Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishning alifbe davri - Лингвистика - Рефераты

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishning alifbe davri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishning alifbe davri Reja : 1.Tahlil-tarkib tovush usuli - savod o‘rgatishning asosiy usuli sifatida. 2.Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Alifbeni o‘qitish bosqichlari 3. Barcha bosqichlarda tovush-harf ustida ishlash tartibi. 4.Alifbe davrida ishlatiladigan o‘qituv vositalari.

Birinchi sinf dasturining ikkinchi bo‘limini alifbe davri tashkil etadi. Bu davrda o‘quvchilar tovush-harflarni tahlil-tarkib asosidagi usul bilan o‘zlashtiradilar. Yordamchi maktabda tovush -harflarni, bo‘g‘in hamda so‘zlarni o‘rgatish tartibi o‘zbek tilidagi tovushlarning fonetik hususiyatlari, ya’ni hosil bo‘lish o‘rni, usuli, talaffuzi, bo‘g‘inga birikishi va boshqalar hamda oligofren bolalarning rivojlanishidagi o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda belgilanadi. Yordamchi maktab 1 sinf o‘quvchilari tovushlarni eshitish yo‘li bilan nutqdan ajrata oladigan, ularni aniq va to‘g‘ri talaffuz etadigan, boshqa tovushlardan farqlay oladigan bo‘lishi kerak. Har bir harf yordamchi maktabda quyidagi tartibda o‘rgatilishi maqsadga muvofiqdir: 1.Gap tuzib, uning ichidan o‘rganiladigan harf ishtirokidagi so‘zni ajratib olish; 2. so‘z ichidan tovushni ajratib olish va uning o‘rnini aniqlash; 3. tovushning artikulatsiyasi, ya’ni qanday talaffuz etilishi (havo oqimi qanday chiqadi, lablar qay holatda, til uchi qayerda turibdi, un paychalari tebranishi yoki tebranmasligi) aniqlanadi; 4.bir necha so‘z, bo‘g‘in ichidan tovushni ajratib olish, o‘rnini aniqlash; 5.tovushning yozuvdagi belgisi -harf shakli bilan tanishtirish; 6.tovush va h arfni solishtirish; 7. h arfni avval yopiq, so‘ngra ochiq bo‘g‘inlarda qo‘shib, bir nafas chiqarishda o‘qish. Ongli bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish maqsadida rasmlar ustida ishlash, alifbe darsligidagi har bir betni to‘g‘ri o‘qish ishlari olib boriladi. Savod o‘rgatish qiyinligini inobatga olib, ishni soddadan murakkabga qarab tashkil etish muhimdir. Yozuv darslarida dastlab to‘g‘ri tayoqchalar, ilmoq, oval va shular ishtirokidagi hoshiyalarni yozishga odat qilib, so‘ngra harf elementlari, bosh va kichik harflar bilan tanishtiriladi.

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish darslarida kesma harflar, bo‘g‘inlar, harflar terish tahtasi, bo‘g‘in, so‘z jadvallari, shartli belgilar doimiy ravishda ishlatilishi shart. Nutq o‘stirish jarayonida ertak, she’r, topishmoq, tez aytishlar ustida ishlab, o‘quvchilarning hotirasini o‘stirish, yod oldirish, kichik hajmdagi asarlarni sahnalashtirish mashg‘ulotlari uyushtiriladi. Yordamchi maktabda savod o‘rgatish darslarida tilga oid materiallarni tahlil qilishga o‘rgatish orqali o‘quvchilarning aqliy va nutqiy qobiliyati o‘stiriladi. O‘quvchilar so‘zning fonetik tuzilishi, so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish, ma’noli qismlarga ajratish, ayrim so‘z turkumlari va ularning muhim belgilari bilan tanishadilar, gap va gap bo‘lakliri haqida ma’lumot oladilar, mahsus mavzularga aloqador imlo va tinish belgilari qoidalarini o‘rganadilar. Dasturda o‘quvchilarni so‘zning leksik ma’nosi, ko‘p ma’noli, ma’no jihatidan bir-biriga yaqin ma’nodosh so‘zlar bilan tanishtirishga alohida e’tibor beriladi. Shu bilan birga o‘quvchilarda nutqni tinglash iqtidori o‘stiriladi, adabiy tilda muloqatda bo‘lish ko‘nikmalari hosil qilinadi, tilning asosiy belgilariga –tovush, so‘z, gapga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatiladi. Aqli zaiif o‘quvchilarda kuzatiladigan fonetiko-fonematik harakterdagi nuqsonlar, nutqning umumiy rivojlanishi va grammatik komponentdagi nuqsonlar savodni o‘zlashtirilishini ancha qiyinlashtiradi. Shuni hisobga olib, “Yordamchi maktablar uchun ona tili, o‘qish va nutq o‘stirish” dasturida barcha sinflarda tovush-harflarni tahlil qilish , lug‘at ustida olib boriladigan ishlarga juda katta e’tibor berilgan. O‘quvchilar tovushlarni idrok etish va talaffuz qilishga, bir biridan ajratish, analiz va sintez qilishga, ovozning kuchayishi va pasayishini nazorat qilishga, pauza qilishga urganadilar, unli va undosh, jarangli va jarangsiz tovushlarni farqlashga o‘rganadilar. Dasturning savod o‘rgatish bo‘limida o‘quvchilar nutq tovushlarini eshitib va talaffuz qilib, ularni bir biridan farq qiladigan holatlarni, adabiy til talaffuzi qoidalarini o‘rganadilar. So‘zni fonetik va morfologik tahlil qilishga asoslanuvchi imlo qoidalarini o‘zlashtirgan holda hatosiz yozish ko‘nikma va malakalarini hosil qilish ishlariga ham dasturda alohida o‘rin ajratilgan. Amaliy mashqlar asosida o‘quvchilar buyum va narsalarning nomi,

harakati, sifatini bildiradigan so‘zlarni o‘zlashtirib oladilar. So‘z voqelikdagi buyum yoki hodisani ifodalab, ma’no bildirishini, gap tarkibida, ayniqsa, bog‘lanishli matnlarda yangi-yangi ma’no kasb etilishi mumkinligini, shakl jihatdan turlicha bo‘lgan so‘zlar bir hil yoki yaqin ma’no bildirishini, shuningdek, ba’zi so‘zlarning ma’no jihatidan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lishini o‘rganadilar, fikrni anniq ifodalash uchun ma’no jihatidan mos so‘zni tanlash zarurligini anglab oladilar. Leksik mashqlar birinchi sinfdanoq boshlanib, muntazam ravishda izchillik bilan mantiqiy mashqlar bilan qo‘shib olib boriladi. Yordamchi maktab o‘quvchilarining bog‘lanishli og‘zaki va yozma nutqini o‘stirish ishlari debil bolaning o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olgan holda belgilangan. Tovush va so‘zlarni aniq, to‘g‘ri talaffuz etishga va yozishga, lug‘atni boyitish, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri ifodalash, o‘z fikrlarini og‘zaki va yozma shaklda bayon etishga o‘rgatishga alohida e’tibor berilgan. Buning uchun savolga javob qaytarish, rasmlar tagiga yozish, berilgan so‘zlardan gap tuzish kabi va boshqa turdagi ishlar uyushtirilishi tavsiya etilgan. Yordamchi maktabda alifbe davrida tovush va harflar soddadan murakkabga qarab to‘rt bosqich bo‘yicha o‘rgatiladi. 1-bosqich Oo, Aa, Ii, Uu, Ll, Nh tovush va harflarni o‘rgatish. Tovushni to‘g‘ri va aniq talaffuz etish, uni so‘z boshidan, ohiridan ajratib ko‘rsatish. Tovush va harflardan yopiq ( ol,il, un, ot) so‘ngra ochiq (lo, li, no, ta kabi) bo‘g‘inlat tuzish va cho‘zib, bir nafas chiqarishda o‘qishga o‘rgatish. Ikki tovushli yopiq va ochiq bo‘g‘in hamda so‘zlarni bir-biri bilan taqqoslash. Ular ishtirokidagi so‘z va gaplarni tuzish, kesma harflardan terish, o‘qish. Yozuv darslarida o‘tilgan harflarning bosh harfini yozma shaklida husnihat qoidalariga rioya qilgan holda yozishga o‘rgatish. 2- bosqich Tt, O 'o', Mm, Ss, Bb, Hh, Dd, Kk tovush va harflari bilan tanishtirish. Yangi o‘rganilgan harflarni bo‘g‘in, so‘z ichidan ajratib olish, o‘rnini aniqlash (so‘z boshida, o‘rtasida, ohirida). Ikki tovush ishtirokidagi ochiq va yopiq bo‘g‘inlar

tuzish, ularni cho‘zib, qo‘shib o‘qish. Ikki tovushdan iborat ochiq va yopiq bo‘g‘inlardan so‘z tuzish va uni o‘qish. (bola, bino, bobo, lola, Nabi, Soli, mana, to‘ti). Uch tovushli bo‘g‘in, so‘zlar tuzish va o‘qish (tun, tut, non, bosh, bol, tom). Yangi o‘rganilgan harflarning bosma va qo‘l yozma shakllari bilan, oldin o‘tilgan harflarning kichik qo‘l yozma shakllari bilan tanishtirish, to‘g‘ri yozishga o‘rgatish. Og‘zaki tahlil etilgan va so‘ngra kesma harflardan tuzib o‘qilgan bo‘g‘in, so‘zlarni diktovka ostida yozdirish. 3-bosqich Sh, Rr, Ee, Yy, Qq, Vv, Pp, Zz ,Gg tovush va h’arflari bilan tanishtirish, ularni bo‘g‘in, so‘z va gaplarda to‘g‘ri o‘qish va yozishga o‘rgatish. Ma’lum tovush ishtirokidagi so‘z topish ( so‘z boshida, o‘rtasida, ohirida kelgan). Ochiq va yopiq bo‘g‘inli so‘z tuzish, yangi o‘rganilgan bo‘g‘inlar ishtirokida so‘z va gaplar tuzish. Ikki-uch so‘zdan iborat gaplarni o‘qish, tahlil etish, kesma harflardan tuzdirish. Tovush v harflarning bosma va yozma , bosh va kichik harflari bilan tanishtirish, bosh va kichik qo‘l yozma shakldagi harflarni to‘g‘ri yozishga mashq qilish. Doska va alifbe darsligidan, ya’ni bosmacha harf bilan yozilgan matnlarni qo‘l yozma shaklga aylantirib, ko‘chirib yozish. Gap boshida bosh harf, ohirida nuqta qo‘yilishini tushuntirish va to‘g‘ri yozishga mashq qildirish. Kesma harflardan mustaqil ravishda ikki va uch tovushli ochiq hamda yopiq bo‘g‘inli so‘zlarni tuzish va so‘ngra yozish. Nuqtalar o‘rniga kesma harflardan mosini qo‘yib, so‘zlarni tiklash, ko‘chirib yozish. O‘tilgan harflar ishtirokidagi bo‘g‘in, so‘z va gaplarni husnihat qoidalariga rioya qilgan holda yeo‘chirib hamda diktovka ostida yozishga mashq qildirish. 4-bosqich O‘tilganlarni takrorlash, mustahkamlash. Yangi Ch, G'g', Ff, Jj, Xx, ( ') tutuq belgisi harflari bilan tanishtirish, yozish vaqtida amaliy yo‘l bilan unli va undosh tovushlarni ajratish. Yangi tovush-harf

ishtirokidagi yopiq va ochiq, avval ikki, so‘ngra uch tovushdan iborat bo‘lgan bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish, o‘qish va yozish. Undosh tovushlari yonma-yon kelgan bo‘g‘inli so‘zlar bilan ( mard, sirk, stol, stul, sharq) tanishtirish, ular ishtirokidagi so‘z va gaplarni kesma harflardan tuzish, o‘qish va yozishga o‘rgatish. Alifbe darsligi hamda boshqa manbalardan olingan sodda matnlarni bo‘g‘inlab, ongli o‘qishga o‘rgatish. Husnihat qoidalariga rioya qilgan holda kitob va doskadan bosmacha va qo‘l yozma shrift bilan yozilgan matnlarni ko‘chirib yozish. Amaliy mashqlar asosida kishilarning ismi va familiyasi bosh harf bilan yozilishini o‘rgatish. Tahlil qilingan sodda so‘z, gaplarni o‘qib turib, diktovka ostida yozdirish. Murakkab so‘zlarni mustaqil tahlil etib, kesma harflardan tuzib o‘qish hamda yozish. Nuqtalar o‘rniga kerakli harflarni qo‘yib, doska va kitobdan ko‘chirib yozish. Savod o‘rgatishning alifbe davri ohirida to‘rt bosqichdan so‘ng o‘quvchilar : Unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xos farqlanish haqida ma’lumot bera oladigan ( Ҳаво оқими тўсиққа учрайди, учрамайди); Harf va tovush munosabatiga oid tushunchalar bilan tanishgan; Kesma harf va bo‘g‘inlar asosida so‘z hosil qilish, tuzilgan so‘zlarni to‘g‘ri o‘qiy oladigan; So‘zlarni bo‘qinlab o‘qishga o‘rgangan; O‘qish jarayonida amal qilinishi lozim bo‘lgan gigiyena qoidalariga rioya qila oladigan ; Unli va undosh harflarning bosh va kichik shakllarini yoza oladigan bolichlari lozim. O‘quvchida yozuv sifatini, ya’ni:  harflarni to‘g‘ri bog‘lab yozish;  harflarni 45 gradus qiyalikda yozish;  har bir qatorda harflarning bir xil balandlikda bo‘lishiga erishish;  harf unsurlari, harflar va so‘zlar orasidagi masofalarni bir xilda saqlash kabilarni shakllantirish dasturda talab etilgan. Har bir harf yoki harflarning bog‘lanishi, og‘zaki yoki xattaxtada tushuntirish orqali, qo‘lni qa у erga qo‘yish, qa у erda bu harakatni burish yoki uzish kerakligi,

harflarning yozuv chizig‘i bo‘ylab joylashishi haqida nazariy va amaliy tushuncha va malakalarni rivojlantirish. Avval nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo‘lni yurgizib, so‘ng namunaga qarab o‘qishga o‘rgatish. Harflarning shaklini tasavvur orqali yozdirish asosida yozuvga o‘rgatish. Bir va undan ortiq bo‘g‘inlardan tashkil topgan talaffuzi va yozilishi bir xil so‘zlarni, 2-3 so‘zdan tuzilgan gaplarni eshitib yozish. So‘z va gapni to‘g‘ri yozish. (Gapning birinchi so‘zini bosh harf bilan yozish, so‘ngiga tinish belgisini (nuqta) qo‘yish). Eshituv va ko‘ruv xotirasiga asoslangan kichik diktantlar yozish. O‘qish ko‘nikmalari O‘quv yilining оҳ irida 20-25 so‘zli matnni to‘g‘ri, ongli, bo‘g‘inlab o‘qish; Bir bo‘g‘inli va sodda tuzilishdagi ikki bo‘g‘inli so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qish; Notanish matnni o‘qish tezligi 10-15 so‘z O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini o‘stirishga oid ta’limiy ishlarni amalga oshirish. O‘quvchilar bilan rasmlar asosida hikoya tuzish;  Alifbe darsligi va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda o‘rganilgan o‘quv materiallarini qayta hikoyalash;  Savollarga javob berish;  Adabiy nutq me’yorlarini amaliy jihatdan o‘rgatishga e’tibor qaratish ( bu sohada o‘qituvchi va logoped nutqi o‘quvchilar uchun namuna bo‘lishi kerak);  Topishmoq, maqol, hikmatli so‘zlar ustida ishlash (darslik materiallari va sinfdan tashqari o‘qish uchun tanlangan o‘quv materiallari asosida);  Kichik guruhlar bilan ishlashda sinf o‘quvchilarini aqliy-intellektual jihatdan yaxshi, orta, sust ozlashtiruvchilar guruhlariga taqsimlash, guruhlarga bog‘lanishli matn tuzishga oid muammoli topshiriqlar berish, guruhlar javobini sharhlash, rag‘batlantirish;

 Yakka tartibda logopedik (individual) ishlarda o‘quvchida o‘z nuqtini rivojlantirib borishga ishtiyoq uyg‘otish (lug‘at daftari, yangi she’r, hikoya, ertak mutolaasi asosida); nuqsonlarni tuzatishҒ Oqituvchi yordami bilan 3- 4 sodda she’rlarni yod oldirish. Lug‘at ustida ishlash. O‘quvchilar nutqini boyitish, ular nutqida kam qo‘llaniladigan so‘zlarni faol qo‘llashiga erishish. Alifbedan keyingi davr yordamchi mehnat tya’limi maktabida ikkinchi sinfda amalga oshiriladi. UshHbu davrning vazifasi- birinchi sinfda olingan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash, takomillashtirish. Shunday qilib, yordamchi mehnat ta’limi maktabida Savod o‘rgatish ishlari alifbegacha, alifbe va alifbedan keyingi davrlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Savod o‘rgatishning alifbe davrida harflar to‘rt bosqich bo‘yicha soddadan murakkabga qarab o‘rgatiladi. Aqli zaif bolalar alifbe davridagi o‘qish va yozuv darslarida o‘zlashtirishi lozim bo‘lgan barcha bilim, ko‘nikma va malakalar nafaqat ta’limiy va tarbiyaviy, balki korreksion ahamiyatga ham ega. Har bir darsda bolaning bilish faoliyatidagi kamchiliklari izchillik bilan bartaraf etib boriladi.

Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasida Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi.T., 1997 2. O‘zbekiston Respublikasi "Ta’lim to‘g‘risi"dagi Qonuni 3. Aytmetova S.SH.Oligofrenopedagogika T, 1994. 4. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili metodikasi-T.,1984 5. Abdullayeva K. Birinchi sinfda o‘qish darslari. Savod o‘rgatish.-T.,O‘kituvchi ,1996 6. AksyonovaA.K.Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy shkole.-M.,Prosveshyeniye, 2004

Похожие

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishga tayyorlash davri

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish usullari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi. Savod o‘rgatishning ilmiy asoslari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida sinfdan tashqari o‘qish

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida ertak ustida ishlash metodikasi