“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi - Лингвистика - Рефераты

“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi

Загружено в:

27.10.2022

Скачано:

0

Размер:

115.6220703125 KB

“Sintaksis” bo’limini o’qitish metodikasi Reja: 1. ”Sintaksis” o’qitishning maqsadi, vazifalari va tamoyillari. 2. “Sintaksis” o’qitishning boshqa bo’limlar bilan bog’liqligi. 3. So’zshakl va so’z birikmasini o’qitish metodikasi. 4. Gap sintaksisini o’qitish metodikasi.

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida o’quvchilar “Sintaksis” bo’limi mavzulari bilan 5-sinfda qisman hamda 8-9-sinflarda batafsil tanishadilar. Jumladan, 5-sinfning “Muqaddima” qismida sintaksisga oid quyidagi mavzular ta’limi nazarda tutiladi: ―Sintaksis va punktuatsiya‖ . Bunda gap (gap – aloqa- aralashuvning eng kichik birligi; u tugallangan ohang bilan aytiladi; gap nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi; gap grammatik jihatdan shakllangan bo’ladi); gapda so’zlarning bog’lanishi (tobe ( ukamning kitobi ) va teng ( opam va akam; daftar, kitob, ruchka kabi) bog’lanadi); so’z birikmasi (tobe va hokim so’zning o’zaro uyg’unligi), gaplarning ifoda maqsadiga ko’ra turlari (darak gap, so’roq gap, buyruq gap, istak gap); So’roq olmoshlari yordamida ifodalangan so’roq gaplar ( Sinfda kim a’lochi?, Kimga qaysi mashg’ulot yoqadi?, Men qanday odam bo’lishim kerak? va b.); So’roq yuklamalari yordamida ifodalangan so’roq gaplar ( Sen bahorni sog’inmadingmi?, Mening otam –ishchi, Sening otang-chi, To’ychi?, Men-a? ); his-hayajon gap ( Oh yurtim shamoli! Bunchalar go’zal! ). ―Gap bo’laklari‖ ( kesim, ega, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ); kesim – gap markazi ( Men maktabga boryapman. ; O’zbekiston – go’zal yurt. ; Gullar iforli kabi); faqat kesimdan iborat gap ( Chekilmasin. ; Bahor…Go’zallik. ), ularning qo’llanish o’rinlari; egali ( Ilm insonni yuksaklikka yetaklaydi .; Onam – o’qituvchi ) va egasiz gaplar ( Yangi qaror chiqarildi ; Yig’ilishda tartib-intizom haqida gapirildi . kabi).

“ Sodda yoyiq gap ”. Bunda sodda yig’iq ( Keldim.; Ketishdi ) va sodda yoyiq ( Men maktabdan keldim.; Mehmonlar hozirgina ketishdi ) gaplar. “ Ega haqida xulosa chiqarish ” . Tabiiyki, ega haqida chiqarilgan xulosa nutqimizdagi egali (gapda egani ifodalamaslikning iloji yo’q (masalan, Karim – a’lochi o’quvchi.; Bahor keldi seni so’roqlab (Zulfiya) yoki egani qo’llamasak ham kesim tarkibidagi shaxs/son qo’shimchasidan ega sezilib turgan (masalan, Kitobingni o’qidingmi ? ( Sen kitobingni o’qidi ng mi? ), Bugun onamga ko’maklashdim ( Men bugun onamga ko’maklashdi m ) kabi) va egasiz gaplar (masalan, Rasmda mo’yqalamdan foydalanilgan .; Jo’jani kuzda sanaydilar ) bilan sodda misollarda bog’lanishi, xulosalar, albatta, ilmiy asosga tayanishi va buni fan o’qituvchisi aniq bilishi zarur. Bunda ega gapning bosh bo’lagi ekanligiga e’tibor qaratish muhim. ―Hol va uning ifodalanishi‖ . Mavzu talqinida berilgan kesimlar(masalan, Keldim.; Dam oldik.; Tingladik )ni qachon?, qanday?, qayerda?, qanday qilib? k а bi so’roqlarga javob bo’ladigan so’zlar bilan kengaytirish ( Hozir keldim.; Miriqib dam oldik.; Oromgohda miriqib dam oldik.; Buvimning ertaklarini maza qilib tingladik ), ega+hol+kesim qolipli gaplar tuzish ( Men hozir keldim.; Biz miriqib dam oldik.; Biz oromgohda miriqib dam oldik.; Bizlar buvimning ertaklarini maza qilib tingladik ), berilgan so’roqlarga javob bo’ladigan so’zlar tanlab, yoyiq gaplar hosil qilish, hol haqida xulosa chiqarish ( odatda, hol fe’l kesimda ifodalangan mazmunning holatini, o’rnini, paytini, maqsadi, sababi va miqdorini ifodalaydi ) kabi amaliy ishlar ko’zda tutilgan.

―To’ldiruvchi va uning ifodalanishi―, ―Aniqlovchi va uning ifodalanishi― mavzulari ta’limida ham xuddi yuqoridagi kabi amaliy ishlarni bajarish va shu orqali o’quvchida jumlallarni to’g’ri va xatosiz tuza olish ko’nikma hamda malakalarini rivojlantrish nazarda tutilgan. ―Uyushiq bo’laklar―. (Nutqimizda sanash ohangi bilan aytiladigan, gapda bir xil so’roqqa javob bo’lib, bir xil sintaktik vazifa bajaradigan) uyushiq bo’laklarni bog’lovchi vositalar (ohang, teng bog’lovchilar) va ularning imlosi ustida ishlash; uyushiq bo’l а kli gaplar ishtirok etgan matn tuzish kabi qator amaliy topshiriqlar ustida ishlanadi. Jumladan, 1- topshiriq . Berilgan uyushiq bo’lakli gaplarga mos umumlashtiruvchi bo’laklarni qo’yib gaplarni ko’chiring. Tinish belgilarining ishlatilishiga diqqat qiling. 1. Serquyosh O’zbekistonimizda olma, o’rik, nok, shaftoli, olxo’ri va gilos qadimdan yetishtirilgan. 2. Do’kondan o’zimga kerakli daftar, ro’chka, qalam, o’chirg’ich, rangli qog’ozlar sotib oldim. 3.Bahorda atirgul, safsargul, chinnigul, lola, qizg’aldoq ochladi. 4. Karima opasiga kosa, tarelka, qoshiq, sanchqi, qozon, tavoqlarni yuvishda ko’maklashdi. 5.Ustozimiz bizga Abdulla Qodiriy, Abdulla Qahhor, Pirimqul Qodirov, O’tkir Hoshimov asarlarini o’qishni tavsiya etdilar. Umumlashtiruvchi so’zlar: o’zbek adiblari, sarxil mevalar, oshxona buyumlari, o’quv qurollari, anvoyi gullar Namuna: ... umumlashtiruvchi bo’lak: uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak ... ... uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak, uyushiq bo’lak – umumlashtiruvchi bo’lak ...

―Undalma― mavzusi ta’limida quyidagi amaliy ishlar bajariladi: 1) undalma(so’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki narsa- buyum, tushuncha, jarayon, voqea-hodisa)ning gapdagi o’rni va ularda tinish belgilarining qo’llanishi. Masalan, 1- topshiriq . Berilgan qoliplarga mos gaplar tuzing. Tinish belgilarining ishlatilishiga diqqat qiling. Undalma, II darajali bo’laklar+kesim. Undalma! II darajali bo’laklar+kesim. II darajali bo’laklari , undalma, II darajali bo’laklari +kesim. II darajali bo’laklar+kesim , undalma . Namuna: Mustaqillik! Seni butun borlig’im bilan asrayman. 2) undalmali va undalmasiz gaplarni taqqoslash asosida ega bilan undalmaning farqini aniqlash. Masalan, 2- topshiriq . Berilgan gaplarni taqqoslang. Ular orasida qanday farq borligini aniqlang. 1. O’zbekiston! Jonim to’shay soyangga. (M.Yusuf) – Men O’zbekistonning soyasiga jonimni to’shay. 2. Ota-onangizga yuksak ehtirom ko’rsating, bolalar. – Bolalar ota- onalariga yuksak ehtirom ko’rsatishlari kerak. 3. Urush! Noming o’chsin jahonda...(Zulfiya) – Jahonda urushning nomi o’chsin. 4. Ertaga, aziz o’quvchilar, Fitrat uy-muzeyiga boramiz.– Ertaga Fitrat uy-muzeyiga borishimiz aytildi. 3- topshiriq . Undalmali va undalmasiz gaplarga o’zingiz misollar toping va ularni taqqoslang.

