chulgamidan utayotgan tok ta’sirida uning atrofida magnit okimi xosil buladi (4 - rasm). Magnit okimi 7 ning asosiy kismi rotorning tumshuksimon uzagining birinchi bulagi 3 orkali, xavoli tirkishni kesib stator 5 tishchalari va uzagiga utadi, sungra xavoli tirkishni yana bir bor kesib, rotorning tumshuksimon uza- gining karama-karshi kutblangan ikkinchi bulagi 4 ga utib, uygotish chulgami vtulkasi 1 orkali tutashadi. Magnit okimining kolgan kismi 8 uzakdan tashkariga taralib ketadi. Rotor aylanganda statorning xar bir tishchasi ostidan rotorning dam musbat, dam manfiy kutblangan tumshuksimon uchliklari utadi, ya’ni stator chulgamlarini kesib utayotgan magnit okimi yunalishi buyicha xam, kiymati buyicha xam uzgarib turadi. Natijada, statorning faza 3-rasm. Uzgaruvchan tok generatori (soddalashtirilgan kurinishi).

chulgamlarida uzgaruvchan elektr yurituvchi kuch induksiyalanadi va uning kiymati kuyidagi ifoda bilan aniklanadi: Yef= 4,44  k ch  f  w  F , (1) Bu yerda: k ch - chulgam koeffitsiyenti, f - induksiyalangan EYUK chastotasi, w - statorning bitta faza chulgamlaridagi uramlar soni, F - magnit okimi. Uz navbatida f = рn 60 , Bu yerda: p - juft kutblar soni, n -aylanishlar chastotasi. 4-rasm. Generatorning magnit tizimi Chulgam koeffitsiyenti k ch ning kiymati rotor kutblariga va fazaga tugri keladigan stator tishchalari soni q = z pm2 ga boglik ( z - tishchalar soni, m - fazalar soni).Xozirgi kunda avtomobillarda urnatilgan uch fazali (m = 3), olti juftli kutbga (r = 6) ega bulgan rotorli uzgaruvchan tok generatorlari uchun k ch kuyidagi kiymatlarga ega z 18 36 72 Genratorning stator chulgamlarida induksiyalangan q 0,5 1, 2,0 EYUK ning uzgarish konuniyatini ifodalovchi (1) for-

0 k c h 0,866 1, 0 0,96 6 muladagi aylanishlar chastotasi n bilan magnit oki- mi F dan boshkalari uzgarmas kattaliklar bulgani uchun kuyidagi belgilashni kiritishimiz mumkin Se= 444 60 ,     p k w , U xolda (1) ifoda kuyidagi sodda kurinishga ega buladi Yef = Se  n  F , ( 2 ) Stator chulgamlarida induksiyalangan EYUK ning vakt buyicha uzgarish xarakteri magnit okimining stator doirasidagi xavo tirkishlarida taksimlanishiga boglik, u esa uz navbatida rotor uzagi uchliklarining shakliga boglik. Uzgaruvchan tok generatorlarda asosan shakli trapetsiyasimon bulgan tumshuksimon uchlik rotor uzaklari kullaniladi. Rotor uzagining bunday tuzilishi induksiyalangan EYUK ni sinusoidaga yakin kurinishda uzgarishini ta’minlaydi. Generatorning stator chulgamlarida xosil bulgan uzgaruvchan tokni uzgarmas tokka aylantirish uchun uch fazali, ikki yarim davrli, kuprikli tugrilash sxemasi ishlatiladi.Bu sxema yordamida tugrilangan kuchlanishning pulsatsiyasi nisbatan katta bulmaydi va xozirgi vaktda avtomobillarda juda keng kulamda kullanilayotgan elektron jixozlarni meyorida ishlashini ta’minlaydi.

Generator chulgamlari "yulduz" sxemasi (5-rasm.a) buyicha ulanganda, tugrilagich kuyidagicha ishlaydi. Tugrilagichdagi diodlar ikki guruxga bulinib, birinchi guruxdagi diodlarning (VD1,VD2, VD3 ) anodlari generatorning musbat kutbiga, 5-rasm. Uch fazali ikki yarimdavrli tugrilagich sxemasi. ikkinchi guruxdagi diodlarning ( VD4, VD5, VD6 ) katodlari manfiy kutbga, ya’ni "massa"ga ulanadi. Xar kaysi berilgan dakikada tugrilagichda bir vaktda ikkita diod ishlaydi (ya’ni ochik buladi) - birinchi guruxdan anodining musbat potensiali stator chulgamlari ulangan tugun 0 nuktaga nisbatan eng katta bulgan diod va ikkinchi guruxdan katodining manfiy potensiali shu 0 nuktaga nisbatan eng katta bulgan diod. Masalan, 5-rasmda kursatilgan tugrilagich ishining dastlabki dakikalarini taxlil kilaylik.Tokning 0 tugun tomon xarakatini musbat, teskari tomonga xarakatini manfiy yunalish, deb kabul kilingan. Generator ishining dastlabki dakikalarida statorning L3 chulgamidagi kuchlanish musbat, L2 chulgamidagi - manfiy kiymatga ega buladi. L1 chulgamda tok yuk. Bu xolda chulgamlardagi tok rasmdagi kursatkichlar yunalishi buyicha "+" dan "-" ga xarakat kiladi: O tugun - L2 chulgam - VD3 diod - yuklama karshiligi R yu - "massa" - D4 diod - L3 chulgam - O tugun. YA’ni bu dakikada, tugrilagichning VD3 va D4 diodlari ochik buladi. Boshka, masalan t dakikada, L1 chulgamdagi kuchlanish musbat, L3 chulgamdagi - manfiy kiymatga ega buladi. L2 chulgamda esa tok yuk. Bu xolda tok,

iste’molchilarga, ochik bulgan VD1, VD5 diodlari orkali tugrilanib boradi. Xar juft diodlar kuchlanishdagi tebranish davrining taxminan 1/3 kismiga teng vakt davomida ishlaydi. Tugrilangan kuchlanishning pulsatsiyalanish chastotasi generator fazalar sonining ikkilanganiga teng bulib, bir davr davomida olti pulsatsiyadan iborat (5-rasm,b). Uzgaruvchan tok generatorlarining afzallik tomonlaridan biri, tugrilagich diodlari akkumulyator batareyasini stator chulgamlari orkali razryad bulishiga yul kuymaydi. Bu generator bilan teskari tok relesini ishlatish zarurati yukoladi va rostlagich tuzilishi ancha soddalashadi. Uzgaruvchan tok generatorlarining tavsifnomalari. Uzgaruvchan tok generatorlarining ishlash samarasi asosan salt ishlash, tashki,  tok-tezlik  ,  tezlik- rostlash  va ishchi tavsifnomalari bilan belgilanadi. Salt ishlash tavsifnomasi deb n = const va I YU = 0 bulgan xolda generator ishlab chikkan EYUK YE ni uygotish toki I U ga boglikligiga aytiladi. Salt ishlash tavsifnomasi (6 - rasm) buyicha generator rejadagi kuchlanishga erishishi uchun rotorning zaruriy aylanishlar chastotasi aniklanadi.Amalda salt ishlash tavsifnomasi fazaviy EYUK kiymati (YEF =4,44 k ch  f  w  F) orkali xisoblanadi. Tashki tavsifnoma deb n = const , R u = const bulganda generator kuchlanishi U g ni yuklama tok I yu ga boglikligiga aytiladi, ya’ni U g = f (I yu ) . Tashki tavsifnoma, generator uzi-uzini uygotish(7a-rasm) va tashkaridan uygotilish (7-rasm,b) xollarida olinishi mumkin.  Tezlik-rostlash  tavsifnomasi deb, U g =const bulganda uygotish toki I u ning aylanishlar chastotasi n ga boglikligiga aytiladi, ya’ni I u =f(n).  Tezlik-rostlash  tavsifnomasi odatda yuklama

tokining bir kator kiymatlarida aniklanadi (8- rasm).Uygotish tokining minimal kiymati yuklama toki nolga teng bulganda va maksimal aylanishlar chastotasida aniklanadi.Tezlik-rostlash tavsifnomasi U g =const bulganda, yuklama tokining kiymati uzgarganda, uygotish tokining uzgarish doirasini aniklash imkonini beradi. 6-rasm. Uzgaruvchan tok generatorining salt ishlash tavsifnomasi.  Tok-tezlik  tavsifnomasi deb U g = sonst , I u = const bulganda, generator yuklama tokining rotor aylanishlar chastotasiga boglik-ligiga aytiladi, ya’ni I yu =f(n) (9- rasm).  Tok-tezlik  tavsifnoma-si generatorlarni loyixalashda va tanlashda katta axamiyatga ega. Xozirgi zamon avtomobil generatorlarining barchasi yukla-ma tokining maksimal kiymati-ni cheklash xususiyatiga ega. Bu xusu- 7-rasm. Uzgaruvchan tok generatorining tashki tavsifnomasi. a) uzi-uzini uygotganda; b) tash-karidan uygotilganda. siyat generator rotoriningaylanishlar chastotasi ya’ni, stator chulgamlarida induksiyalangan uzgaruvchan tok chastotasi ortishi bilan, faza chulgamlaridagi uramlar soni kvadratiga proporsio-nal ravishda stator chulgamlarining induktiv karshiligining usishi bilan boglik. Stator chulgamlaridagi uramlar sonini uzgartirib, ularni shunday tarzda tanlash mumkinki, bunda maksimal aylanishlar

chastotasida xam yuklama tokining eng kat-ta kiymati generator uchun belgilangan maksimal mikdordan oshmaydi. Shuning uchun, bu xususiyatga ega bulgan generatorlarga tok cheklash relesini urnatish zarurati yukoladi. 8-rasm. Uzgaruvchan tok generatorining tezlik-rostlash tavsifnomasi 9-rasm. Uzgaruvchan tok generatorining tok-tezlik tavsifnomasi Ishlayotgan generatorga yuklama berilsa, ya’ni u tashki iste’molchilarga ulansa, stator chulgamlaridan I tok utadi I E Ra Rю L    ( )2 2  , ( 3 )

Bu yerda, R a - stator chulgamlarining aktiv karshiligi, R YU - yuklama karshiligi, X L - induktiv karshilik, YE - stator chulgamlarida xosil bulgan EYUK. f = pn/60 ligini xisobga olgan xolda, induktiv karshilik X L ni kuyidagi formula orkali ifodalash mumkin R f L Pn L L     2 2 60   Uzgarmas kattaliklarni С РL х  2 60  orkali belgilasak X L = C x  n , Endi, E C n Ф e    xisobga olinsa, (3) kuyidagi kurinishga keladi I Се n Ф Ra Rю Сх n       ( ) ( ) 2 2 , (4) Aylanishlar chastotasi past bulganda karshilikning induktiv kismi (S x  n ) 2 , aktiv kismi ( R a + R yu ) 2 ga nisbatan juda kichik va uni xisobga olmasa buladi I Ce n Ф Ra Rю Сe Ф Ra Rю n         ( )2

Bu ifodadan kurinib turibdiki aylanishlar chastotasi past bulganda, tok aylanishlar chastotasiga proporsional ravishda usadi (9-rasmning boshlangich kismi). Aylanishlar chastotasi ortishi bilan karshilikning induktiv kismi tez usadi va aksincha karshilikning aktiv kismi xisobga olmaslik darajagacha keskin kamayadi. Bu xolda I CenФ Схn СenФ Cхn CeCх Ф         ( )2 , Demak, rotorning aylanishlar chastotasi katta bulganda, tokning kiymati generator chulgamlarining kursatkichlari va magnit okimining kattaligi bilan belgilanib, aylanishlar chastotasiga boglik bulmaydi. Uzgaruvchan tok generatorlarining  tok-tezlik  tavsifnomasini yetarli darajada aniklik bilan kuyidagi ifoda yordamida xisoblash mumkin I I ю ю nc n nc e    max ( ) 1 , n  n c (5) Bu yerda, n s - generator salt ishlagandagi aylanishlar chastotasi, Iюmax - generator uchun belgilangan maksimal yuklama toki. Yuklama tokini cheklash xususiyatiga ega bulgan uzgaruvchan tok generatorlar uchun,  nominal kuvvat  degan tushuncha uz ma’nosini yukotadi. Shuning uchun, generator-ning asosiy kursatkichlari R/n nisbatning (bu yerda, R -generator kuvvati ) maksimal kiymatiga karab belgilanadi. Demak, R/n = f (n) egri chizikning eng katta kiymatiga tugri keladigan tok I N va aylanishlar chastotasi n N shu generator uchun nominal xisoblanadi (9-rasm). I YU = f(n) tavsifnomada generatorning nominal rejimiga tugri keladigan nuktani R/n = f(n) egri chiziksiz

xam aniklash mumkin. Buning uchun koordinata boshidan I YU = f(n) egri chizigiga urinma utkaziladi va urinish nuktasi I N va n N ning kiymatlarini belgilaydi. Ishchi tavsifnomasi , deb generator salt yoki xar xil kiymatdagi yuklamalar bi-lan ishlaganda uning kuchlanishi U g ni aylanishlar chastotasi n ga boglikligiga aytiladi, ya’ni U g = f(n). Generatorning ishchi tavsifnomalaridan kurinib turibdiki (10-rasm), yuklama tokining kiymatidan kat’iy nazar, rotorning aylanishlar chastotasi ortishi bilan generatorning kuchlanishi usib boradi va uning kiymati tok iste’molchilari uchun xavfli bulgan darajagacha kutarilishi mumkin. (Masalan, 12V li avtomobil tok tarmogi uchun - 28...30 V gacha). Bundan tashkari, generator xarakatni dvigatelning tirsakli validan olganligi uchun, uning aylanishlar chastotasi juda katta chegarada uzgarib turadi. Shuning uchun, avtomobil generatori beradigan kuchlanishni avtomatik ravishda rostlab turish zarur. Ishchi tavsifnomalaridan generatorning unum va tula unum bilan ishlash nuktalari aniklanadi. Adabiyotlar 1. Ютт В.Е. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1995. -304с.

2. Теория, конструкция и расчет автотракторного электрооборудованиЙ. Л.В.Копилов, В.И.Коротков, В.Е. Красилников и др. Под редаксией М.Н. Фесенко. М., Машиностроение, 1979. - 344с. 2. Банников С.П. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1977. - 288с. 3. Галкин Й.М. "Электрооборудование автомобилей и тракторов". М., Машиностроение. 1968. - 280с. 4. Резник А.М. "Электрооборудование автомобилей". М., Транспорт, 1990. - 256с. 5. Илин Н.М., Ваняев В.Й., Тимофеев Й.Л. "Электрооборудование авто- мобилей". М.Транспорт, 1982. - 262с. 6. Акимов С.В., Боровских Й.И., Чижков Й.П. Электрическое и элек-тронное оборудование автомобилей. М., Машиностроение, 1988. - 280с. 7. Васильевский В.И., Купеев Й.А. Автомобилние генератори.М., Транс порт, 1978. - 160с. 7. Боровских Й.И., Мелников А.Ф., Прудников И.П. Автомобилние контролно- измерителние прибори.М,. « Транспорт » 1976 . - 168с.

Похожие

Avtomobil generatorlari va kuchlanish rostlagichlari2

Kuchlanish rostlagichlari

Avtomobil sanoati va transporti

Avtomobil transportida menejment

Avtomobil elektr va elektron jihozlarini diagnozlash