Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi. Savod o‘rgatishning ilmiy asoslari - Лингвистика - Рефераты

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi. Savod o‘rgatishning ilmiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

43.5 KB

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi. Savod o‘rgatishning ilmiy asoslari Reja: 1.Savod o‘rgatish masalalarining psihologik asoslari 2. Savod o‘rgatish masalalarining pedagogik asoslari 3. Savod o‘rgatish masalalarining lingvistik asoslari 4.Savod o‘rgatishning tahlil-tarkib usuli 5. Savod o‘rgatish usullari tarihi

Savodga o‘rgatish masalalari oligofrenopedagogika, oligofrenopsihologiya, logopediya, yordamchi mehnat ta’limi maktabida ona tili o‘qitish metodikasi, boshlang‘ich maktabda savod o‘rgatish metodikasiga oid adabiyotlarda keng yoritilgan. Aqli zaif o‘quvchilarga savod o‘rgatish masalalarining psihologik asoslari aqli zaif bolalar psihologiyasi (oligofrenopsihologiya) darsliklarida ma’lum darajada o‘z aksini topgan. Olimlardan Vigotskiy L.S., Rubinshteyn S.YA., Petrova V.G., Belyakova I.V., Pinskiy B.I., Shif J.I., Aytmetova S.SH., Shoumarov G.B., Mamedov K.K. va boshqalar o‘z adabiyotlarida debil bolalar nutqining psihologik hususiyatlarini yoritib, ularda yozma nutqning o‘ziga hos shakllanib borishini, unda disgrafiya va disleksiyalar kuzatilishi mumkinligini ta’kidlab o‘tganlar. Petrova V.G. debil bolalarnig nutqini eksperimental tadqiq etib, bola o‘qish va yozishni o‘zlashtirib olishi uchun uning og‘zaki nutqi, kuzatuvchangligi, fazoviy idroki, rang va shakllarni ajrata olish qobiliyati; eshitish diqqati, fonematik idroki, eshitish hotirasi yahshi yo‘lga qo‘yilishi lozimligini ko‘rsatgan. Uning fikricha, debil bolaning bilish faoliyatidagi nuqsonlari yozma nutq mehanizmlarini tarkib toptirish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlarning kechikib shakllanishiga olib keladi. Hatosiz, to‘g‘ri o‘qish va yozish malakalarini shakllantirish uchun o‘qituvchi yordamchi mehnat ta’limi maktabi o‘quvchilari yozma nutqining o‘ziga hos hususiyatlarini hisobga olishi muhim ahamiyatga ega. Bolaning og‘zaki nutki kanchalik yahshi bo‘lsa, qanchalik u yahshi gapirsa, ta’lim jarayonida shunchalik to‘g‘ri, hatosiz o‘kiydi va yozadi. O‘qishga o‘rgatish ishlari bolalarning og‘zaki nutkini o‘stirish, ko‘rish, eshitish kobiliyatini rivojlantirish, bolaning fazoviy idrokini o‘stirish, barcha psihik jarayonlar: dikkat, tafakkur, idrok, hotira, nutk, his-tuyg‘ular, hisyot, analiz sintez kilish malakalarini tarkib toptirishga qaratiladi. O‘qituvchi nutk o‘stirish, tevarak-atrof bilan tanishtirish, ritmika, ko‘l mehnati, tasviriy san’at va boshka dastur bo‘yicha o‘tkaziladigan darslarda yukorida kayd etilgan yozma nutkdagi kamchiliklarni oldini olish ishlarini izchillik bilan amalga oshiradi. Har bir dars o‘zining samaradorligi va ijobiy natijalari bilan bir-biridan fark kiladi.