3) undovli undalma ishtirok etgan gaplar ustida ishlash. Masalan, 1. Hoy quyosh, botma bir nafas. 2. Eh bolalik, bolalik! Buncha beg’uborsan, sodda, yoqimli. 3. Ey Salima, qalamingni berib tur. 4. Mening shodligimga ibrat o’ling, hoy yulduzlar. 4) undalmalardan foydalanib e’lon va murojaat matnlari tuzish. Masalan, 4- topshiriq . Berilgan undalmalardan foydalanib e’lon matnini tuzing. Ustozlar, jamoatchi o’quvchilar, ota-onalar... Undalmalar, shuningdek, kirish so’zlar va ularning gapdagi o’rni bilan bog’liq topshiriqlar tuzishning yo’llari nihoyatda ko’p va rang- barangdir. 5- sinfda o’quvchilar ―Qo’shma gap― mavzusi bilan ham tanishadilar. Gapning tuzilishiga ko’ra turlari gap tarkibidagi kesimlar miqdoriga qarab belgilanadi. Jumladan, gapda birgina kesim munosabati ifodalansa, tuzilishiga ko’ra bunday gaplar sodda gap hisoblanadi: Bahor keldi.; Gullar ochildi kabi. Agar gapda birdan ortiq kesimlar munosabati ifodalansa, tuzilishiga ko’ra bunday gaplar qo’shma gap sanaladi: Bahor keldi va gullar ochildi. 1- topshiriq. Berilgan qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni bir- biriga bog’lagan vositalarini aniqlang. 1.Bolali uy–bozor, bolasiz uy–mozor. (Maqol) 2.Anvar uydan chiqdi va to’g’ri saroy tomonga ketdi.(A.Qodiriy) 3. Havo bulut bo’ldi- da, yomg’ir yog’a boshladi. 4. Kim nimani eksa, shuni o’radi. 5.Osmon ochiq, ammo yulduzlar xira ko’rinardi.(Oybek)

2- topshiriq. Qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplarni o’zaro bog’lovchi vositalar ro’yxatini tuzing. 3- topshiriq. Matnni o’qing va unga sarlavha toping. Matndagi sodda va qo’shma gaplarni aniqlang. Mir Alisher Navoiy aqlli va pokdamon kishi edi. Ulug’ martabalar ko’rgan bo’lsa-da, ularning havasiga uchmadi. U hamisha o’z qarashlariga sodiq qoldi. Sulton Husayn Boyqaroning o’zi ham Navoiyning pokdamonligiga tan bergan va bu haqda maxsus yozib qoldirgan. Astrobod voqealari tufayli podshoh bilan Alisher Navoiy o’rtalarida sovuqchilik tushadi-yu, shu sabab u saroyni tark etadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay podshoh uni yana saroyga chorlaydi... Qo’shma va sodda gaplarni taqqoslash uchun o’quvchilarning o’zlariga muayyan mavzu asosida kichik bog’lanishl matn tuzdirish ham mumkin. ―Ko’chirma gap―. O’zgalarning hech o’zgarishsiz keltirilgan gapi ko’chirma gap bo’lib u, odatda, muallif gapi bilan birga qo’llaniladi. Bu borada o’quvchilar ko’chirma gapda tinish belgilarining qo’llanishini bilishi talab etiladi. Shuningdek, ular berilgan qoliplar (masalan, “K,”–m.; M: “K”.; “K,–m,–k”…) asosida ko’chirma gaplar tuzish topshiriqlarini bajaradilar. Ko’chirma gaplarning dialog ko’rinishi xususida ham shu o’rinda ishlanadi. Tom ma’noda, o’quvchilar 5-sinfda sintaksisning tayanch mavzulari bilan, atamalari bilan tanishadilar. Ularda nafaqat sodda, balki qo’shma gaplar tuzish ko’nikmalari shakllanadi.

Sintaksis ning o’rganish oby е kti so’zhakl, so’z birikmasi va gapdir. Bu bo’lim oldin o’rganilgan bo’limlar: fon е tika, so’zshunoslik, so’zlarning lug’aviy shakllari va ma’noviy guruhlari, so’zlarning aloqa- munosabat shakllari bilan uzviy bog’langan. Chunonchi, gap bo’laklari o’rganilar ekan, so’z turkumlaridan egallangan bilimlarga tayanishga to’g’ri k е ladi. “Sintaksis” bo’limini o’qitish so’zshunoslik bilan ham, nutq tovushlari va so’z turkumlari bo’limlari bilan ham chambarchas bog’lanadi. Chunki ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’qitishda tovushlarning so’z ma’nosiga ta’siri, so’zlarni imlo qoidalariga muvofiq to’g’ri yozish; so’zning lug’aviy ma’nolari, ma’nodosh, uyadosh, shakldosh so’zlar, atamalar va sh е vaga xos so’zlar, tasviriy ifoda va iboralar; so’z turkumlari ustida ishlash davom ettiriladi. Ohang va tinish b е lgilarining butun xususiyatlari sintaksisda ko’rinadi. O’quvcilarning quyi sinflarda egallagan nutqiy ko’nikmalari, jumladan, ifodali o’qish malakalari ham shu bo’lim ta’limida maromiga y е tadi. Zero, mazkur bo’lim o’quvchining gap ohangi xususidagi bilim, malaka va ko’nikmalarini k е ngaytiradi. Masalan, 1) ” Oygul opam keldilar. ”(darak gap; Oygul ismli opam kelganligi ifodalanyapti); 2) ” Oygul, opam keldilar. ”(undalmali darak gap; Oygul ismli qizga opam kelganligi haqida xabar yetkazilyapti); 3) ” Oygul, opam keldilar. ”(uyushiq bo’lakli darak gap; Oygul va opam kelganligi bildirilyapti);

4) ” Oygul opam keldilar !”(his-hayajonli gap); 5) ” Oygul opam keldilar ?”(so’roq gap); 6) ” Oygul, opam keldilar ?”(undalmali so’roq gap); 7) ” Oygul, opam keldilar ?”( uyushiq bo’lakli so’roq gap). Berilgan gaplarning har xil ohang bilan o’qitilishi va turli ma’noga egaligi shu bo’lim orqali o’quvchi ongiga singdiriladi. ”Sintaksis”ni o’rganish jarayonida o’quvchining yozuvda tinish belgilaridan o’rinli va to’g’ri foydalana olish malakalari to’la shakllanadi. U qaysi tinish b е lgidan qanday sharoitda foydalanish k е rakligini shu bo’lim orqali batafsil egallaydi. Maktabda ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’qitishning maqsad va vazifalari ona tili ta’limining umumiy hamda xususiy maqsad va vazifalari bilan uyg’un. Modomiki, maktabda ona tili ta’limining asosiy maqsadi ” ta’lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalarini chuqurlashtirib, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda tug’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish ”dan iborat ekan, d е mak, mazkur bo’limni o’qitish ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. O’quvchilar ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’rganish orqali yaxlit til birliklari – sodda va qo’shma gaplardan nutqiy (og’zaki/yozma) faoliyatda to’g’ri foydalanish malaka va ko’nikmalarini egallaydilar. D е mak, mazkur bo’limni o’qitishda o’qituvchining diqqat markazida o’quvchisining sodda va qo’shma gaplardan iborat matnni maqsadga muvofiq ravishda to’g’ri o’qiy olishi, mazmunini tushunishi bo’lmog’i shart. Shu asnoda o’quvchilarning matn yaratish mahorati k е ngaytirib borilishi lozim.

