Tut ipak qurtining teri qoplami va uning tuzilishi - Текстиль - Рефераты

Tut ipak qurtining teri qoplami va uning tuzilishi

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

2828.3310546875 KB

Tut ipak qurtining teri qoplami va uning tuzilishi Hasharotlar tanasining hamma qismini mexanik bog’laydigan suyakdan iborat skeletining bo’lmasligi bilan umurtqali hayvonlardan farq qiladi. Ipak qurtida teri qoplami bog’lovchilik rolini bajaradi. Bunday qoplamning asosiy qismi teri (kutikula) hisoblanadi. Bu uchta: yuqorigi, o’rta va ostki qavatlardan iborat. Yuqorigi qavat juda yupqa (uning qalinligi bir mikronga yaqin) bo’lib, yog’simon aralashma va mumsimon moddalar kutikulindan iborat. Bu qavat yupqa bo’lishiga qaramay, qurtni tashqi ta’sirlardan juda yaxshi saqlaydi: u suv o’tkazmaydi va unda ivimaydi, kimyoviy faol moddalar, jumladan, qator kislota va ishqor eritmalaridan ta’sirlanmaydi. Bu qavat gazlarni ham o’tkazmasligi aniqlangan. Shunday qilib, yuqorigi qavat himoya qavati hisoblanib, mexanik vazifalarni bajarmaydi. Kutikulaning uchta qavati orasida bu qavat birmuncha cho’zilishga layoqatli, uning elastik bo’lishi esa yupqaligi tufaylidir. Bu qavatning tashqi tomonida ko’pgina mikroskopik o’siqlar bor. O’rta qavat birmuncha qalin (ba’zan u terining hamma qalinligiping yarmisigacha etadi) bo’lib, xitin, kutikulin, qator boshqa oqsil moddalardan hamda qora-qung’ir rangga bo’yaydigan moddalar - melanindan iborat. Bu qavatning tarkibi uning qolgan ikkita qavatga qaraganda birmuncha mustahkam va qattiq bo’lishini ta’minlaydi, unga teri qoplamining asosiy vazifalaridan biri umurtqali hayvonlar skeleti o’rnini bosa oladigan tananing mexanik asosi rolini bajarish imkoniyatini beradi. Shu bilan birga, bu qavatda teri qoplami va teri yuzasini biror tusga kirituvchi, rang beruvchi moddalar (pigmentlar) bor. Ostki qavat- qalinligiga ko’ra juda mustahkam bo’lib, asosan, erimaydigan oqsil moddalari aralashgan xitindan iborat. Xitinning kimyoviy tarkibi hozircha aniqlangani yo’q , ehtimol o’simlik kletchatkasiga yaqindir; har holda xitinda ham kletchatkadagi kabi azotli birikmalar bor, unda ham kletchatka bilan boradigan reaksiya holatini ko’rish mumkin. Xitin teri qoplamining asosiy tarkibiy qismi hisoblanmaydi; kutikulaning barcha qavatlarida uning miqdori, ba’zan 50% ga

etadi, odatda 30 - 35% ga teng bo’ladi. Xitin ostki qavatda yaxlit massa hosil qilmay, tangacha qavatsimon tuzilishli bo’ladi. Ostki qavatning hamma qalinligi bo’ylab, ko’p sonda, kanalchalar o’tgan. Bu qavat hamma kutikula ichida birmuncha elastik hisoblanadi. Kutikula ostki qavatining bevosita yaqin yerida hujayralar qavati yotadi; bu tirik hujayralar qavati ham teri qoplami tarkibiga kiradi. Bu hujayralar qavati kutikula qavatini hosil qiladigan moddalar ishlab chiqadi. 46-rasm. Ipak qurti terisining tuzilishi 1- po’st tukchalari. 2-po’st qilchalari. 3-yuqorigi qavat 4-o’rta qavati. 5- pastki qavati. 6-po’st hujayralari. 7-umumiy bo’shliqdan chegaralovchi yupqa epitelial oldi pardasi. 8- tukcha hosil qiluvchi hujayralar . 47-rasm. Tut ipak qurtining kutikula qavati. 1-epikutikula, 2- ekzokutikula,

3-endokutikula, 4- po’st xujayralari, 5-rang beruvchi qatlam Bu hujayralarning ingichka protoplazmatik o’siqlari kutikula ostki qavatining kanallaridan o’tadi. Bu o’siqlar teri o’z funkiiyasini bajarish uchun zarur bo’lgan bir qancha moddalarni kanallarga ajratadi. Bu hujayralarning asosiy vazifasi yangi teri qoplamlarini hosil qilishdir. Xitin va kutikulindan hosil bo’lgan kutikula cho’zilishga layoqatli emas, lekin ipak qurti kun sayin kattalashib boradi va teri qoplami qurt uchun torlik qilib qoladi. Bunda po’st tashlash jarayoni boshlanadi. Bu jarayonida qurt o’ziga tor kelgan teri qoplamini tashlab, yangisiga almashtiradi. Bu yangi qoplamning hosil bo’lishi hujayralar teri osti qavatining asosiy vazifasi hisoblanadi. Teri osti qavatining cho’zilgan hujayralari orasida kolbasimon hujayralar uchraydi. Bu hujayralar teri yuzasida ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lgan qilchalar hosil qiladi. Yangi teri qoplamini hosil qilish uchun eski teri qoplamini tashlash, lekin bu jarayon eski teri ostida borishi, eski. teri yangi teri hosil bo’lishiga to’sqinlik qilmasligi kerak. Bu po’st tashlash bezlari yordamida amalga oshadi. Qurtda bunday bezlardan 15 jufti bor; ko’krak bo’g’imlarining har birida ikki juftdan: har bir yonida nafas teshigi joylashgan chiziqdan bir oz yuqoriroqda bittadan, ko’krak oyoqlari asosida bittadan bez joylashgan. Qorinning sakkizinchi bo’g’imida ham ikki juft bez taxminan shunday xolatda joylashgan. Oldingi yettita bo’g’imda bir juftdan bez bo’ladi. Bu bezlar yon tomonlarga nafas teshiklaridan bir oz yuqoriroq va oldinroqda joylashgan. Teri bezlari bevosita ipak qurtining teri qoplamini hosil qiluvchi hujayralar qavati ostida joylashgan. Bu yirik hujayralardan biri bo’lib, teri hujayralari qavati orqali o’tadigan bo’yinga ega, bo’yinning ichki qismi- kanaldir. Bu kanal- ipak ajratish bezi ajratgan suyuqlik bu kanal orqali teri qoplamiga o’tadi.

Po’st tashlashdan oldin bez kattalashadi, uning protoplazmasida po’st tashlash suyuqligi bilan to’lgan vakuol paydo bo’ladi. Bu vaqtda hujayra qavati yangi po’st hosil qila boshlaydi. Dastlab yupqa yuqorigi qavat, so’ngra esa o’rta qavat hosil qiladi. Po’st tashlash suyuqligi bo’yin kanalidan o’tayotib, yangi hosil bo’lgan yuqorigi qavat bilan eski terining ostki qavati o’rtasidagi bo’shliqni to’ldiradi. Bu ostki qavat po’st tashlash suyuqligi ta’siri ostida asta-sekin eriy boshlaydi; po’st tashlash suyuqligi o’rta va yuqorigi qavatni erita olmaydi va eski po’stning bu ikki qavati bilan yangi po’stning yuqorigi qavati orasida po’st tashlash suyuqligi bilan to’lgan yangi bo’shliq paydo bo’ladi. Bu vaqtga kelib, yangi yuqorigi qavat shakllanishdan to’xtaydi va bez kanalini bekitadi, natijada eski va yangi teri o’rtasidagi bo’shliqqa po’st tashlash suyuqligi kelmaydi. Natijada muskul va qon bosimi ta’sirida ko’krak bo’g’imlarining orqa tomonidagi eski teri yoriladi, ya’ni bu yerda po’st tashlashning oxirida o’rta qavat butunlay bo’lmaydi. Qurt po’st tashlash oldidan ipaklari yordamida qorin oyoqlari bilan o’zi yashab to’rgan novdaga yoki bargga yopishib oladi, po’st yorilgandan keyin esa eski teri ichidan chiqib, asta-sekin o’rmalay boshlaydi. Yangi po’stning yuzasi tezda quriydi va qotib qoladi. Shu bilan po’st tashlash jarayoni tugaydi. Ipak qurtining rangi ular o’sgan sari o’zgarib boradi. Qurtning birinchi yoshida ancha katta (nisbatan) boshi yaltiroq qora tusda, tanasi deyarli gilamsimon gulli, qoraroq(ba’zan to’qsarik,) ranglidir; tanasida uzun tuklar bilan qoplangan 26 ta teri bo’rtiklari joylashgan; bu tuklar qurtni birinchi yoshidayoq, serjun (boshqa yoshdagi qurtlardan farqi shunda) qilib qo’yadi. 48-rasm. Po’st tashlash jarayonining tasviri: A -terining yangi yuqorigi qavatining hosil bo’lishi; terining ostki qavatining