Mahsus ona tili metodikasiga doir adabiyotlarda Gnezdilov M.F.,SmirnovaZ.N., AksyonovaA.K., VoronkovaV.V., G.I.,Zankov L.V. Petrova V.G.,Omirbekova K.K., Rahmanova V.S.va boshqalar fikricha o‘quvchilarni savodga, yaa’ni o‘qish va yozishga o‘rgatish uchun ona tilidagi tovushlarga va ularni yozuvda ifoda etish sistemasiga muvofiq keladigan, mahsus muassasa o‘quvchilarining psihik hususiyatlarini, shuningdek maktabga yangi kelgan bolalarning o‘zlashtirish qobiliyatlarini hisobga oluvchi, mahsus muassasaning ta’lim va tarbiya vazifalariga to‘liq javob bera oladigan usullar bo‘lishi kerak. Bunday usul - tahlil –tarkib(analiz-sintez) tovush usulidir. «Hozirgi zamon tahlil-tarkib asosidagi tovush usuli o‘quvchilarni har tomonlama kamol toptirib borish, dunyoqarashni kengaytirish, ma’rifatli- ma’naviyatli qilib tarbiyalab borishni ham nazarda tutadi. Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish ishlarini oligofrenopedagogikaning tamoil, metod, usullari, tashkiliy formalari asosida amalga oshirish zarurligi oligofrenopedagogikaga oid adabiyotlarda ta’kidlangan. Oligofrenopedagogika fanida olimlardan Dulnev G.M., Zamskiy H.S., Graborov A.N. va boshqalar yordamchi mehnat ta’limi maktabi o‘quvchilarini savodga o‘rgatish uchun ularning psihologik hususiyatlari, ish qobiliyati, qiziqishi, imkoniyatlari kabi va boshqa ruhiy holatlarini hisobga olish zarurligini ko‘rsatib, o‘z ilmiy ishlarida, metodik qo‘llanmalarida bu ishni tashkil etish shakllari, tamoillari, usullarini yoritib berganlar. Rahmanova V.S. fikricha yordamchi mehnat ta’limi maktabida savodga o‘rgatish usullari o‘zbek tilidagi tovushlarning fonetik hususiyatlarini, ularni hosil bo‘lish mehanizmlarini, bir-biri bilan qo‘shilib bo‘g‘in, so‘z, gap yasash qonunlariga va tilda qabul qilingan harf belgilari sistemasiga to‘liq javob berishi lozim. Savod o‘rgatish usullari u zoq yillik tarihga ega. O‘qishga va yozishga o‘rgatishda turli hil usullar ishlatilgan. Shular ichida eng qadimgi usul –bu harflab o‘qish usulidir. Bu usul ikki ming yil ilgari vujudga kelgan. Bu usul bilan o‘qish va yozishga o‘rgatish ishlari to‘rt bosqichda olib borilgan: 1.Harflarni, ularning nomini yodlash:

2.Bo‘g‘inlarni yod olish va ular ichidagi harflarni nomlab, so‘ngra to‘liq bo‘g‘inni talaffuz etish, masalan: bo‘qi-az-- ba: 3.So‘zlarni kitobdan bo‘g‘inlab o‘qish; 4.Kitobni sidirg‘asiga o‘qish. Bu usul yod olish, tushunmay esda saqlashlarga asoslangan bo‘lib, savod o‘rgatish ishlari 2-3 yilgacha cho‘zilib ketar edi. (Az, Bo‘qi, vedi strashat nas kak medvedi degan maqol shu qiyinchiliklardan kelib chiqqan.) 18 asrda Harflarning nomi osonlashtirilsa Ham, ya’ni agarda oldin az, bo‘qi deb nomlangan Harflar endilikda a,b kabi nomlansa Ham, savod o‘rgatish ishlariga ko‘p vaqt sarflanar edi. O‘zbekistonda eski maktablarda revolutsiyaga qadar I.Abdullayev ko‘rsatishicha, bo‘g‘in usuli bilan o‘qishga o‘rgatilgan. Bu usulda savod o‘rgatish uch bosqichga bo‘lingan: 1. Harflarning nomini yodlatish. Bunda barcha harflar yod olingan.Bunday arabcha 28 harfning yolg‘iz yozilish shakli alfavit tartibida tahtachaga yozib berilgan. Bolalar shu harflarni domlaga taqlid etib, mehaniq ravishda ketidan alif, be, te deb takrorlaganlar. Lekin amalda ularni bir-biridan ajratib ko‘rsata olmaganlar. 2.Bo‘g‘in hosil qilish. Bu bosqichda arabcha harflarning belgilari, ya’ni “zebu-zabar” quruq yodlatilgan, masalan, be-zabar--ba, be-zer--bi, be-pesh--bu, te- zabar--ta, te-zer--ti va hakazo. 3.Bo‘g‘inlarni qo‘shish. Bo‘g‘in hosil qilishni o‘rgangan bolalarning qo‘lidagi arabcha harflar yozilgan tahtachaning ikkinchi tomoniga domla “abjadni” ya’ni arabcha 28 harfni sakkizta so‘z tarkibida yozib bergan. Masalan, abjad so‘zi alifga zabar qo‘yib, be ga urishtirilsa, jimga zabar qo‘yib, dolga urishtirilsa, jad. Bularning ikkisidan abjad hosil bo‘lgan. Bu sakkizta so‘z, ya’ni abjadni birin-ketin bolalarga yodlatilgach, “Haftiyak” (eski maktab o‘qish kitobi) bir ikki yil o‘qitilgan. Ammo “Haftiyak” qadimgi arab tilida yozilgan bo‘lib, mazmuniga bolalar tushunmas edilar,

uni quruq yod olardilar. Haftiyak o‘qib bo‘lingach, “Qur’on” “Chor kitob”, hamda A.Navoiy, Ho‘ja Hofiz, Fo‘zuliy va So‘fi Olloyorning asarlari o‘qitilgan. Yod olish metodi eski maktablarda asosiy usullardan biri bo‘lganligi tufayli, o‘qituvchi kitoblarning mazmunini tushuntirmasdan, quruq yod oldiradi, shu bilan birga, o‘quvchidan o‘qishda talaffuz va ohangga e’tibor berishni talab qiladi. Kitob ikki usulda-yakka va kollektiv holda baland ovoz bilan o‘qitilgan. Bu ikki usul orqali bolalar so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, she’riy asarlarni ifodali o‘qishga - ritm, qofiya, radif va turoqlarga alohida e’tibor berib o‘qishga o‘rganadilar. Eski maktablardan faqat ayrimlarlarida o‘quvchilar o‘qish bilan birga hat yozishga ham o‘rgatilgan. Bolalar oldin alifbeni katta qilib yozganlar va bunday yozuv mufarod (sarhat) deb atalgan. Yozish mashg‘ulotidan keyin harflarni bir- biriga qo‘shib yozish boshlangan va unga murakkabod deb nom berilgan. Lekin o‘qish va yozish bir-biriga bog‘lab o‘rgatilmagan. Madrasalarda talabalarni gruppalarga bo‘lib o‘qitishgan. Har bir guruhda ma’lum bir talaba kitobni o‘qiydi, boshqalar tinglaydi. Kitob o‘qigan talaba guruh “qorisi” deb ataladi. Qori o‘qigan parchaning ma’nosini mudarris tushuntirib beradi. Turkistonning eski maktablarida quruq, dogmatik ta’lim h ukmronlik qildi. Ta’limdagi bu dogmatizm bolalarni savodsiz bo‘lib qolishiga sabab bo‘ldi. Jamiyat taraqqiy etishi bilan ilg‘or kishilar ta’lim va tarbiya sohasida hukm surgan formalizmga qarshi yangi fikrlar bilan maydonga chiqib, yosh avlodni tarbiyalashga e’tibor bera boshlaydilar. 19 asrning ikkinchi yarmi va 20 asr boshlarida yashab ijod etgan o‘zbek va tojik ma’rifatparvarlari-Ahmad Donish, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O‘tar, Furqat o‘zlarinig ilmiy va badiiy asarlarida maktablardagi o‘qitishning maqsad va vazifalari, mazmun va usullariga qarshi norozilik bildiradilar. Shu davrlarda rus-tuzem maktabining o‘zbekcha sinflarida asta-sekin tovush metodida savod o‘rgatishga o‘tila boshlandi. Savod o‘rgatishda tovush metodining takomillashgan variantini K.D.Ushinskiy yaratgan. U bolani har tomonlama rivojlantirish vazifasidan kelib chiqib, o‘qish va

yozishga o‘rgatishda analiz va sintezni birga qo‘shib olib borish zarurligini ta’kidlagan. K.D.Ushinskiyning savod o‘rgatish sistemasi Hozirda Ham o‘z aHamiyatini yo‘qotmagan, ayniqsa, uning: 1.So‘zdan ma’lum bir tovushni topish; 2.Berilgan tovush qatnashgan so‘z tanlash; 3.So‘zni bo‘g‘inga va tovushga ajratish; 4.Tovushlardan so‘z tuzish; 5.So‘zdagi bir unli yoki undosh tovushni boshqasi bilan almashtirish (don,non,ko‘z,ko‘z,aka,uka); 6.So‘zning boshi yoki ohiriga tovush qo‘shib yangi so‘z h osil qilish (osmon- somon, ko‘z-ko‘za, tilak-kalit)kabi ish usullaridan h ozirda h am keng foydalaniladi. Analiz-sintez tovush metodi K.D. Ushinskiyning shog‘irdlari tomonidan takomillashtirildi. Metodistlardan A.V.Yankovskaya, S.P.Ryodozubov, Y.Abdullayevlarning ilmiy ishlarida savod o‘rgatish usullari mukammal o‘rganib chiqilgan. Ushbu metodikaga asoslangan holda darsliklar, metodik qo‘llanmalar yaratildi. O‘zbek tilida savod o‘rgatish ishlarini takomillashtirishda metodistlardan O.Sharafitdinov, Fahri Kamol, Y.Abdullayev, Zununov O., Omilhonov SH., Q. Abdullayeva, H.G‘ofurova, T.G‘offorova va boshqalarning hissasi katta. Hozirgi kunda savodga o‘rgatishda analiz-sintez tovush usuli keng qo‘llanmoqda. Analiz - tahlil, sintez tarkib, biriktirish jarayonlari dastlabki o‘qish va yozishga o‘rgatish usullarining asosidir. Nutqdan va matndan gaplarni, gapdan so‘zlarni, so‘zdan bo‘g‘inlarni, bo‘g‘indan tovushlarni ajratib olish - tahlil va aksincha bo‘g‘inlardan so‘z, so‘zlardan gap, gaplardan jumla, jumlalardan matn tuzish sintez asosida olib boriladi.

Adabiyotlar 1. O‘zbekiston Respublikasida Kadrlarni tayyorlash milliy dasturi.T., 1997 2. O‘zbekiston Respublikasi "Ta’lim to‘g‘risi"dagi Qonuni 3. Aytmetova S.SH.Oligofrenopedagogika T, 1994. 4. Ashrapova T., Odilova M. Ona tili metodikasi-T.,1984 5. Abdullayeva K. Birinchi sinfda o‘qish darslari. Savod o‘rgatish.-T.,O‘kituvchi ,1996 6. AksyonovaA.K.Metodika obucheniya russkomu yaziku vo vspomogatelnoy shkole.-M.,Prosveshyeniye, 2004

Похожие

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatish usullari

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida o‘qishga o‘rgatish va nutq o‘stirish metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishning alifbe davri

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida Grammatika imlo va nutq o‘stirish metodikasi

Yordamchi mehnat ta’limi maktabida savod o‘rgatishga tayyorlash davri