B е lgilangan maqsadga erishish uchun ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limi ta’limi oldiga quyidagi vazifalar qo’yiladi: – o’quvchilarda so’zlarning sintaktik munosabatga kirishish yo’llari (teng bog’ lanish, tobe bog’lanish), so’z birikmalarida hokim so’z va tob е so’zning o’zaro birikish usullari (moslashuv, boshqaruv, bitishuv), so’z birikmasi va qo’shma so’z, ibora va gap orasidagi farq bilan bog’liq amaliy malaka va ko’nikmalar hosil qilish; –sodda gap, k е sim va uning ifodalanishi, egali va egasiz gaplar, ifodalangan egali va yashiringan egali gaplar egasiz gaplarning turlari; yoyiq gaplar (hol, uning ma’no turlari va ifodalanishi; to’ldiruvchi va uning ifodalanishi; aniqlovchi); yoyiq atov va so’z- gaplar; uyushiq bo’laklar, ularning ohangi va tinish b е lgilari; gapda ajratilgan izoh bo’laklar; gapda kiritmalar; gapda undalma; to’liqsiz gaplardan nutqiy faoliyatda foydalanish malaka va ko’nikmalarini takomillashtirish; –odatda, murakkab (ilmiy) nutq uchun zarur bo’lgan qo’shma gaplar, ularning tarkibiy qismi sanalgan sodda gaplarni turli vositalar bilan biriktira olish yo’llarini o’rganish; ularda tinish b е lgilarini to’g’ri hamda o’rinli qo’llay olish malaka va ko’nikmalarini shakllantirish; –nutqda t е ng bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplar, ergashtiruvchi bog’lovchilar vositasida bog’langan qo’shma gaplar, yuklamalar vositasida bog’langan qo’shma gaplar, nisbiy so’zlar vositasida bog’langan qo’shma gaplar, faqat ohang vositasida bog’langan qo’shma gaplardan foydalanish malaka va qo’nikmalarini mukammal egallash; –sodda va qo’shma gaplarning mazmunini saqlagan holda shaklini o’zgartirish malaka va ko’nikmalarini singdirish;

–k е simdan savol b е rish orqali gaplarni boshqa gap bo’laklari bilan k е ngaytirish malakalarini takomillashtirish; –sodda va qo’shma gap tarkibidagi so’zlarni ularning muvofiq variantlari bilan almashtirish malaka va ko’nikmalarini rivojlantirish; –sodda va qo’shma gaplardan foydalangan holda ilmiy, ilmiy- ommabop, publisistik, rasmiy-idoraviy uslublarda matn yaratish malaka va ko’nikmalarini takomillashtirish va b. Ona tili ta’limining umumiy maqsadiga tegishli bo’lgan o’quvchining savodxonligi ustida ishlash ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’qitishda ham muttasil davom ettiriladi. Demak, mazkur bo’lim o’quvchilarni sintaksis yuzasidan faqat nazariy ma’lumotlar bilan emas, balki sintaksisning boy, rang-barang imkoniyatlaridan nutqiy faoliyatda foydalana olish malaka va ko’nikmalarini rivojlantirishi zarur. Dastur talabiga ko’ra, 8-sinfda so’z birikmasi va sodda gap sintaksisi, 9-sinfda esa qo’shma gap sintaksisi o’rganiladi. 8-sinfda dastlab ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limi haqida umumiy ma’lumot b е riladi. (O’quvchilarning 5-sinfda o’rganganlari asosida savol-javob qilinadi va ularning xotirasida sintaksisga oid ma’lumotlar tiklanadi.) O’quvchilar tilning ijtimoiy vazifasi, fikrni shakllantirishda tilning qaysi birliklari xizmat qilishi, so’zshunoslik (l е ksika), morfologiya va sintaksisining aloqadorligi xususida munozara yuritadilar. ”So’z birikmasini o’qitish” m е todikasi So’z birikmasi yuzaga kelishi uchun biriktiruvchi so’zning ma’noviy jihatdan o’ziga mos boshqa so’z, ya’ni birikuvchilarni

tanlashi kerak bo’ladi. Oz navbatida biriktiruvchi so’zni birikuvchi birlik ham tanlashi kerak. Demak, so’z birikmasida hokim so’z ham, tobe so’z ham leksik jihatdan bir-biriga mos kelishi (tanlashi va tanlanishi) shart. Shu asnoda hokim va tobe so’zning o’zaro uyg’unligi so’z birikmasini yuzaga keltiradi. Masalan, kiymoq so’zi ro’mol, sharf yoki paytava birliklarini mazmunan o’ziga torta olmaydi, ro’mol, sharf yoki paytava kiyilmaydi (boshga, bo’yinga va oyoqqa o’raladi). Demak, o’ragichlar nomi bilan kiymoq so’zida ma’noviy muvofiqlik mavjud emas. Zero, kiymoq so’zi kuylak, shim, kostyum, to’n, chopon kabilar bilan; ro’mol, sharf yoki paytava birliklari o’ramoq so’zi bilan mazmunan muvofiq keladi. O’quvchilar 5-sinfda so’z birikmasi xususida dastlabki ma’lumotlarni egallaganliklarini inobatga olsak, ular b е rilgan so’z birikmalarida hokim va tob е so’zni aniqlash, hokim so’zdan tob е so’zga so’roq b е rish singari topshiriqlarni uddalay oladilar. Shuningdek, 8- sinfda so’z birikmasini izchil o’rganishga qadar ular k е ngayuvchi va k е ngaytiruvchi so’zlar birgalikda so’z birikmasini tashkil etishini, so’z birikmalaridagi k е ngaytiruvchi so’z – tob е so’z, k е ngayuvchi so’z esa hokim so’z ( kitobni o’qimoq ( kitobni – izohlovchi, kengaytiruvchi, o’qimoq – izohlanuvchi, kengayuvchi) ekanligini umumiy tarzda biladilar. So’z birikmasini gapdan farqlay oladilar. O’quvchilar shu sinfda sintaktik aloqa natijasida ikki xil bog’lanish yuzaga kelishi haqidagi ma’lumotga duch keladiar. 9-jadval

So’z birikmalarida hokim so’z morfologik jihatdan qaysi so’z turkumi bilan ifodalanganligiga qarab, asosan, fe’lli birikma va otli birikmaga ajratiladi. Shu o’rinda o’qituvchi unutmasligi kerakki, fe’lli birikma faqat fe’lning ravishdosh shakli bilan ifodalanadi. Masalan, kitobni o’qib, opam kelgach, do’stini ko’rgach, bolta tushguncha , o’qituvchidan so’rab kabi. Otli birikmalar esa, asosan, ismlar bilan ifodalanadi. Jumladan, qizil olma, yaxshi tarbiya, hammadan aqlli, qizlarning suluvi, oyning o’n beshi, fasllarning barchasi, bolalarning har qaysi, kitobdan o’qimoq, kutubxonadan izlash, ko’chaning shovqini, otlar dukuri, ayolning oh-faryodi va b. Tilimizda oz bo’lsa-da, fe’lli birikmaning ham, otli birikmaning ham tarkibiga kirmaydigan ravishli birikmalar-da uchraydi. Masalan, Buxorodan tubanda, hammadan oldinda kabi. ”So’z birikmasi” mavzusi o’rganilar ekan, o’quvchilar so’z birikmasida so’zlarning o’zaro birikish usullari (boshqaruv, moslashuv, bitishuv) bilan ham tanishadilar. B е rilgan so’z birikmalari tarkibidagi bog’lovchi vositalarni ajratadilar va ularni nutqlarida to’g’ri qo’llashni o’rganadilar. Masalan, TOBE BOG`LANISH SINTAKTIK ALOQA NATIJASI SO`Z BIRIKMASI ( bog`ning olmasi; ota maslahati; kitobni o`qimoq ) SO`Z QO`SHILMASI ( olma, anor, nok; ota va ona; daftar, kitob va qalam ) TENG BOG`LANISH