yangidan hosil bo’lishi; B -eski teri qavatidan o’rta va yuqorigi qavat qalgan: 1- yadroli kanal. 2-yadro; 3 - po’st tashlash bezi; 49-rasm. [ 6 ] Po’st tashlayotgan 5-yoshdagi qurt 1- tashlanayotgan po’st Ikkinchi yoshida qurtning rangi, ayniqsa, ko’krak qismi oqarib boradi, lekin tanasining gilamsimon gulliligi saqlanib qoladi va hatto birmuncha ravshanlashadi. Tukli bo’rtiqlar yo’qolib ketadi, lekin tanasi juda ko’p ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan kalta, ingichka tuklar bilan qoplangan bo’ladi; shuning uchun u yalang’ochdek tuyuladi. 50-rasm Po’st tashlash uchun tayorlanayotgan 51-rasm Po’st tashlab bulgan 4-yoshdagi qurt [ (uxlayotgan)uchinchi yoshdagi qurt 6 ] Uchinchi yoshida qurtning rangi yana ham oqaradi va qurtning doimiy rangi hosil bo’ladi. Ba’zan ayrim zotlar hamma qurtlari bir xil tusda, lekin bir zot ichida har xil rangli qurtlar ham uchraydi. Qurtlarda uchraydigan asosiy ranglar

quyidagilardir: oddiy gilam, chipor, baxmal va oq tus, yana boshqa tuslar ham uchraydi. Bularga kul rang-sarg’ish, ko’kish-yashil va boshqalar kiradi. Qurt tanasining odatdagi rangi oq bo’lib, ikkinchi va beshinchi bo’g’imlarida ikki juftdan yarimoysimon dog’ joylashgan. Gilam tusdagi qurtlarning tanasi katta yoshdaligida dastlabki ikki yoshidagi kabi to’q rangga bo’yalgan bo’ladi. Chipor tusdagi qurtlarda hap bir bo’g’imini к ul rang-sarg’ish tusli qurtlarda oq qismida tarqoq holda mayda och kul rang-jigar rang chiziqlar uchraydi. 53-rasm 1-2-3 Turli rangdagi ipak qurtlari[16] 1 2 5 2 - rasm . [27] Tut ipak qurtining ikkinchi va beshinchi bo‘g‘imlarida ikki juftdan yarimoysimon dog‘larni ko‘rinishi .

Ko’kish-yashil tusli qurtlarning orqa tomonida bir necha juft kattaroq va birmuncha yumaloq (oddiy tusdagi qurtlarga qaraganda) yarimoysimon dog’lar bor. Baxmalsimon tusdagi qurtlarning orqa bo’g’imlari va yon tomonlarining oldingi chekkasidagi uncha katta bo’lmagan oq yo’lni hisobga olmaganda to’q rangga bo’yalgan. Teri qoplami yuzasining chipor va baxmal tusda bo’lishi yovvoyi tut ipak qurti uchun himoya rangi bo’la oladi, deb faraz qilish mumkin. Tut ipak qurti xonakilashtirilganda esa bunday himoya vositasi kerak bo’lmaydi, bu rang asta –sekin yo’qola borgan,natijada ko’kish- yashil, kul rangsarg’ish va boshqa oraliqranglar hosil bo’lgan.Lekin ko’pchilik qurtlar oddiy rangda bo’ladi. Chiziqlar butunlay yo’qolib ketsa,qurt oq tusli bo’lib qoladi. Hozirgi vaqtda jinsga qarab qurti turli rangda bo’ladigan yangi zotlar etishtirish ustida muvaffaqiyatli ish olib borilmoqda. M.H.D seleksionerlari chiqargan bunday zotlarning erkak qurti sidirg’a oq-rang, urg’ochi qurtlar ko’krak bo’g’imlarining orqa tomoni niqobli va ikkinchi hamda beshinchiqorin bo’g’imlarida yarimoysimon dog’lari bor. Teri qoplami moddalari ma’lum darajada tiniq bo’lsa ham, lekin teri osti qavati hujayralarida nurni qaytara olish qobiliyatiga ega bo’lgan siydik kislota kristallarining bo’lishi teri qoplami yorug’lik nurini o’tkazmaydi degan taassurotni

keltirib chiqaradi. Bu kristallar kam yoki mutlaqo bo’lmagan ayrim joylardagina teri bir oz tiniq bo’ladi. Ipak qurti soxta oyoqlari ichki tomonidagi teri qoplamida gemolimfalar rangini ko’rish mumkin; qurtning orqa tomonidan bir oz qisilsa, ichagining qora yo’li osongina ko’rinadi: qurt orqa tomoni ketki qismining o’rta chizig’i bo’ylab tukchadan oldinda urib turgan bel naychasi ko’rinadi.

O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1.Tut ipak qurtining tanasi qanday qismlardan tuzilgan? Har birini qisqacha tavsiflang. 2. Tut ipak qurtining tanasi nechta bo’g’imga bo’lingan? Haqiqiy va soxta oyoqlar joylashgan bo’g’imlarni ayting? 3. Tut ipak qurtining teri qoplami nechta qavatdan iborat? Har bir qavatning tuzilishini tavsiflab bering. 4. Tut ipak qurtining haqiqiy va soxta oyoqlari qanday vazifani bajaradi ? Soxta oyoqlarining tuzilishini bayon qiling. 5. Tut ipak qurtining po’st tashlash vaqtida eski terini tashlash jarayoni qanday o’tadi;bu jarayon qanday bezlar yordamida yuz beradi ? 6. Tut ipak qurtida necha juft pust tashlash bezlari bor va ular qaerga joylashgan? 7. Tut ipak qurtining Ishivat disklari tananing qaysi tomoniga va qaysi bo’g’imlarida joylashgan? Bu disklarning qurt uchun qanday ahamiyati bor? 8. Tut ipak qurtining boshini tuzilishini bayon qilib bering. 9. Tut ipak qurtining po’sti ranglarining asosiy tiplarini aytib bering. 10.Tut ipak qurtining asosiy ozig’ini nima bilan almashtirish mumkin, ular ipak mahsuliga qanday ta’sir etadi? 11.Tut ipak qurtining jinsiy jihatdan yetilgan bosqichini aytib bering va xususiyatlarini yozing.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. “Turkistanskie” vedomosti jurnali 1871y.№ 47,48 son 2. «Шелководство и шелковая промышленность» jurnali.1913, №12. 3. Abduqodirov SH. – Pillachiligimiz tarixidan lavhalar. Toshkent, «Fan», 2000 y 4. Biology and Behaviour of the Silkworms Lochinska. 5. Bombyx mori-the selkworms bloq Serying the Tiny Masters may.2004 6. K.M.Rojdestvenskiy, Z.T.Toirov, A.A.SHeveleva. «Tut ipak qurti biologiyasi ». “ O’qituvchi ” nashriyoti . Toshkent -1965 y. 7. Morphology and histology of Lyonet’s gland of the tropical. Journal of insect Science www.insectscience.org . Sudip Patra, Ravindra Nath Singt 8. Muxamedov M.M. – «Buyuk ipak yo’li», - madaniyatlarini birlashtiruvchi yo’l. Ipak jurnali, 1996, 3-son,.

Похожие

Tut ipak qurtining tashqi tuzilishi

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari

Tut ipak qurtining nafas olish tizimi. Tut ipak qurtining muskullari

Tut ipak qurtining urug’lanish. Tut ipak qurti tuxumining tashqi ko’rinishi va tuzilishi

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari