To’ldiruvchi. Aniqlovchi - Лингвистика - Рефераты

To’ldiruvchi. Aniqlovchi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

To’ldiruvchi. Aniqlovchi Reja: 1. To’ldiruvchi h а q ида 2. T o’ ldiruvchining ma‘no turlari. 3. T o’ ldiruvchining tuzilish turlari: 4. Aniqlovchi ва у ning ifodalanishi 5. Aniqlovchining turlari 6. So’z kengaytiruvchi va gap kengaytiruvchilarning muvofiqlashuvi va farqlanishi

Aytilganidek, so’z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi, balki so’zlarning lug’aviy ma‘nolarini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. To’ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi va fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma‘noviy valentligini to’ldiradi. To’ldiruvchini faqat kesimga bog’lanadi deb tushunish yaramaydi. Quyidagi gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni unutma. 3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to’shunishning yaxshi tomonlari ko’p. Ko’rinadiki, to’ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda to’ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to’rtinchi gapda aniqlovchiga (tushunishning) bog’langan. Kesimga bog’langanda ham undagi Pm ma‘nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning ma‘nosini oydinlashtirishga xizmat qiladi. To’ldiruvchi qaysi gap bo’lagiga aylanishidan qat‘i nazar, shu bo’lak ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini muayyanlashtiradi. To’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisi bo’lganligi bois u kengaytirayotgan ma‘nosi muayyanlashayotgan so’z gap bo’lagi maqomiga ega bo’lmasligi ham mumkin. Yuqorida aytilganidek, kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo’laklari bo’lib, to’ldiruvchi va aniqlovchi bo’lakning bo’laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi gap bo’laklari modeliga ega bo’lganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. E‘tibor bering: 1.SHalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun kelmadi. Birinchi gapda kitobni to’ldiruvchisi kesimga bog’langan. Ikkinchi gapda esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to’ldiruvchi kesim (keltirdi) ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo’lgan keltir fe‘li ma‘nosini izohlagan va gap bo’lagining bo’lagiga daxldordir. Ikkinchi gapda esa aniqlovchi (so’z kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To’ldiruvchi o’zi bog’lanayotgan fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiradi va, shunga muvofiq ravishda, uning mazmunidan shaxs/predmetlik ma‘nosi anglashilib turadi. Ko’pincha to’ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo’ladi. Masalan, Baliq dengizda yashaydi, Samalyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so’zlari hol yoki to’ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so’zlarda vosita yoki

o’rin ma‘nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi gap bo’lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma‘nosidan qat‘i nazar, to’ldiruvchi yoki fe‘l deb atashning o’zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o’zida nimada so’rog’iga ham, qanday, qay holda, qay yo’sinda so’roqlariga ham javob bo’lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to’laroq ochishga xizmat qiladi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, misollardagi so’zlarning bunday so’roqlarni olishida o’rin-payt kelishigi ko’rsatkichining roli muhimdir. O’rin ma‘nosini ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo’lagi bo’lgan makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma‘lumki, makon va zamon ma‘nosidagi hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o’rin va payt ko’rsatkichlariga mos keladi. Xususan, quyidagi ko’rinishli: yashayman Men hozir Qarshida o’qituvchiman xursandman ikkinchiman gaplarida o’rin ma‘noli Qo’qon so’zi bilan yasha fe‘li orasida, Qo’qon so’zi bilan o’qituvchi so’zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi so’zlarining bir-biriga bog’lanish xususiyatlari yo’q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga kesimlik qo’shimchalarining qo’shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va natijada [WPm] hosilasi bo’lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o’rin va payt kengaytiruvchilariga ham ega bo’ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan havoda, dengizda so’zshakllaridagi o’rin-payt shakli Pm ta‘siriga berilgan bo’lib, bu ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To’ldiruvchi esa so’z kengay tiruvchisi bo’lib, Pm ga befarqdir. To’ldiruvchining ma‘no turlari. To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe‘lning tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga ajraladi. Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe‘llarga xos. Shu boisdan vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lning ob‘ekt valentligini to’ldiruvchi so’z kengaytiruvchisidir. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum kelishigidagi so’z keladi.

