Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari - Текстиль - Рефераты

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

616.7783203125 KB

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari Sezgi organlari markaziy nerv tizimining uchlari hicoblanib, ular tashqi muhit sharoitidagi ta’sirni bevosita qabul qiladi va tashqi sharoitning har qanday o’zgarishiga yoki uning hasharot organizmi ta’siriga javob qaytaradi. Bu organlar ikkita asosiy toifaga bo’linadi: mexanik toifaga sezish va ko’rish organi, kimyoviy toifaga esa hid bilish va ta’m bilish organi kiradi. Tut ipak qurtida olti juft oddiy ko’z ko’rish organi mavjud. Bu ko’zlar boshning yonida joylashgan, bir-biri bilan tomoq usti tugunining ko’rish qismidan chiquvchi bir juft nerv orqali bog’langan bo’ladi. Har bir ko’z shox qavat, gavhar va ko’rish nervining nerv tolalariga o’tuvchi to’r pardadan iborat. Bunday oddiy ko’z bilan tut ipak qurtlari yaqin masofalarnigina ko’ra oladi. Oddiy ko’zlar buyumlarning ko’rinishi va rangini farq qila olmaydi, bu ko’zlar faqat buyumlarga tushgan yorug’likka qarab ularni ajratadi. 56-rasm.A. Ipak qurtining ko’z tuzilishi: 1-shox qavat. 2- po’st. 3- qilcha. 4- shoh modda hosil qiluvchi hujayralar. 5- to’r qavat tayoqchalari. 6-to’r qavatning tashqi hujayralari . 7- po’st osti .8-gavhar. 9-uning yadrosi. 1-ko’zning shoh qavati 2-uning ajratgan hujayralarning chegarasi. 3-shox modda hosil qiluvchi hujayralar tur qavat hujayralari B- Sezuvchi tukchalarning turli xil tuzilishi.

1-sezuvchi hujayralar uchlarning joylashish tiplari. 2-kimyoviy ta’sirlarni qabul qiluvchi hujayralar. 3-ta’m bilish, hid bilish va hujayralarning joylanishi. 4- bu tukchalarda mexanik tasirlarni qabul qiluvchi hujayralarning joylashishi Tut ipak qurtida ko’p sondagi sezuvchi qilchalar sezish organi bo’lib hisoblanadi. Ular tananing deyarli hamma yuzasida, mo’ylovning oxirgi bo’g’imida va pastki labda joylashgan. Sezish qilchalarining ko’p miqdorda bo’lishi, tashqi mexanik ta’sirlarni, ayniqsa, havoning harakati va haroratining o’zgarishini qabul qiluvchi yuzani kengaytiradi. Birmuncha boshqacha tuzilgan qilchalar hid bilish va ta’m bilish organlari hisoblansa kerak, ular mo’ylovning oxirgi bo’g’imida va ichak oldingi qismi devorining ostki tomonida joylashgan. Qurtning jag’lari orasida sezuvchi yostiqchalar bo’lib, bular ham sezish va ta’m bilish organlari hisoblanishi mumkin. Sezuv organlarining tashqi ta’sirni qabul qilish qobiliyati qurt kattalashib borgan sari ortib boradi. Masalan: qurtning birinchi yoshida uning hidlash organi tut bargining hidini 2 sm masofadan; ikkinchi yoshida 7 sm gacha masofadan seza oladi, uchinchi yoshidan boshlab esa hid bilish kun sayin o’tkirlashib boradi . Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari Har qanday tirik hujayra uchun ikkita jarayon xarakterlidir. Birinchidan, qabul qilingan moddalarni o’zlashtirish va ikkinchidan, uning hayot faoliyati natijasida hosil bo’lgan moddalarni ajratib chiqarishdir. Boshqacha aytganda,ajratish har bir hujayraning xususiyatidir. Agar ko’pchilik hujayralar o’zidagi jarayonlar natijasida hosil bo’lgan chiqindilarni ajratsa, ayrim guruh hujayralar boshqa hujayralarga ta’sir etuvchi alohida moddalar ajratib chiqaradi. Bu bilan ularda borayotgan jarayonlarning o’zgarishiga sababchi bo’ladi,bu esa o’z navbatida butun organizmda bo’layotgan hamma fiziologik jarayonlarning o’zgarishiga olib keladi. Bu hamma hujayralarning odatdagi ajratadigan moddalari boshqa hujayralarga ta’sir etmaydi, degan so’z emas. Organizmda bo’ladigan hamma jarayonlar o’zaro bog’liq organizmning hamma qismi bir-biriga doimiy

unday yoki bunday yo’l bilan ta’sir etib turadi. Lekin hayvon tanasining tuzilishida, uning o’sish va rivojlanish jarayonlarida ma’lum ro’l o’ynovchi maxsus hujayralar, organlar va bezlar borki, ular maxsus organlar faoliyatining mahsulidir. Bu to’g’rida biz oldingi mavzularda gapirgan edik. Ipak ham alohida ajratuvchi organlar - ipak ajratuvchi bezlar tomonidan ishlab chiqariladi. Bu ikki holatda ham, boshqa holatdagi kabi, ajratadigan mahsulot (modda) tashqi muhit ta’siriga qurtning qaytargan javobi natijasida bo’ladi. Organlarning yana bitta toifasi borki, bu organlar o’sish va rivojlanish ichki jarayonlarning borishiga ta’sir etuvchi maxsus kimyoviy moddalar ajratadi. Bu moddalar yangi jarayonlar hosil qiladi yoki, aksincha, ularning hosil bo’lishiga to’sqinlik qiladi. Bu organlar ichki sekretsiya organlari, ular ajratadigan moddalar esa gormonlar deb ataladi. Hasharotlarning gormonli faoliyati kam o’rganilgan bo’lsa ham, hozirda shu narsa ravshan bo’ldiki, po’st tashlash, metamorfoz, jinsiy yetilish va voltinlikning o’zgarishi kabi jarayonlar har xil ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan gormonlar ta’sirida amalga oshadi va boshqariladi. Gormonlarning ta’siri murakkab va spetsifik xarakterga ega, agar bir xil gormonlar rivojlanishning u yoki bu jarayonlarini hosil qilsa, boshqa gormonlar, aksincha, bu jarayonlarni yoki dastlabki gormon ajratuvchi bezlar faoliyatini to’xtatish qobiliyatiga ega. Rivojlanishning turli xil jarayonlari bir xil ichki sekretsiya bezlari ajratgan gormonlar ta’sirida yuz berishi ham ma’lum. Binobarin, bitta gormonning o’zi organizm holatiga qarab turlicha jarayonlar hosil qiladi yoki ichki sekretsiyaning bitta bezi turlicha ta’sir etuvchi gormonlar ajrata oladi. Masalan, qurtning po’st tashlashi va metamorfozi tomoq usti tugunlari ishlab chiqargan gormonlar ta’sirida amalga oshadi. Bu gormonlar gemolimfada saqlanib, qurtlarning po’st tashlashida ishtirok etadi. Bu gormonlarning qurt organizmiga aktiv ta’sirini simpatik nerv tizimiga kiruvchi va tomoq nervlarida joylashib tomoq usti tugunlaridan orqaga ketuvchi alohida nerv hosilalari ajratgan gormonlar

to’xtatoladi .Bu to’g’rida biz nerv tizimini bayon qilganda gapirgan edik. Bular yondosh tana deb ataladi. Hozirchalik bu yondosh tanalar tormozlovchi gormonlar ishlab chiqaradi, tomoq usti gangliylari ajratgan boshqa gormonlar esa faqat po’st tashlashda ishtirok etadi. Agar qurtdan yondosh tana, ya’ni tormozlovchi gormon ajratadigan organ olib tashlansa, qurtning yoshidan qat’iy nazar, organizmda po’st tashlash o’rniga metamorfoz sodir bo’ladi. Bu ish qurt uch yoshdaligida, ya’ni tuxumdan chiqqanidan 13-14 kun keyin o’tkazilsa, u normal rivojlanganidagi kabi ichaklarini bo’shatadi, kichkina, lekin yupqa devorli to’g’ri pilla o’raydi va unda g’umbakka aylanadi. Bu pillaning og’irligi normal holdagi pillaning og’irligidan bir necha marta kam bo’ladi. Bu ishdan so’ng qurtning to’rtinchi yoshida g’umbaklari nisbatan yirik bo’lgan, kapalaklari esa kichkina bo’lishiga qaramay, normal kattalikdagi tuxumlar qo’ygan. Po’st tashlash va metamorfozning boshlanishi faqatgina tomoq usti gangliysining ajratuvchi faoliyatiga bog’liq bo’lmay, balki birinchi ko’krak bo’g’imida joylashgan alohida bezning (protorkal bezning) faoliyatiga ham bog’liqligi gormonal protsesslarning murakkabligini ko’rsatadi . Tomoq usti tugunining gormon ajratish vazifasi, gemolimfada gormonlarning bo’lishi, tomoq usti gangliysini olib tashlash va gemolimfani bir qurtdan, ikkinchi qurtga quyish tajribasi orqali isbotlangan. Birinchi tajribada tomoq usti tuguni olib tashlangan yoki qurt tanasi undagi gemolimfa tananing oldingi qismidan keyingi qismiga oqib tushmaydigan holda o’rtasidan ko’ndalangiga bog’langan. Tomoq usti tuguni olib tashlanganda metamorfoz mutlaqo bo’lmaydi, qurt tanasi ko’ndalangiga o’rtasidan bog’langanda tananing oldingi qismi g’umbakka aylana boshlaydi, keyingi qismi esa qurtligicha qoladi.Bunday natijalarni gemolimfada metamorfoz gormonlari yetarli miqdorda to’planmagan holdagina olish mumkin. Bu ish qurt voyaga etgan davrda o’tkazilsa gemolimfada metamorfoz gormonlari to’planib qolganidan yuqorida bayon etilgan hodisalar yuz bermaydi. Po’st tashlashga tayyorlanayotgan qurtdan gemolimfa olib, yaqin kunda po’st tashlashga kirishmaydigan qurtga quyish tajribasi ham juda qiziqarlidir. Bunday holda retsipient deb ataladigan - gemolimfa quyilgan qurt

tezda po’st tashlay boshlaydi. Binobarin «donor» (gemolimfasi olingan qurt)ning gemolimfasida po’st tashlashga kirishmagan qurtning po’st tashlashiga yordam beradigan gormon to’planadi. Bunday hodisa, monovoltin zotlar, diapauzasining gormonal tabiatini aniqlash tajribasida ham ko’rildi. Diapauza tomoq osti gangliysiiing gormonal faoliyati natijasi hisoblanadi, lekin bu faoliyat bu holda «miya» vazifasini bajaruvchi tomoq osti tuguni tomonidan boshqarilishi aniqlangan. Kapalakka aylangan vaqtda diapauzani o’tmagan tuxum qo’yishi lozim bo’lgan bivoltin zotining qurtiga shunday zotdan bo’lgan qurtning tomoq osti gangliysi olib o’tkazilsa, bu tomoq osti gangliysining faoliyati tomoq usti gangliysi faoliyati bilan bog’liq bo’lmaganidan tuxumlarni diapauzaga kiritadigan gormonlarni osongina ajratadi. Biroq shunday gangliyni ularni bog’lab turuvchi tomoq oldi komissuralarini saqlagan holda «miya» bilan birga o’tkazilsa, birinchi holatdagi kabi natija olinmaydi, ya’ni «miya» tomoq osti gangliysi faoliyatini boshqarib tuxumlarda diapauza hosil qiluvchi garmonlarning ajralib chiqishini tormozlaydi. Uchinchi variantda «retsepient»ga komissurasi kesilgan gangliy va «miya» o’tkazilsa, ya’ni «miya» tomoq usti gangliysi bilan nerv orqali bog’lanmasa yangidan diapauzani o’tgan tuxumlar olingan. Bu tajribalarning hammasi diapauza gormoni tomoq osti gangliysi ajratishini, lekin uning faoliyatini «miya» (tomoq usti gangliysi) boshqarib borishini ko’rsatdi. «Miya»ning tormozlovchi faoliyati o’z navbatida, birinchidan, mazkur hasharot turining irsiy xususiyatlariga, ikkinchidan, bu hasharotning ko’paygan sharoitiga bog’liq, chunki bivoltin va polivoltin zotlarning kapalaklari, g’umbagi va qurtini saqlash va qo’ygan tuxumlarini ochirish sharoitiga qarab diapauzani o’tgan yoki diapauzani o’tmagan tuxum qo’yadi. Boshqacha qilib aytganda, tomoq usti gangliysini shuning uchun ham miya deb aytish mumkinki, u organizm rivojlanishining hamma sharoitini qabul qilib, ularni «xotirlaydi» va tashqi sharoit ta’sirlariga muvofiq tomoq osti gangliysining gormonik faoliyatini tormozlaydi yoki aksincha, qo’zg’atadi. Bundan tashqari, organizmning gormonli faoliyati kasallik oqibatida o’zgargan yoki buzilgan bo’lishi mumkin; bunday holda pilla va kichkina g’umbaklar

uchraydi; bu belgilar tut ipak qurti yuqumli kasalliklar (liqoq va pebrina) bilan kasallanganligini ko’rsatadi. Yuqorida aytilganlardan ma’lum bo’ldiki, gormonlar ipak qurtining rivojlanish jarayonida katta ro’l o’ynaydi. Bunday gormonlar ajratish nerv tizimining faoliyati bilan bevosita bog’liq, ularni ishlab chiqaruvchi organlar ham sezish organlari kabi nerv tizimining ajralmas qismidir. Binobarin, hasharotning nerv tizimi markaziy periferik va simpatik sistemalar, sezish organi va ichki sekretsiya organlaridan iborat.

O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1.Tut ipak qurtida qanday sezgi organlari bor va ular qanday toifalarga bo’linadi? 2. Tut ipak qurtida ko’rish organlari qanday tuzilgan va ular nerv tizimi bilan qanday bog’langan? 3. Tut ipak qurtida eshitish, sezish va ta’m bilish organlari tuzilishi va ishlashi? 4. Tut ipak qurtining tashqi rivojlanishiga qarab, uning ta’sirlarni qabul qilishi qanday o’zgaradi? 5.Gormonlar nima va ular qurt organizmining rivojlanishida qanday ro’l o’ynaydi? 6.Tut ipak qurtida metamorfoz protsessining borishida tomoq usti gangliysining ro’li. 7. Tut ipak qurtining tomoq usti va tomoq osti gangliylari tut ipak qurtining voltinligini qanday boshqaradi?

Похожие

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari

Tut ipak qurtining nafas olish tizimi. Tut ipak qurtining muskullari

Tut ipak qurtining rivojlanish bosqichlari

Tut ipak qurtining tashqi tuzilishi

Tut ipak qurtining nerv tizimi