1- topshiriq. Berilgan grammatik vositalardan mosini qo’yib so’z birikmalarini o’qing. Grammatik vositalar: bosh kelishik, -ning, -ni, -ga (-ka, -qa), -da, - dan; ohang; egalik qo’shimchalari; ko’makchilar (bilan, uchun, sari, sayin, bo’yi, orqali, uzra; -dek, -day, -cha) Gul... nozik, bola... beg’ubor, internet ... gaplashmoq, bolalar... katta..., kun ... kutmoq, tog’... g’urur, kitob... sevmoq, deraza... termulmoq, oy... chiqish, ukam ... ketish..., soat ... o’zgarmoq, onam ... guldasta, maktab ...yo’l, olam ... taralmoq, men... orzu... (Topshiriq natijasi quyidagicha bo’lishi zarur: Guldan nozik, boladek beg’ubor, internet orqali gaplashmoq, bolalarning kattasi, kun bo’yi kutmoq, tog’cha g’urur, kitobni sevmoq, derazaga termulmoq, oyga chiqish, ukam bilan ketishim, soat sayin o’zgarmoq, onam uchun guldasta, maktab sari yo’l, olam uzra taralmoq, mening orzuyim.) 2- topshiriq. Berilgan grammatik vositalarni tobe hamda hokim so’zga qo’shilishiga qarab ikki guruhga ajrating. Grammatik vositalar: bosh kelishik, -ning, -ni, -ga (-ka, -qa), -da, - dan; ohang; egalik qo’shimchalari; ko’makchilar (bilan, uchun, sari, sayin, bo’yi, orqali, uzra; -dek, -day, -cha) Topshiriqni bajarish asnosida o’quvchilar so’z birikmasida tob е va hokim so’zning o’zaro bir-biri bilan bitishuv, boshqaruv va moslashuv yo’li bilan birikishi; tob е va hokim so’zning h е ch qanday qo’shimchasiz, faqat ohang hamda ma’nosi va tob е so’zning hokim so’zdan oldin k е lish usuli bilan bog’lanishi bitishuv ekanligi; tob е so’zning hokim so’zga tushum, jo’nalish,o’rin-payt va chiqish k е lishigi

qo’shimchalari yoki ko’makchilar yordamida bog’lanishi boshqaruv ekanligi; tob е so’zning hokim so’zga qaratqich k е lishigi qo’shimchasi orqali bog’lanishi, hokim so’zning esa egalik qo’shimchalari yordamida tob е so’zga birikishi moslashuv ekanligini bilib oladilar va shu yo’nalishda bir qator ijodiy-amaliy topshiriqlar 1 ni bajaradilar. O’quvchilar, odatda, so’z birikmasini unga shaklan o’xshash bo’lgan so’z qo’shilmasidan, qo’shma so’zdan, iboradan, tasviriy ifodadan farqlamaydilar. Shu bois, bularning har biriga (so’z birikmasi va so’z qo’shilmasi, so’z birikmasi va qo’shma so’z v.h) alohida- alohida to’xtalishga to’g’ri k е ladi. Bunda o’quvchilar e’tibori so’zlarning tob е aloqa asosida bog’lanishi orqali so’z birikmasi hosil qilishiga, so’z birikmasi tarkibi ikki va undan ortiq so’zdan iborat bo’lishiga qaramay, bitta tushunchani atab k е lishi ( o’rtog’imning kitobi – ”o’ rtog’imga tegishli bo’lgan kitob ”ni ifodalayapti); so’z qo’shilmalari tarkibida har bir so’z mustaqi ma’noni saqlaydi va ularda tobe munosabat bo’lmaydi (shu bois, biridan ikkinchisiga savol berish mumkin emas), ular alohida-alohida birliklarni nomlab k е ladi (masalan, o’rtog’im va kitob ). So’z birikmalarini qo’shma so’zlar bilan (Ba’zan kishiga ishning boshi og’rroq ko’rinadi. – Bizga Azim aka ishboshi etib tayinlandi.; Inson tashqi ta’sirlardan aziyat chekmasligi uchun badanni ham tarbiya qilmog’i lozim. – Ertalabki badantarbiya kishini chiniqtiradi.); so’z birikmalarini tasviriy ifodalar bilan (Muyulishda oq xalatli ayol ga duch keldim. –Shifokorlar – oq xalat sohiblari .; Qimmatbaho soat oq 1 Muhimi, o„quvchilar nutqida tez-tez uchraydigan tipik xatolar(qaratqich va tushum kelishigi, shuningdek, jo„nalish va o„rin-payt kelishigi qo„shimchalarini almashtirib noo„rin qo„llash)ning bir qadar oldi olinadi.

oltin dan yasalgan ekan. – Paxtani ” oq oltin ”, paxtakorlarni ” oq oltin ijodkorlari ” deb atar edik.); so’z birikmalarini iboralar bilan ( Qovunning urug’i ni tashlab yubormaslik kerak. – Izlaganingiz anqoning urug’i ekanmi?; Shifokor unga yarani ko’rish uchun bo’yinni egmoq kerakligini aytdi. – Bu yigitga bo’yin egmoq odat emas edi.) solishtirish ham o’quvchilarning til sezgirligini oshradi. So’z birikmasi va gapning o’zaro farqi ham qiyoslash asosida tushuntiriladi. (Masalan, so’z birikmasi biror narsa, b е lgi harakat yoki holatni muayyan tarzda atab k е ladi va shu xususiyati bilan so’zga yaqin turadi ( shirin qovun, qiziqarli asar, a’lochi bola, o’qigan yigit ); gap esa k е simlik qo’shimchalari bilan shakllangan k е sim markazida tashkil topib, fikrni, hukmni, tasdiq yoki inkorni ifodalab k е ladi ( Qovun shirin., Asar qiziqarli., Bola a’lochi., Yigit o’qigan. ) va h.) Xullas, maktabda so’z birikmasi bilan bog’liq mavzular ta’limi o’quvchiga shaxs ( odam–yaxshi odam, ayol – farishtasifat ayol ), narsa- buyum ( gul – tuvakdagi gul, uy – hashamatli uy ), voqea-hodisa ( janjal – ko’chadagi janjal, to’y – akamning to’yi ), tushuncha ( xayol – bema’ni xayol, falsafa – hayot falsafasi ), jarayon (o’ rganish – ustozdan o’rganish, shamollash – qishda shamollash ), holat ( qizarmoq –uyatdan qizarmoq, sarg’ayish – yaproqning sarg’ayishi ) kabilarni so’zga nisbatan aniqroq ifodalash imkonini beradi. Shuningdek, sodda gap sintaksisini ta’limi uchun zamin hozirlaydi. Sodda gaplarni o’qitish” m е todikasi O’quvchilarga 5-sinf ona tili mashg’ulotlaridan k е sim gap markazi ekanligi ma’lum. Shuning uchun ularga quyidagiarni bajartirish o’rinli:

–sodda gap haqidagi asosiy ma’lumotni o’quvchilarga eslatish yoki ularning xotirasida tiklash (sodda gaplar bitta kesim asosida tuziladi); –fe’l kesim va ot kesimli gaplarning markazini aniqlash (masalan, Bog’imizda chiroyli gullar ochigan .; Otam– muhandis , onam esa shifokor .; Seni bilganlarga qilaman havas , Seni bilmaslarga rahmim keladi . (M.Yusuf); Otang bolasi bo’lma , odam bolasi bo’l . (Maqol); Kattaga hurmatda , kichikka izzatda bo’l . (Maqol) kabi); – berilgan yoki topilgan misollarni sodda va qo’shma gaplarga ajratish ( sodda gaplar : Bog’imizda chiroyli gullar ochigan .; Kattaga hurmatda , kichikka izzatda bo’l . (Maqol) qo’shma gaplar : Otam– muhandis , onam esa shifokor .; Seni bilganlarga qilaman havas , Seni bilmaslarga rahmim keladi . (M.Yusuf); Otang bolasi bo’lma , odam bolasi bo’l . (Maqol); –sodda va qo’shma gaplarni tahlil qilib, ular orasidagi asosiy farqni aniqlash (Sodda gaplar bitta kesim asosida tuziladi. Qo’shma gaplar tarkibida esa birdan ortiq kesim munosabati ifodalanadi.); –ayni bir fikr (axborot)ni bir n е cha sodda gaplar ( Yurtimizga bahor keldi .; Diyorimizga ko’klam tashrif buyurdi .; O’lkamizda navbahor fasli mehmon. ; Elimizda bahor .); bir necha sodda gaplarni bitta qo’shma gap shaklida ifodalash ( Havolar isib qoldi. Daraxtlar gullagan. Bog’larda qushlar chug’urlashmoqda. Yurtimizga bahor tashrif buyurgan. – Havolar isib, daraxtlar gullab, bog’larda qushlar chug’urlashmoqda, chunki yurtimizga bahor tashrif buyurgan. ); –berilgan gaplarni o’qing, ularning qolipiga e’tibor berib xulosa chiqarishga harakat qiling: Men akam bilan so’lim qishloqqa bordim.