1.Bosh kelishikdagi vositasiz to’ldiruvchi: Bunda bulbul kitob o’qiydi. Bunda qurtlar ipak to’qiydi. Bunda ari keltiradi bol, Bunda qushlar topadi iqbol. 2.Tushum kelishigidagi vositasiz to’ldiruvchi: 1.Sen bahorni sog’inmadingmi?. 2. Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasidagi so’z turli-tuman ma‘nolarni ifodalaydi. Vositasiz to’ldiruvchi o’timli fe‘lga bog’lanadi deyish o’timli fe‘l vositasiz to’ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O’timli fe‘llar ham vositali, ham vositasiz to’ldiruvchini o’ziga biriktiradi. O’timsiz fe‘llar esa faqat vositali to’ldiruvchilarnigina o’ziga biriktiradi. Vositasiz to’ldiruvchi bevosita harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatsa, vositali to’ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo’lmagan predmetni ifodalaydi. Vositali to’ldiruvchi turli grammatik ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. jo’nalish kelishigi: Senga oldim. chiqish kelishigi: Sendan oldim. o’rin-payt kelshigi: Menda qoldi. ko’makchi: Sen uchun oldim. To’ldiruvchining tuzilish turlari . Boshqa bo’laklar kabi to’ldiruvchilar hamda sodda yoki murakkab bo’ladi: 1.Sodda to’ldiruvchi bir so’z yoki bir so’zga teng birliklar bilan ifodalanadi: 1.Xotirangiz mening xotiramdan o’tkir ekan. 2. U yana Pushkinga murojaat qildi. 3.Turmushimizda hamma narsa bir-biri bilan bog’liq. 2.Murakkab to’ldiruvchi kengaygan birikmalar bilan ifodalanadi: 1.Men Mirzacho’lni ham, Surxon diyorining Sherobod dashtini ham, Farg’ona vodiysining Yozyovon qumliklarini ham ko’rganman. 2.Hasharchilarning shart-

sharoitlarini yaxshilash, ularga yordam ko’rsatish to’grisida ko’rsatma berildi.3.Tevarak-atrof qushlar chug’uriga, anvoyi gullar isiga to’lib ketdi. Izohlanayotgan fe‘lning bo’sh o’rnini to’ldirishda sodda to’ldiruvchi ham kengaygan to’ldiruvchi ham bir xil mavqega ega bo’ladi - u qancha kengaygan bo’lmasin, baribir bir o’rinni to’ldiradi. Bir so’zdan iborat to’ldiruvchiga ham, bir necha so’z bilan kengaygan to’ldiruvchiga ham fe‘l valentligidan bitta bo’sh o’rin «ajratilgan». Aniqlovchi ва у ning ifodalanishi . Aniqlovchi ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo’lak yoki bo’lak bo’laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisidir. To’ldiruvchi kabi aniqlovchi ham so’z kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy valentligini to’ldiruvchi vosita sifatida namoyon bo’ladi va gap konstruktiv tuzilmasi o’rin egallamaydi. Uning lisoniy satrga aloqadorligi muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik aloqa bilan voqelantirishidir. Aniqlovchi so’z kengaytiruvchisi ekan, u istagan gap bo’laklariga tobelanishi mumkin: 1.Kesim aniqlovchisi: Nilufar a‘lochi talaba. 2.Ega aniqlovchisi: Kimning gapi to’g’ri. 3.Hol aniqlovchisi: So’lim va xushhavo vodiyda o’rnashdilar. 4.To’ldiruvchi aniqlovchisi: Bizning yorni ko’rgan bormi( 5.Undalma aniqlovchisi: Xayr endi, yashil vodiy, xushmanzara tog’. Aniqlovchi mustaqil holda biror bo’lakka bog’lanishi ham, kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Qiyoslang: Bir yonda lojuvard Bahri muhit bor Bir yonda zafaron Sahroyi kabir Bir yonda oq sochli tog’lar purviqor Sening toleinga o’qiydi takbir Misralardagi lojuvard so’zi Bahri muhit (ega), zafaron so’zi esa Sahroyi kabir (kesim) so’ziga aniqlovchi bo’lib, bo’laklar kengaytiruvchisi sifatida namoyon

bo’lgan. Uchinchi misradagi sochli so’zi tog’lar (ega) so’ziga tobelangan bo’lib, o’z navbatida oq so’zini o’zi tobelangan. Aniqlovchi gapda turlicha ifodalanishga ega. Aniqlashning o’ziga xosligiga ko’ra, aniqlovchining materiali ham, shunga muvofiq, uning kengayuvchi so’z bilan sintaktik aloqasi ham turlicha bo’ladi. Ani q lovchining turlari . Predmetning qandayligi, tusi, xususiyati, maza- ta‘mi, shakli, tabiati kabilarni muayyanlashtirish lozim bo’lganda aniqlovchi sifat, sifatdosh, ba‘zan ot turkumlaridan bo’lgan so’zlar bilan ifodalanadi. Biror shaxs yoki predmetga qarashlilikni anglatish zaruriyati bo’lganda aniqlovchi ot yoki ot o’rnidagi so’z bilan ifodalanadi. Shunga ko’ra, aniqlovchi ikki xil bo’ladi: 1.Belgini muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (sifatlovchi) 2.Qarashlilikni muayyanlashtiruvchi aniqlovchi (qaratuvchi). Sifatlovchi aniqlovchi quyidagicha ifodalanadi: 1.Sifat bilan: A‘lo mamlakatning a‘lo farzandi, bilib qo’yki, seni vatan kutadi. 2.Sifatdosh bilan: Oqar daryo oqmasdan qolmas. 3.Ravish bilan: Kechagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak. 4.Son bilan: O’ninchi yillarning sargardonligi. 5.Belgi aniqlovchisi (sifat vazifasidagi) ot bilan: anor yuz, oltin kuz. 6.Olmosh bilan: Qaysi yuzim bilan unga qarayman? Qaratuvchi aniqlovchi quyidagi so’zlar bilan ifodalanadi: 1.Ot yoki ot o’rnidagi so’z: 1.Ona yerning otash qaridan, o’g’lim degan nido keladi.(E.V.)2. Mening ikki onam bor. 2.Otlashgan so’z bilan: 1.Ko’pning duosi ko’l 2.O’qiganning tili ko’p uzun bo’ldi. Aytilganidek, aniqlovchi mohiyatan uch xil bo’ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. Sifatlovchi. Sifatlovchi birikmada tobe uzv (sifatlovchi) xokim uzvning biror xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchining qo’llanishida ikki holatni farqlash lozim.

1.Sifatlovchining sifatlanmish ma‘nosini toraytirishi-muayyanlashtirishi: Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani. Bunda oq so’zi bilan ifodalangan sifatlovchi sifatlanmish zamiridagi tushunchani ajratish, farqlash vazifasini bajargan (qora ilon, sariq ilon). 2.Sifatlovchining ta‘kid vazifasitni bajarishi. Bunda ajratish, muayyanlashtirish vazifasi kuzatilmaydi: oppoq qor, oq sut bergan ona, oq paxta. Bu holat nutqiy jihatdan me‘yoriy bo’lsa-da, lisoniy nuqtai nazardan ortiqlik sanaladi. Chunki qor, sut, paxta tabiatan oq bo’lganligi sababli uni yana aniqlovchi bilan takrorlab o’tirishga hojat bo’lmaydi. Sifatlovchi vazifasida tabiatan tobe uzvlikka xoslangan so’zlar kelganligi bois, u sifatlanmishga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi vazifasida kelgan otlar ham «tobega xos»lardek xususiyat kasb etib, hokim uzvga bitishuv yo’li bilan bog’lanadi. Sifatlovchi qaratuvchili birikmaga kengaytiruvchi bo’lganda, ikki holat farqlanadi. Sifatlovchi bunda qaratuvchili birikmaga butunicha yoki undan faqat qaratuvchiga kengaytiruvchi sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Quyidagi gaplarda sifatlovchi kengaytiruvchining kengayuvchiga munosabatini qiyoslaymiz: yangi xo’jalik rahbari - yangi xo’jalik rahbari. Birinchi gapda yangi so’zi xo’jalik so’zining kengaytiruvchisi bo’lib, bu hokim so’zning qaratqich kelishigini olishini taqozo etadi. Keyingi birikuvda yangi sifatlovchisi xo’jalik rahbari birikmasining kengaytiruvchisidir. Sifatlovchilar ketma-ket kelib sifatlovchilar zanjirini tashkil etadi. E‘tibor bering: Sifatlanmish uyushiq holatda bo’lganda sifatlovchining barcha uyushgan birikmalarga yoki ularning biriga tegishli ekanligi anglashilmay qoladi. Bunda belgining qaysi birlikka xos ekanligi matndan, biriktiruvning valentlik imkoniyatlaridan va boshqa nutqiy omillkardan ayon bo’lib turadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga izofa shaklida - sifatlanmish-sifatlovchi ko’rinishini olgan bo’lish mumkin: majnuni gumrox, devonai Mashrab, oynai jahon va boshqalar. Bunday birikuvlar o’zbek nutqi nuqtai nazaridan sifatlovchili birikma sifatida qaralishi ma‘qul emas.