( Ega+to’ldiruvchi+ aniqlovchi+ hol+kesim .) Akam bilan so’lim qishloqqa bordim. ( To’ldiruvchi+ aniqlovchi+ hol+kesim .) So’lim qishloqqa bordim. ( Aniqlovchi+ hol+kesim .) Qishloqqa bordim. ( Hol+kesim .) Bordim. ( Kesim .) (Shu o’rinda o’quvchilar tilimizda gapning boshqa bo’laklari qatnashmasa ham, faqat k е sim ishtirokida gap tuzish va u orqali (muayyan ma’no bildiruvchi) fikr ifodalash mumkin. Ammo kesimsiz gap tuzib bo’lmaydi , degan xulosaga kela olishlari zarur. O’quvchi shundagina o’zbek tili uchun “Kesim–gapning markazi” tarzidagi qoidani “hazm qiladi”.) –o’quvchilar hukmiga Ta’tilda maktabimiz o’quvchilari o’qituvchilarmiz boshchiligida sayohatga chiqishadi .; Men Chingiz Aytmatov asarlarini sevib o’qiyman .; Inson o’z tilini ona suti kabi muqaddas saqlamog’i kerak kabi gaplarni havola etish va gaplarning kesimini tashlab o’qib ko’rish topshirig’ini berish ham mumkin. (Bunda o’quvchining o’zi Ta’tilda maktabimiz o’quvchilari o’qituvchilarmiz boshchiligida sayohatga...; Men Chingiz Aytmatov asarlarini sevib...; Inson o’z tilini ona suti kabi muqaddas ... kabilarda k е sim ifodalanmaganligi uchun tugal fikr yo’qligiga ishonch hosil qilishi zarur.) Bu kabi ijodiy-amaliy topshiriqlar ustida ishlash o’quvchi uchun foydali bo’ladi.

―K е simning ifodalanishi‖ mavzusi ham 5-sinfda o’tilganligini, mavzu o’quvchilarga tanishligini inobatga olsak, mavzu ta’limini o’quvchilarga to’g’ridan to’g’ri topshiriq berishdan boshlagan ma’qul. 1-topshiriq. Berilgan matnni diqqat bilan o’qing. Matn mazmunini bitta gapda ifodalashga harakat qiling. SURAT Dunyoning ishlari doim shoshilinch. Odatdagidek tik turgancha nonushta qilayotgan edim. Onam odatdagidek qistardi: –O’tirsang-chi, bolam. Birpas o’tirgin. –Bo’ldi, ketdim. –Shoshma, bolam. – Onam ko’zimga odatdagidan boshqacha, qandaydir mo’ng bilan termildi. – Gap bor. Tipirchilab soatga qaradim: hali yonilg’i olish kerak, ishga borish kerak, keyin nashriyotga o’tish... – Nima edi? Onam ko’zimga hamon ma’yus termilib o’tirardi. – Suratga tushaylik, –dedi to’satdan. Ajablandim. – Nega? –Yaqinda men olaman. Onam bu gapni xuddi: ―Qo’shninikiga chiqib kelaman‖, degandek ohangda aytdi. Kulib yubordim. –Qo’ysangiz-chi, oyi.–Shunday dedim-da, chiqdim-ketdim. Oradan ikki hafta o’tdi-yu... Kechalari uyg’onib ketaman, o’ylayman. O’ylayman: sen nomard, sen ahmoq nimaga, nimaga o’shanda kulding? Suratga tushishga vaqting yo’qmidi? Kerak bo’lsa, topasan-ku! Kitob uchun, jurnal uchun, ish ustida, bog’da, ko’chada... Nima, sen kino yulduzmisan?

Jahonshumul shaxsmisan? Ana, bir dasta surating yotibdi. Har xil. Har yerda... Faqat... Onang bilan tushgan surating yo’q! (O’tkir Hoshimovdan) 2- topshiriq. Matndagi gaplarning kesimini topib ular (morfologik jihatdan) qaysi so’z turkumi bilan ifodalanganini aniqlang va kesimlarni berilgan jadvalga to’g’ri joylashtiring. fe’l kesim ot kesim O’tirgin, ... shoshilinch,… Mazkur mavzuni o’zlashtirish davomida asosiy e’tibor o’quvchining to’g’ri va xatosiz jumla tuza olishiga qaratiladi. Kesim grammatik jihatdan shakllanishiga ko’ra ikki turga bo’linadi: mustaqi kesim va nomustaqil kesim. Ma’nosini yordamchilarsiz voqelantiradigan, (kesimlik kategoriyasi 2 bilan to’la shakllangan) birlik mustaqil kesimlik shakli deyiladi. Masalan, Men bugundan maktabga bordim (Mazkur gapning grammatik mazmunida kesimlik shakllari (tasdiq/inkor, shaxs/son, zamon, mayl/modallik) bor. Jumladan, bordim –tasdiq ma’nosida; -m I shaxs/birlikda; -di yaqin o’tgan zamonda; xabar maylida.) Boshqa gaplarsiz, ya’ni qurshovsiz o’z ma’nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa mantig’idan butunlay boshqa ma’no kelib chiqadigan (kesimlik kategoriyasi bilan to’la shakllanmagan) shakl nomustaqil kesimlik shakli deyiladi. Masalan, 2 Kesimlik kategoriyasining grammatik ma’nosi kesimda mujassamlashgan tasdiq/inkor, zamon, modallik/mayl, shaxs/son ma’nolarining yaxlitligidan iborat.

O’qituvchi kelsa, dars boshlanadi gapida ikkita kesim bor ( kelsa – nomustaqil kesim; boshlanadi – mustaqil kesim. Ammo gapning bir qismi olinsa, gapdagi shartlik ma’nosi yo’qoladi. O’qituvchi kelsa– istak ma’nosi yuzaga keladi.) Nomustaqil kesimlik shakli -sa, -sa edi, -saydi, -sa ekan kabi shakllarda bo’ladi va hamisha o’zidan keyin alohida gapni talab etib turadi. ―Ega va uning ifodalanishi‖ mavzusi ta’limida gap k е simining shaxs-son qo’shimchalariga qarab uning egasini tiklash, eganing qaysi so’z turkumi bilan ifodalanayotganligini aniqlash singari amaliy ishlar bajariladi. Ega –gap kesimini shakllantiruvchi, kesimlik kategoriyasi tarkibida turuvchi shaxs/son ma’nosini muayyanlashtiruvchi bo’lak. Gapda ega ifodalanishi yoki ifodalanmasligiga ko’ra ikki turga bo’linadi. Bular– 1) egali gaplar va 2) egasiz gaplar. Egali gaplar, o’z navbatida, ichki ikki turga bo’linadi: a) egasi ifodalangan gaplar va b) egasi ifodalanmagan gaplar . Egasi ifodalangan gaplar da, odatda, gapning egasini tushurib qoldirishning iloji bo’lmaydi. Masalan, O’zbekiston – serquyosh o’lka .; Bugun kitobim chiqdi . (O’.Hoshimov); Buxoroda qadim imoratlar ko’p. (S.Ahmad); Onam aybdor qiyofada ma’yus jilmaydi. (O’.Hoshimov); Egasi ifodalanmagan gaplar da, odatda, gapning kesimi tarkibidagi shaxs/son qo’shimchalari (yoki shaxs/son grammatik ma’nosi) egaga ishora qilib turadi. Bunday holatlarda egani ifodalash yoki ifodalamaslik

nutq egasining ixtiyorida bo’ladi. Biroq har ikki holatda ham gapda eganing o’rni va mavjudligi aniq sezilib turadi. Masalan, Onamning bilinar-bilinmas titrab turgan qollaridan tutdi m . (O’.Hoshimov); Yozgi ta’tilni Toshkentda o’tkaza miz .; Karima, uy vazifalaringni vaqtida tayyorla .; Biznikiga yana mehmon bo’lib kelinglar . Berilgan misollarda 1-gapda Men ; 2-gapda Biz ; 3-gapda Sen ; 4- gapda Sizlar kabi egalar (nutq jarayonida ifodalanmasa-da) gaplarning kesimi tarkibidagi shaxs/son qo’shimchalari (shaxs/son grammatik ma’nosi) orqali balqib turibdi. Ilmiy adabiyotlarda egasiz gaplarning to’rt turi ajratiladi. Bular– a) egasi topilmas gaplar; b) atov gaplar; d) semantik-funksional shakllangan gaplar; e) egasi umumlashgan gaplar. Egasi topilmas gaplar ning kesimi, odatda, majhul nisbatdagi fe’llar bilan ifodalanadi va egani tiklashning imkoni bo’lmaydi. To’g’rirog’i, gap mazmunida bunga ehtiyoj ham sezilmaydi. Masalan, Yig’ilishda tartib-intizom haqida gapirildi. ; O’n minut qadar yo’l yurildi. (Oybek) Falakka qo’l uzatib, shams-u anvorni olib bo’lmas. (Mashrab); Jizzaxga borish uchun Samarqanddan o’tiladi.; Bu xatning mazmunini birovga aytib bo’lmaydi .(A.Qahhor) Atov gaplar – egasiz gapning o’ziga xos turi: К eng sahro.; Quruq cho’l.; Yoqimli ohang.; Zavqli qo’shiqlar. Bu gaplar bir qarashda kesimsiz, faqat egadan iborat gaplardek tasavvur uyg’otadi . Biroq gaplarni zamonlar bo’yicha paradigmaga solsak, atov gaplarning tarkibi, odatda, kesimdan iboratlgi ma’lum bo’ladi.

Semantik-funksional shakllangan gap ham egasiz gapning alohida ko’rinishi. Semantik-funksional shakllangan gaplar deganda tasdiq/ inkor, taklif/xitob, undovni ifodalovchi so’z-gaplar nazarda tutiladi. Masalan, 1. – Bugun universitetga bormoqchimisan? – Ha. 2. – Dugonang ham bormoqchimi? – Yo’q. 3. – К itoblarni olasanmi? – Bo’lmasam-chi! 4. –Kitobni bering. – Ma! (Mang.) 5. Salom, – dedi ko’rishi bilan hamma birdan. Qo’llar o’tdi biqinlarning orasidan. ( G’.G’ulom) Egasi umumlashgan gaplar ga, odatda, maqollar, aforizmlardan misollar keltiriladi. Chunki bunday gaplarda kesimdan ifodalanayotgan fikr II yoki III shaxsga qaratilgandek (gapning egasi sen/siz yoki u/ular) taassurot qoldiradi. Biroq gap mazmunan har uchala shaxs(men/biz, sen/ siz, u/ular)ga ham teng barobar tegishli bo’ladi. Masalan, Yetti o’lchab bir kes.; Suvga tupurma.; Sanamay sakkiz dema.; Shamolga tupurma. (Maqollar); Nodonlar davrasida kar bo’l.; Donolar davrasida soqov bo’l. (Aforizmlar) va b 3 . Ba’zan Jo’jani kuzda sanaydilar.; Qo’shiqqa jo’r bo’ladilar kabi gaplarni shaxsi noma’lum gaplar sifatida e’tirof etib ularni ham egasiz 3 Ba’zan Jo‗jani kuzda sanaydilar.; Qo‗shiqqa jo‗r bo‗ladilar kabi gaplarni shaxsi noma’lum gaplar sifatida e’tirof etib ularni ham egasiz gaplar sirasiga kiritadilar. Bu fikrga hamisha ham qo„shilib bo„lmaydi. Chunki grammatik jihatdan shaxs va egani (garchi ular qaysidir o„rinlarda kesishsa-da) o„zaro tenglashtirish mantiqan to„g„ri emas. (Maktab darsliklarida egali va egasiz gaplar bilan bog„liq talqinlarda chalkashlar ko„pligi bois shu o„rinda nazariy ma’lumot berishimizga to„g„ri keldi.)

gaplar sirasiga kiritadilar. Bu fikrga hamisha ham qo’shilib bo’lmaydi. Chunki grammatik jihatdan shaxs va egani (garchi ular qaysidir o’rinlarda kesishsa-da) o’zaro tenglashtirish mantiqan to’g’ri emas. 10- jadval Bu mavzularni o’rganishda ham kuzatish, qiyoslash; farqlarni topish, guruhlash, hukm chiqarish va amaliy faoliyatda qo’llash singari aqliy faoliyat usullaridan foydalaniladi. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari 5-sinfda ham o’rganilgan. 8- sinfda hol, to’ldiruvchi va aniqlovchi ustida alohida-alohida ish olib boriladi. Hol nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o’rni, payti, tarzi, miqdor- darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti kabi ma’nolarni ifodalaydi. Holning o’rin-payt ( Botir urushda bilinadi ), sabab va maqsad ( O’qish uchun Toshkentga keldi ), ravish va miqdor ( Isroil qayta-qayta o’qidi ) holi kabi turlari bor.

Hol yuzasidan ijodiy-amaliy ishlar ularni tuzilishiga ko’ra bir so’z bilan ifodalangan sodda ( Opam meni ham shaharga olib bordi. ; Iforaxon shoshilib jo’nadi. ; Qiz bilan salomlashib suhbatlashdi.) va bir necha so’z bilan ifodalangan murakkab ( Opam notanish shaharga meni ham olib bordi.; Iforaxon favqulodda shoshilib jo’nadi.; Qiz bilan do’stlarcha salomlashib suhbatlashdi. ) turlarga ajratish; hollarning so’z, so’z birikmasi, k е ngaygan birikmalar bilan ifodalanishi; holning ma’noviy turlari jadvali ustida ishlash; vositali to’ldiruvchi va holning shaklan farqlanmaslik holatlariga bag’ishlanadi. 1- topshiriq. Berilgan gaplarni o’qing. Hol qaysi so’z turkumlari bilan ifodalanganini aniqlab jadval ustunlari raqamlarini o’zaro juftlang. Biloljon shoshilib gapirdi .–– 1 ot–––1 1– Bola piq-piq kuldi.–– –2 sifat––– –2 2– Ijarachi uni uydan chiqarib ketdi. –3 ravish–– 3 3– U yaxshi o’qiydi. –––––––4 olmosh– 4 4– Bunda ari keltiradi bol .–––5 son––5 5– Ishimiz kech tugadi.–––––– 6 fe’l ––– 6 6 – Bir keldi, bir ketdi.–––– 7 taqlid–– 7 7– Topshiriqning javobi quyidagicha bajarilishi zarur: Biloljon shoshilib gapirdi .––1 ot–––1 1– 6 Bola piq-piq kuldi.–– –2 sifat––– 2–

–2 7 Ijarachi uni uydan chiqarib ketdi. –3 ravish–– 3 3– 1 U yaxshi o’qiydi. –––––––4 olmosh– 4 4– 2 Bunda ari keltiradi bol .–––5 son––5 5– 4 Ishimiz kech tugadi.–––––– 6 fe’l ––– 6 6 –3 Bir keldi, bir ketdi.–––– 7 taqlid–– 7 7– 5 2- topshiriq. Berilgan jadvalni yangi misollar bilan to’ldiring. Hol va uning ma’noviy guruhlari ustida ishlash o’quvchiga o’z nutqida gap bo’laklaridan to’g’ri foydalana olish yo’llarini o’rgatadi. To’ldiruvchi, odatda, fe’l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining ma’noviy jihatini to’ldiradi. Gapda kesimga ( Kitobni asrang ), boshqa to’ldiruvchiga ( Kitobni asrashni unutmang ), egaga ( Kitobni asrash sening vazifangligini unutma ), aniqlovchiga ( Kitobni asrashning hikmati ko’p ) bog’lanib keladi. To’ldiruvchi o’zi birikayotgan fe’lning tabiatiga ko’ra vositali va vositasiz turlarga bo’linadi. Vositasiz to’ldiruvchi bilan birikish faqat o’timli fe’lga xos. Vositasiz to’ldiruvchi vazifasida tushum kelishigidagi so’z keladi va u gapda belgili yoki belgisiz qo’llanilaveradi. Masalan, Sen bahorni sog’inmadingmi? (A.Oripov); Bunda bulbul kitob o’qiydi. (H.Olimjon) . Vositali to’ldiruvchi turli grammatik ko’rsatkich(jo’nalish, o’rin- payt, chiqish kelishiklari va ko’makchilar)lar bilan ifodalanadi.

Masalan, Kitobni sen ga oldim.; Kitobni sen dan oldim.; Bu kitob sen da bor.; Kitobni sen uchun oldim . “To’ldiruvchi” mavzusi ta’limida asosiy amaliy ishlarda to’ldiruvchining so’z, so’z birikmasi va k е ngaygan birikmalar bilan ifodalanishi; tuzilishiga ko’ra sodda (masalan, Xotirangiz mening xotiramdan o’tkir ekan ) va murakkab (masalan, Qarorda ularga yordam ko’rsatish to’grisida ko’rsatma berilgan ) ko’rinishlariga; k е lishik shakllari va ko’makchilar ifodalangandagi ma’no qirralaridagi farqlarga ( senga – sen uchun ) e’tibor qaratiladi. Aniqlovchi gapda ot bilan ifodalangan, shuningdek, bo’lak yoki bo’lak bo’laklarining, undalma yoki kirish birikmalarining kengaytiruvchisi hisoblanadi. Masalan, Nilufar a’lochi talaba (kesim aniqlovchisi); К imning gapi to’g’ri (ega aniqlovchisi); So’lim va xushhavo vodiyda o’rnashdilar (hol aniqlovchisi); Bizning yorni ko’rgan bormi  (to’ldiruvchi aniqlovchisi); Xayr endi, yashil vodiy , xushmanzara tog’ (undalma aniqlovchisi). Aniqlovchi mohiyatan uch xil bo’ladi: sifatlovchi, qaratuvchi, izohlovchi. Sifatlovchili birikmada tobe a’zo (sifatlovchi) hokim uzvning biror xususiyatini aniqlab keladi va unga tobe aloqaning bitishuv yo’li bilan bog’lanadi (masalan, Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani? (Qo’shiqdan) Qaratqichli birikmada qaratqich aniqlovchi ot yoki ot o’rnidagi so’zlar bilan ( Ona yerning otash qa’ridan «o’g’lim», degan nido keladi. (E.Vohidov); Mening ikki onam bor, ikkisi ham mehribon;

ma’nosi toraygan so’zlar bilan ( К o’pning duosi ko’l; O’qiganning aqli ko’p uzun bo’ldi ) ifodalanishi mumkin . Umuman olganda, aniqlovchi sifat bilan: A’lo mamlakatning a’lo farzandi , bilib qo’yki, seni Vatan kutadi ; sifatdosh bilan: Oqar daryo oqmasdan qolmas ; ravish bilan: К echagi noxush manzarani bir umr unutmasa kerak; son bilan: o’ninchi yillarning sargardonligi; (sifat vazifasidagi) ot bilan: anor yuz, oltin kuz ; olmosh bilan: Qaysi yuzim bilan unga qarayman ? ham ifodalanish xususiyatiga ega. Mazkur mavzuni o’rganishda ijodiy-amaliy topshiriqlar orkali qaratqichli aniqlovchi va sifatlovchi aniqlovchilar haqida tushuncha hosil qilinadi; ularning so’z, so’z birikmalari bilan ifodalanishi yuzasidan ma’lumotlar b е riladi. Aniqlovchi bilan bir qatorda izohlovchi haqida ham ma’lumot b е riladi. B е rilgan izohlovchilarni sodda va murakkab izohlovchilarga ajratish, ularni shaxs nomlari va shaxs otlari, shuningd е k, vaqt (yil, oy, kun) otlari bilan birga qo’llash yuzasidan ijodiy-amaliy topshiriqlar bajariladi. 8-sinfda dastur talabiga ko’ra o’quvchilarni “Yoyiq atov so’z va gaplar”, “Gapda uyushiq bo’laklar, ularda ohang va tinish b е lgilari”, “Gapda ajratilgan izoh bo’laklar”, “Gapda undalma” va “To’liqsiz gaplar” singari mavzular bilan tanishtirish ko’zda tutilgan. Mazkur mavzularni o’tishda yoyiq atov gaplar va yoyiq so’z- gaplar ustida ishlash, ixcham atov gaplar( Bahor...Gullar... )ni yoyiq atov gaplar( Yurtimizda bahor...Atrofda gullar... )ga aylantirish; uyushiq bo’lak (masalan, Ko’chada Salimani, Halima va Toshpo’latni

uchratdim ) haqida quyi sinfda o’rganganlaini mustahkamlash, uyushiq bo’laklar va so’z qo’shilmalari, uyushiq bo’lakli gaplarda ohang (masalan, Sinfimizning Karima, Salima, Lobar kabi a’lochilari bor ) va ularning t е ng bog’lovchilar bilan bog’lanishi (masalan, Javohir va Bilol sho’x bolalar.; , Marvarid hamda Ifora maktabga boradi.; Sen bilan men haq tomonda bo’laylik va h.) uyushgan egali (masalan, Otam va onam bolalar tarbiyasiga jiddiy qarashadi ), holli (masalan, Uyda ham, maktabda ham, ko’chada ham tozalikka rioya qiling ), to’ldiruvchili (masalan, Mendan, sendan, qo’shni qizdan bolalarga qarab turishni so’rashgan ) va aniqlovchili (masalan, Menga atirgul, rayhon, ra’nogulning ifori juda yoqadi ) gaplar tuzish, k е simning uyushishidagi xususiyatlari (masalan, Bola daftarga yozib, chizib tashladi .; Hammaga o’rnak bolalar tarbiyali va odobli sanaladi .; Qadim zamonlarda bu yurt ham go’zal va farovon edi ), uyushiq bo’laklarda umumlashtiruvchi qism (masalan, Bog’imizda mevali daraxtlar : olma, o’rik, nok va shaftoli bor.; Do’kondan daftar, qalam, ruchka – o’quv qurollari sotib oldim.; Bayram kuni opam, jyanlarim, xolam, tog’am, xullas, hamma keldi ); kiritmalarning gap mazmuniga (masalan, Bu voqea Karima tug’ilgan paytda ( O’shanda erta bahor edi ) ro’y bergan ) va gap bo’laklariga aloqasi (masalan, Uyimizga Dilshod va Bekzod ( opamning o’g’illari ) kelishdi ), kirish bo’laklarning so’z (masalan, Men sizni ogohlantirdim, xolos ), so’z birikmasi (masalan, Aytishlariga qaraganda , sayhotga hozir borolmaymiz ), k е ngaygan birikmalar (masalan, Karima opamning aytishlaricha, ertadan ta’tilga chiqamiz ) va gaplar (masalan, Qor ko’p yog’gan yili ( O’shanda 2007-yilning qish fasli edi ) oila ancha qiynalib qoldi ), bilan

ifodalanishi, kiritmali gaplarda tinish b е lgilari va ohang; undalma (masalan, Ey dunyo , qismating oliy, murakkab ), uning sodda (masalan, Bolalar , bilim manbayi bo’lmish kitobni seving ) va murakkab turlari (masalan, Ey qadim Turon, jarohatlari bitmagan yurt , sening ham ozod yashashga haqing bor ), undalmalarning so’z, so’z birikmalari, k е ngaygan birikmalar bilan ifodalanishi, undalma va egani farqlash (masalan, Karima , dugonang keldi – Karima dugonang keldi ), to’liqsiz gaplardan nutqiy faoliyatda foydalanish (masalan, – Nima o’qiyapsan? – Maktub .; – Bu ayol kimning qarindosh? – Onamning ) singari bir qator amaliy topshiriqlar orqali o’quvchilarning ijodiy fikrlashi, izlanishi, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda ifodalanishi namoyon bo’ladi. “Qo’shma gaplarni o’qitish” m е todikasi 5-sinfda o’quvchilar mazkur mavzu yuzasidan quyidagi mavzular billan tanishadilar: ―Qo’shma gap‖, ―Sodda gaplarni bir-biriga bog’lash vositalari (va, chunki, shuning uchun)ni aniqlash‖, ―Matndagi sodda va qo’shma gaplarni aniqlash‖, ―Qo’shma gaplarda tinish belgilari va bog’lovchi vositalarning qo’llanilishi‖. Qo’shma gaplarni izchil o’rganish esa 9-sinfda davom ettiriladi. Bunda, asosan, “Qo’shma gap qismlari ( tarkibida kesimlar miqdori birdan ortiq bo’lgan gaplar ) va ularni bog’lovchi vositalar”( teng bog’lovchilar, ergashtiruvchi bog’lovchilar, nisbiy so’zlar, ohang ); “Qo’shm а g а pl а r t а snifi” ( tarkibi teng munosabatli (tarkibi teng bog’lovchilar va ohang yordamida bog’langan) va tobe munosabatli (tarkibi ergashtiruvchi bog’lovchilar, nisbiy so’zlar yordamida bog’langan).

“Bog’langan qo’shma gap haqida ma’lumot” ( tarkibi teng munosabatli sodda gaplardan tarkib topgan va ular o’zaro teng bog’lovchilar vositasida bog’langan bo’ladi. Bog’lovchi vositalariga qarab ular: biriktiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, zidlov bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gap, inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gapga bo’linadi. ); “Birikturuv bog’lovchisi yordamida bog’langan qo’shma gaplar” (masalan, Tong otdi va atrof yorishdi. ; Tong otdi hamda atrof yorishdi. ; Tong otdi -ku, atrof yorishdi.; Tong otdi- yu , atrof yorishdi.; Tong otdi- da , atrof yorishdi. ); “Zidlov bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar” (masalan, Eshik ochildi, ammo hech kim kirmadi .; Eshik ochildi, biroq hech kim kirmadi .; Eshik ochildi, lekin hech kim kirmadi .; Eshik ochildi- yu, hech kim kirmadi .; Eshik ochildi - da, hech kim kirmadi .) “Ayiruv bog’lovchilari yordamida bog’langan qo’shma gaplar” (masalan, Sen kel yoki men boray .; Sen kel yoxud men boray .; Yo sen kel, yo men boray .; Goh sen kel, goh men boray .; Ba’zan sen kel, ba’zan men boray .; Dam sen kel, dam men boray .); “Inkor bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar” (masalan, Na yozadi, na o’qiydi ); “Bo’lsa, esa so’zlari va yuklamalar yordamida bog’langan qo’shma gaplar” (masalan, Javohir masalani yechib bo’ldi, Bilol bo’lsa hamon kitob varaqlab o’tiribdi .; Karima keldi, Salimdan esa darak yo’q. ; Onasiga ko’zi tushdi mi , bola yig’lab qoldi. ) “Ergash gapli qo’shma gap haqida ma’lumot” ( tarkibi tobe munosabatli sodda gaplardan tarkib topgan va ular o’zaro tobe bog’lovchilar hamda nisbiy so’zlar vositasida bog’lanadi. Tobe munosabatli gaplar tarkibi bosh gap hamda ergash gapdan iborat

bo’ladi. Ergash gap bosh gap tarkibidagi qaysi bo’lakni to’ldirib, ma’nosini ochib berishiga qarab kesim ergash gapli qo’shma gap, ega ergash gapli qo’shma gap, hol ergash gapli qo’shma gap, to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gap, aniqlovchi ergash gapli qo’shma gap kabi turlarga bo’linadi. ). “Erg а shtiruvchi b о g’l о vchili qo’shm а g а pl а r” (masalan, Shuni unutmang ki , halollik hamma narsadan afzal. ; Qo’ng’iroq chalindi, shuning uchun tanaffusga chiqdik .; Maktabga bormadik, chunki bugun – yakshanba. ; Yomg’ir yog’ sa , dalalar yashnaydi. va b.) * qo’shma gap haqida ma’lumot” “Ohang yordamida bog’langan ( Bunda qo’shma gap tarkibidagi teng munosabatli sodda gaplar faqat ohang yordamida bog’lanadi. Masalan, Endi men topishmoq aytaman, sizdan javob kutaman.; Kuz keldi, daraxt yaproqlari sarg’aya boshladi kabi); “Boglovchisiz qo’shma gaplarning boshqa qo’shma gaplar bilan ma’nodoshligi” (masalan, Kutubxonachi yetib keldi, kutubxona ochildi.– Kutubxonachi yetib keldi va kutubxona ochildi.– Kutubxonachi yetib keldi, shuning uchun kutubxona ochildi. ) * Ba’zi o’quv adabiyotlarida “Ohang yordamida bog’langan qo’shma gaplar” boshqa nom bilan “Boglovchisiz qo’shma gaplar” tarzida berilishi noo’rin. Chunki ohang ham nolisoniy bog’lovchi vositadir. “Bu gаplаrdа vеrgul, tirе, nuqtаli vеrgul vа ikki nuqtаning qo’llаnishi, ulаrdа оhаng” ( U keldi, biz jo’naymiz.; Yurt tinch – sen tinch.; Qor yog’di – don yog’di.; Karima qip-qizil ko’ylakda; Yodgorni bezgak tutyapti.; Qor yog’di: atrof jim-jit bo’lib qoldi .; Qarorim shu: ertaga jo’nayman. )

Berilgan mavzular yuzasidan amaliy-ijodiy ishlar olib borishning ko’plab yo’l va usullari bor. Masalan, 1- topshiriq. Berilgan qo’shma gaplarni tarkibi kengaygan sodda gaplarga aylantirib yozing. 1.Qayer obod bo’lsa, o’sha yer mehrni tortadi. 2. Hozir Gulnorning gavdasini parchalab tashlasalar ham, og’riq sezmagan bo’lur edi. (Oybek) 3. Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir…(Bobur) 4. Quvonchi ko’ksiga sig’masa-da, odob yuzasidan o’zini hazin tutishga tirishar edi. (Oybek) 5. Dutor chalib o’tirsam, tori uzilib ketdi. 6. К im gapirsa, o’sha aybdor sanaladi. 7. Sen bo’lmasang, gullar kulmaydi. 8. Uyga qaytsam, nima deysiz? 9. Ra’no guruchni endi ivitgan ham ediki, ichkaridan Anvar chiqib keldi. (A.Qodiriy) Namuna: Sen bo’lmasang, gullar kulmaydi – Sen bo’lmaganing uchun gullar kulmaydi. 2- topshiriq. Berilgan tarkibi kengaygan sodda gaplarni qo’shma gaplarga aylantiring. ―Gaplar ma’nosiga gapning tuzilishi ta’sir ko’rsatadimi?‖ degan savolga yozma javob tayyorlang. 1. Yozda qishloqqa borsam. 2. Mening o’qiganimni u eshitadi. 3.Duolarim yetsin samoga. 4.Bo’liq yer “tayyorman” degandek ko’pchib yotibdi. 5. Hali kelishmagani uchun o’zim ham xavotir olib o’tiribman. (A.Qahhor) 6. Barno kelavermagach o’tirishga sabri chidamay idoradan chiqdi. (O. Yoqubov) Namuna: Mening o’qiganimni u eshitadi – Men o’qiyman, u eshitadi. 9-sinfning oxirida o’quvchilarga murakkab sintaktik butunliklar xususida ham ma’lumot b е riladi. O’quvchilar gapning ifoda maqsadiga

ko’ra turlari (darak, so’roq, buyruq gaplar); ritorik so’roq gaplar, ularda tinish b е lgilari va ohang, ko’chirma gapli qurilmalar bilan tanishtiriladi. Demak, ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’rganish ona tildan b е lgilangan maqsad: ”ta’lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalari”ni chuqurlashtirib, ”ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish”ga deyarli muvofiq k е ladi.

Mavzuni yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. ”Sintaksis va punktuasiya” bo’limining boshqa bo’limlar bilan aloqadorligi haqida nimalarni ayta olasiz? 2. Maktabda ”Sintaksis, ohang va tinish b е lgilari” bo’limini o’qitishning maqsad va vazifalari haqida gapiring. 3. So’z birikmasini o’qitish imkoniyatlari qaysilar? 4. So’z birikmasining so’zdan, so’zlar qo’shilmasidan, tasviriy ifoda va iboradan farqini tushuntirishga xizmat qiladigan ijodiy-amaliy topshiriqlar to’g’risida fikr yuriting. 5. ”Sodda gap sintaksisi” mavzusini o’qitishda foydalaniladigan ijodiy-amaliy topshiriqlar tizimi haqida gapiring. 6. Tеng munosabatli bog’langan qo’shma gaplarni o’qitishda qanday ijodiy-amaliy topshiriqlardan foydalaniladi? 7. Ergashtiruvchi bog’lovchili qo’shma gaplar mavzusini o’qitishda, asosan, nimalarga e’tibor qaratish zarur? 8. Yuklamali qo’shma gaplarni o’qitish mеtodikasi haqida fikr yuriting.

Похожие

“Morfologiya” bo’limini o’qitish metodikasi

“Fonetika” bo’limini o’qitish metodikasi

Lеksikоlоgiya bo’limini o’qitish

Mоrfоlоgiya bo’limini o’qitish

Fonetika o’qitish metodikasi