Sifatlovchi va sifatlanmish tobelanishida uning birikuv omillari MJSH tartibida bo’ladi. Chunki sifatlovchi maxsus ko’rsatkichlarsiz tobe uzv maqomini egallaydi. Shu boisdan unda shakliy omil o’ta kuchsizlanadi. Sifatlovchi va sifatlanmish orasiga so’z kiritish, ularni bir-biridan uzish imkoniyati bo’lmaganligi, bog’lanishda sintaktik pozitsiya ustivor ahamiyatga ega bo’lganligi bois joylashuv omili faollashadi. Birikuvda ma‘noviy omil birinchi o’rinda bo’ladi. Uning joylashuv omilidan ustunligi birikuvchi unsurlarning ma‘noviy muvofiqligi har doim ham ahamiyatli bo’lib qolishi bilan belgilanadi. Qaratuvchi aniqlovchi. Qaratuvchili birikmada qaralmishdan anglashilayotgan predmet yoki predmet tasavvuridagi narsaning qaratuvchidan anglashilgan narsa/shaxsga mansublik, tegishlilik ma‘nosidagi daxldorligi anglashiladi. Qaralmish vazifasidagi so’zning lisoniy valentligida qaratuvchi to’ldiruvchiga qaram bo’lgan bo’sh o’rin fakultativ, nozaruriydir. Shu boisdan qaralmish egalik qo’shimchalari bilan shakllanib, bu lisoniy nozarurlikni zaruriyatga aylantiradi. Qaratuvchi va qaralmish munosabati ikki tomonlamadir. Birinchi a‘zo (qaratuvchi) qaratqich kelishigi yoki bosh kelishik bilan, hokim a‘zo esa egalik qo’shimchasi bilan yoki usiz shakllanadi. 1.Qaratuvchining qaratqich kelishigi bilan shakllanishi: olmaning shoxi, ammamning daftari, Salimning kitobi. 2.Qaratuvchining bosh kelishikda bo’lishi: mart oyi, bozor kuni, nafrat hissi. 3.Qaralmishning egalik qo’shimchasisiz shakillanishi: bizning uy, sizning ayvon, Bizning yorni ko’rgan bormi( Qaratuvchili birikmadan bu vazifada kelayotgan so’zlarning o’zaro munosabatlaridan turli ma‘nolar anglashilishi mumkin: 1.Qarashlilik: Azizaning kitobi, mening onam. 2.Xoslik: olmaning bari, piyozning pusti. 3.Butun bo’lak: stolning oyog’i, uyning eshigi, 4.Tur-jins: olmaning yaxshisi, odamning aqllisi. 5.Bajaruvchi va harakat munosabati: bolaning yig’isi, itning hurishi. Bu ma‘nolarning barchasi [Ism q.k. - Ism e.q. = qaratuvchi va

qaralmish] qolipi emas, balki so’zlarning ma‘noviy munosabatlari hosilasidir. Qaralmishdagi egalik affiksi qaratuvchining qaysi shaxsda ekanligini bildirib turadi. Shu boisdan ko’p hollarda qaratuvchi qo’llanilmasligi ham mumkin: ukang, kitobing kabi. Bunda ta‘kid muhim rol o’ynaydi. Qaratuvchini ta‘kidlash lozim bo’lganda, u, albatta, qo’llanadi. Boshqa hollarda qaratuvchining qo’llanishi nutqiy ortiqchalikni keltirib chiqaradi. Umuman, qaratuvchining qo’llanmasligi quyidagi hollarda yuz beradi: 1.Qaratuvchi vazifasida o’zlik olmoshi qo’llanishi lozim bo’lganda: Salim o’rtoqlariga xat jo’natdi. 2.Qaratuvchidan anglashilgan ma‘no birinchi gaplardan ma‘lum bo’lib turgan bo’lsa, uslubiy ortiqchalikdan qochish maqsadida: Men sevgan qizimga uylandim. (Mening) Xotinimning otasi savdogar edi. 3.Ta‘kidlash lozim ko’rilmaganda: Bog’imda anorim bor. So’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilarining muvofiqlashuvi va farqlanishi. So’z kengaytiruvchisi so’z semantik imkoniyatidagi bo’sh o’rinlarni to’ldiruvchi antantlardir. Aktantlar nutqiy gaplar tarkibida so’z birikmalarini hosil qiladi. Bu birikuvchilarda bo’sh o’rinlari to’ldirilayotgan (biriktiruvchi) so’z hokim so’z, bush o’rinni to’ldirayotgan so’z tobe so’z sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, qizil olma birikuvida qizil so’zi olma so’zi zamiridagi ma‘noviy mohiyatning «belgi» ma‘no bo’lakchasini muayyanlashtiruvchi aktant bo’lib, olma so’ziga «xizmat qilayotganligi» bois unga tobe unsur maqomida bo’ladi. Demak, biror so’zga tobelanib kelayotgan so’z bo’sh o’rinni to’ldiruvchi, aktant atamalari bilan yuritiladi. Ana aktantlar nutqda, an‘anaviy tahlil usullari asosida aytganda, ega, hol, to’ldiruvchi, aniqlovchi atamalari bilakn nomlanadi. Biroq bu atamalar ostida tushuniluvchi hodisalar so’z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari farqlanishi nuqtai nazaridan baholansa, butunlay boshqa holat vujudga keladi. Kengayuvchi so’z gapning kesimi mavqeida kelganda, gap kengaytiruvchilari gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo’ladi. Masalan, Jahongir kitobni tez o’qidi gapining lisoniy struktur sxemasi quyidagicha:

Bundagi uchta so’z bevosita konstruktiv bo’laklari voqelantiruvchidir. Bular: Jaxongir, tez, o’qidi. Faqat kitobni so’zi bevosita o’qi so’zi orqaligina lisoniy strukturaga daxldor bo’ladi. Bular Jahongir tez o’qigan kitobni men olaman tarzida o’zgartirilsa, oldingi gapda gap kengaytiruvchisi va gapning konstruktiv bo’laklari ifodalovchilari bo’lgan Salim, tez so’zlari endi oldingi mavqelaridan mahrum bo’ladi. Ulardagi konstruktiv bo’laklarga bevosita daxldorlik bilvositalikka, gap kengaytiruvchilik so’z kengaytiruvchilikka aylanadi. Oldingi gapda bevosita gap kesimidagi Pm ga daxldorlik kasb etib turgan Jahongir va tez so’zlari kesimdagi atov birligi (W) kengaytiruvchisi bo’lgan kitobni so’zshaklining aktanti hisoblangan o’qigan so’zining kengaytiruvchilaridir. Ko’rinadiki, gapning konstruktiv tizimidan faqat Pm ga bog’langan hokim uzv o’rin oladi. Hokim uzvga tobelangan, ergashib kelayotgan aktantlar nutqiy gap tarkibidagina bo’ladi. Nutqiy gap qanchalik kengaymasin, u, kengaymagan ko’rinishida bo’lgani kabi, lisoniy strukturaga bir xil daxldor bo’ladi. Misolga murojaat qilamiz: Shavkat tayyorlanayotganda bexabar edi. Bu gapning struktur sxemasi quyidagicha: K o’ rinadiki, bu gap q anchalik keng b o’ lmasin, uning struktur q olipi o’ ta sodda va oldingi nut q iy gap q olipidan mutla q o far q lanmaydi. S o’ zlarning nut q iy vo q elanishi ular bevosita konstruktiv b o’ lakka bo g’ langanda yuz beradi. Konstruktiv b o’ lak b o’ lishi uchun kesimlik shakllanishi zarur b o’ ladi. Chunki kesim mavjud b o’ lsagina, unga bo g’ langan ayrim s o’ zlar konstruktiv b o’ lak tabiatiga ega b o’ ladi. Masalan, Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi nut q iy h osilasi xabar ifodalash xususiyatiga ega emas. Chunki unda kesim y o’q . Demak, bu h osila gap emas va unda gap b o’ laklari h am mavjud emas. Bu h osila gap q olipiga daxldor q ilinsa, q olip t o’ ldiruvchisi ma q omini olsa, s o’ zlardan mutla q h okimlarining mav q ei o’ zgaradi va bosh q alari h am shu h okim unsur or q ali gap q olipiga kiradi. Bu yoyi q unsur gapda kesim, ega, h ol kabi konstruktiv b o’ laklar mav q eini egallashi mumkin.

Kesim: Mening orzuim - q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi. Ega: Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallashi -mening orzuim. H ol: Q izim Muniraning yosh rassomlar ijodiy festivali butun ja h on bos q ichi minta q a tanlovida yu q ori o’ rinni egallaganligi uchun biz be h ad ru h landik. Demak, dastlabki nut q iy h osila gap tarkibiga kiritilsa, undagi bosh kengayuvchi unsur (egallashi) gapning konstruktiv b o’ lagiga aylanadi, sifat o’ zgarishiga uchraydi, gap q olipiga bevosita daxldorlik kasb etadi. Lekin uning kengaytiruvchilari u or q ali - bilvosita gap q olipiga alo q ador b o’ ladi, ular mav q eidagi o’ zgarish sifat o’ zgarishi darajasida b o’ lmaydi. S o’ z va gap kengaytiruvchilari bir-biriga aylanib turadigan h odisalardir. Masalan, Kecha kelgan bolani tanimadim gapida kecha s o’ zi kelgan s o’ zining kengaytiruvchi. Lekin Bola nega keldi? gapida u gap kengaytiruvchisi ma q omini olgan. Birinchi birikuvda u kelgan s o’ zshaklidagi zamon ma‘nosiga bo g’ langan. Ikkinchi gapda esa s o’ zshakl kesimlik kategoriyasi tarkibidagi zamon ma‘nosiga daxldordir. Kecha kelgan bola birikuvidagi kelgan s o’ zshaklidagi zamon ma‘nosi bilan keldi s o’ zshaklidagi zamon ma‘nosi far q lanadi. Birinchi s o’ zshakldagi zamon sifatdosh shaklining ma‘nosi b o’ lsa, keldi gap markazida tasdi q -inkor, modallik, shaxs-son va kesimlik pozitsiyasi unsurlari sistemasidan iborat butunlikning tarkibiy q ismidir. T o’g’ ri chizi q uchburchakning tomoni sifatida bosh q a mo h iyatga, kvadratning tomoni sifatida bosh q a mo h iyatga ega b o’ lgani kabi, zamon h am Kecha kelgan bola birikuvida bosh q a, Bola kecha keldi birikuvida bosh q a butunlikning tarkibiy q ismidir. H arakatning bajaruvchisi h am go h s o’ z kengaytiruvchisi, go h gap kengaytiruvchisi sifatida namoyon b o’ lishi mumkin. Salim kecha kelgan. Salim kecha kelganda men y o’q edim juftligining birinchisida Salim gap kengaytiruvchisi (ega), ikkinchi gapda esa s o’ z kengaytiruvchisidir, ya‘ni konstruktiv b o’ lak emas. Shuningdek, keltirilgan misoldagi minta q a bos q ichida unsuri egallashi s o’ zi kesim mav q eida kelganda

konstruktiv b o’ lak, bosh q a h ollarda ( h ol va ega bo g’ langanda) esa s o’ z kengaytiruvchisidir. Demak, ma‘lum b o’ ladiki, muayyan aktant birlikning gap yoki s o’ z kengaytiruvchisi mav q eida b o’ lishi kengayuvchi s o’ zning sintaktik mav q ei bilan belgilanadi. Gap b o’ lagi ma q omida s o’ z h am, s o’ z birikmasi h am kelishi mumkin. Gap b o’ lagi vazifasida kelgan s o’ z o’ z kengaytiruvchilari bilan bir butun h olda bitta gap b o’ lagi (yoki b o’ lakning b o’ lagi) sanaladi. Gapni b o’ laklarga ajratish va s o’ z birikmasiga ajratish sintaktik ta h lilning ikki xil k o’ rinishidir. Gapni b o’ laklarga ajratish kommunikativ birlik ta h lili b o’ lsa, s o’ z birikmalariga ajratish nominativ birlik ta h lilidir. Demak, t o’ ldiruvchi va ani q lovchi s o’ z kengaytiruvchilari b o’ lganligi bois gap b o’ laklari ta h lilida e‘tiborga olinmaydi. Gapni s o’ z birikmalariga ajratishda esa kengayuvchi s o’ z kengaytiruvchi s o’ z bilan birikma sifatida olinadi. Gap kengaytiruvchilari biror s o’ z (atov birligi) ma‘nosini emas, balki kesimlik qo’ shimchasi ma‘nosini muayyanlashtirganligi bois, s o’ z birikmalari sifatida olinmaydi. Demak, xulosa q ilish mumkinki, s o’ z kengaytiruvchilari va gap kengaytiruvchilari munosabatidan kelib chi qq an h olda s o’ z birikmalari ta h lilini gap b o’ laklari ta h lili bilan q orishtirmaslik kerak.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Похожие

Ikkinchi darajali bo’laklar

Dialektal farqlar, aniqlovchi va aniqlashmish o‘rtasidagi bog‘lanish, skif, sarmat tili, alan tili

Gap bo’laklari

Gap bo‘laklarining murakkablashuvi. Gapda ajratilgan bo‘laklar

“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi