Gap bo’laklari - Лингвистика - Рефераты

Gap bo’laklari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Gap bo’laklari Reja: 1. P u n k t u a т s i ya 2. Lingvistik tahlil metodlari 1

GAP BO’LAKLARI Sodda gaplar grammatik asosiga(ega va kesim ishtirokiga) ko’ra ikki xil bo’ladi; ikki bosh bo’lakli gap va bir bosh bo’lakli gap. 1.Ikki bosh bo’lakli gap. Gapning grammatik asosida ikki xil bosh bo’lak, ya’ni ega va kesim ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh bo’lakli hisoblanadi. Gap bo’laklari gapdagi vazifasi, o’rniga qarab bosh bo’laklar ( ega va kesim) va ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol ) ga ajratiladi. Ega va kesim ikki bosh bo’lakli gapning grammatik asosini tashkil etadi. Ega. Gapning kim yoki nima haqida ekanligini bildirib, boshqa bo’laklarga grammatik tobe bo’lmagan bo’lak egadir. Ega kim?, nima?, qaer? so’roqlarini oladi. Ega bosh kelishikda bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: a) ot bilan: Daraxt shoxlari egildi. b) olmosh bilan: U menga yoqmaydi. v) otlashgan so’zlar bilan:To’g’ri o’zadi, egri to’zadi. g) ibora bilan: Qildan qiyiq axtarish uning odati bo’lib kelgan. Kesim. Ega haqidagi xabarni bildirib, unga grammatik tobe bo’lgan bo’lak kesim deyiladi. Kesim quyidagicha ifodalanadi: a) fe’l bilan: Mehnat insonni ulug’laydi. b) sifat bilan: Voqeadan hamma xabardor. v) ot, son, olmosh, ravish bilan: Mening akam student; Ikki o’n besh-bir o’ttiz. Bularning bari sizniki. Dangasaning vaji ko’p. Kesim qaysi so’z turkumi bilan ifodalanishiga qarab ikki xil bo’ladi: fe’l- kesim, ot-kesim. Fe’l-kesim fe’l yoki uning sifatdosh, ravishdosh shakllari bilan ifodalanadi, fe’l-kesim tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda fe’l-kesim , murakkab fe’l-kesim . Sodda fe’l- kesimlar sof fe’l shakllari bilan ifodalanadi: Maktabni tugatdik. Murakkab fe’l-kesim ikki so’zdan iborat bo’ladi: xatni yoza oladi. Mevalar pisha boshladi.Bu fikrni hammaning oldida aytdi-qo’ydi. 2

Ot-kesim fe’l bo’lmagan so’zning kesim vazifasida kelishidir. Ot-kesim ham sodda va murakkabga ajratiladi. Bir so’z bilan ifodalangan kesim sodda ot- kesim deyiladi: Yoshlik-inson umrining oltin davri. Murakkab ot-kesim quyidagicha tuziladi: a) ot,sifat, son, olmosh, ravish hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Mehnatning noni shirin bo’ladi. Uning maqsadi shu edi. b) yo’q, bor, oz,ko’p, zarur, lozim, kerak kabi so’zlar hamda bo’lmoq fe’li yoki to’liqsiz fe’ldan iborat bo’ladi: Sharpa bir zumda yo’q bo’ldi. Suyanadigan hech kimi yo’q edi. v) Harakat nomi hamda kerak, zarur kabi so’zlardan iborat bo’ladi: O’quvchi intizomli bo’lishi kerak. Ot-kesimlar tarkibida bog’lama ishtirok etadi. Fe’l bo’lmagan kesimni ega bilan bog’lashda ishtirok etuvchi so’zlar bog’lama deyiladi. Bo’l, qil, edi, ekan, emish, -dir ( kesimlik qo’shimchasi) bog’lama deyiladi. Birovlarni qarg’ash yoki so’kish gunohdir. Odam mehnat bilan odam bo’ladi. ( odamdir). Sanamoq, hisoblamoq so’zlari ham ba’zan bog’lama sifatida qo’llanadi: O’g’lim a’lochi hisoblanadi. 8 dekabr Konstitutsiya kuni hisoblanadi. Ega va kesim shaxsda hamma vaqt o’zaro mos bo’ladi. Juda kam hollarda “ Shularni ko’rib hayron qolasan kishi” tarzidagi ega va kesim shaxsda moslashmagan gaplar uchraydi: ega (kishi) III shaxsda, kesim esa II shaxsda. Fe’l - kesim I va II shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda mos bo’ladi: men bordim, biz keldik. Fe’l kesim III shaxsdagi ega bilan hamma vaqt sonda moslashavermaydi: a) shaxsni bildirgan lll shaxsdagi ega bilan fe’l-kesim sonda mos bo’ladi: Nodir o’rnidan turdi.Dehqonlar chigit ekdilar. b) ko’plikdagi ega shaxs ( kimsa) ni emas, jonsiz voqelikni, narsa-buyumni bildirsa, fe’l-kesim ega bilan sonda moslashmaydi: O’t-o’lanlar bahor kelishi bilan ko’karadi; v) ot-kesim ko’pincha ko’plikdagi ega bilan moslashmaydi: Majlisda Nazira aya, Salima opa va Alijon akalar bor edi. 3

Gapning ikkinchi darajali bo’laklari ( to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol) bosh bo’laklarga tobe bo’lib, ularni to’ldirib, aniqlab, izohlab keladi. Gapdagi biror bo’lakni to’ldirib, unga boshqaruv yo’li bilan bog’langan bo’lak to’ldiruvchi deyiladi.To’ldiruvchi asosan kesimga bog’lanadi. To’ldiruvchi ikki xil bo’ladi:1. Vositasiz to’ldiruvchi. 2. Vositali to’ldiruvchi. Vositasiz to’ldiruvchi tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanib, kimni?, nimani?, qaerni? so’roqlariga javob bo’ladi. Vositasiz to’ldiruvchi ish-harakatga aloqador bo’lgan narsa-buyum, kimsani bildiradi (ish-harakatni to’g’ridan to’g’ri o’tgan narsa-buyum yoki kimsani bildiradi). Kechagi yig’inda Abdullani ko’rdim. To’ldiruvchi turdosh ot bilan ifodalanganda kelishik qo’shimchasi ba’zan tushib qoladi. Talabalar paxta terishdi. Vositali to’ldiruvchi jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigi qo’shimchalarini olib, kimga?, nimaga?, kimdan?, nimadan?, kimda?, nimada?; ko’makchilar bilan kelib, kim bilan?, nima bilan?, kim haqda?, nima haqda? so’roqlariga javob bo’ladi. Farzandidan umidi katta edi. Yaxshiga yondash, yomondan qoch.Do’stlik haqida insho yozdik. Gapdagi biror bo’lakning belgisini yoki bir narsa-buyumning boshqasiga qarashli ekanligini bildirgan bo’lak ani q lovchi deyiladi: Qattiq sovuq, mayda qor yog’ib turgan edi.( A.Q), Qalandarovning hovlisi kattagina ekan.(A.Q.). Aniqlovchi ikki xil bo’ladi: 1. Sifatlovchi-aniqlovchi. 2.Qaratqich aniqlovchi. Sifatlovchi-aniqlovchi qanday? qaysi? qancha? nechanchi? necha? qaerdagi? so’roqlariga javob bo’ladi. Sifatlovchi tomonidan aniqlangan bo’lak sifatlanmish deyiladi: qizil olma. Sifatlovchi va sifatlanmish bitishuv yo’li bilan bog’lanadi: Notanish kishi boshini ko’tarib unga qaradi. (S. A.). Ba’zan sifatlovchi birikma holida kelishi mumkin: Erta bahorda sepilgan bug’doy ham maysa bo’ldi. Erta bahorda sepilgan sifatdoshli birikmasi sifatlovchi vazifasida kelgan. Qaratqich-aniqlovchi kimning? nimaning? qaerning? so’roqlariga javob bo’ladi. Qaratqich tomonidan aniqlangan bo’lak qaralmish deyiladi. qaralmish qaratqich bilan moslashuv yo’li orqali birikadi. Uyning ichi bo’m-bo’sh edi. 4

Qaratqich ba’zan belgisiz(kelishik qo’shimchasisiz) kelishi mumkin: maktab kutubxonasi. Qaratqich-aniqlovchi qo’llanmasligi ham mumkin: Bizning maqsadimiz ulug’dir. Maqsadimiz ulug’dir. Izohlovchi aniqlovchining bir ko’rinishi bo’lib, bunda izohlovchi ot boshqa bir otni izohlaydi. Ya’ni izohlovchi ot bilan ifodalanadi. Izohlovchi izohlagan ot izohlanmish deyiladi. Izohlovchi-izohlanmish ko’pincha chiziqcha bilan yoziladi: mexanik- haydovchi, xipchin-soch,ona-Vatan. Ayrim hollarda chiziqcha qo’yilmaydi: shifokor Muslimov, ”Turkiston” gazetasi,” «Farhod va Shirin” dostoni. Bunday izohlovchi shaxs oti bilan ifodalansa, qo’shtirnoqqa olinmay, nomidagi, nomli so’zlari bilan birga qo’llanadi: Oybek nomidagi jamoa xo’jaligi. Kesimga bog’lanib, uning belgisini bildirgan bo’lak hol deyiladi. Hol ma’nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi. 1. O’rin holi qaerda? qayoqqa? qaerdan? so’roqlariga javob bo’ladi. Ot turkumidagi so’z, o’rin ravishi ko’p hollarda gapda o’rin holi vazifasida keladi: Sakson ota orqadan qarab qoldi. (O.) 2. Payt holi qachon?, qachongacha?, qachondan beri?, qachondan buyon?, qayvaqt? kabi so’roqlarga javob bo’ladi. Payt holi asosan ot, payt ravishi, payt ravishdoshi bilan ifodalanadi. Bugun konsertga boramiz. Bir ozdan keyin dahliz eshigi ochildi. (M.Sh) 3. Miqdor holi qancha?, qanchalab?, nechalab?, necha marta? so’roqlariga javob bo’ladi: Oz-oz o’rganib dono bo’lur. Miqdor holi asosan miqdor-daraja ravishi, son hamda hisob so’zlari bilan ifodalanadi. Onasi ishdan ancha kech qaytdi. Choydan bir qultum ho’pladi. (O) 4. Vaziyat (tarz, ravish) holi qanday?, qay holda?, qay vaziyatda?, qay tarzda? so’roqlariga javob bo’ladi. Vaziyat holi asosan ravish, ravishdosh, ot, sifat, taqlid so’zlar, ibora bilan ifodalanadi: Saida xayrlashib, orqasiga qaramay jo’nab ketdi. (A.Q). Vaziyat holi ba’zan ish-harakatning bajarilishini o’xshatish yo’li bilan anglatib,-dek,-day,-larcha qo’shimchalarini olgan so’zlar bilan ifodalanadi. Shaftolilar egilgan, go’yo salom berganday. (P.M) 5

Ba’zan vaziyat holi yoyiq holda keladi. To’la singlisining shartiga rioya qilib, to’g’ri uyga jo’nadi. (M.Sh). Bu gapda singlisining shartiga rioya qilib ravishdoshli so’z birikmasi yoyiq vaziyat holi vazifasida kelgan. 5. Sabab holi nima sababdan?, nima sababli?, nima uchun?, nimaga?, nega? so’roqlariga javob bo’ladi. Odil uyalganidan qizarib ketdi. (O.). Sabab holi -lik,- sizlik,-ganlik qo’shimchali chiqish kelishigidagi otlar, shuningdek, sifatdoshdan keyin -dan qo’shimchasini keltirish bilan; -gani, -ganligi qo’shimchali so’zlardan keyin sababli, tufayli, uchun so’zlaridan birini keltirish bilan ifodalanadi: Shodligidan qul Tarlon, To’xtamadi yig’idan.(H.O); Majolsizlikdan kiyimlari joylangan sumkani ham tashlab, yuqori qavatga ko’tarildi. Qizi kelmaganidan ancha ranjidi. 6. Maqsad holi jo’nalish kelishikdagi so’z yoki harakat nomidan keyin uchun ko’makchisini keltirish bilan; fe’ldan so’ng uchun,deb so’zlarini keltirish bilan, maqsad ravishdoshi bilan ifodalanadi. Gap bo’laklari tartibi ikki xil bo’ladi: odatdagi tartib, o’zgargan tartib . Odatdagi tartibda gap bo’laklari tartibi quyidagicha bo’ladi: 1. Ega (aniqlovchisi bilan) avval, kesim gap oxirida keladi; Ilg’or yoshlar to’plandilar. 2. Payt holi egadan oldin keladi: Kecha yosh havaskorlar to’plandilar. 3. To’ldiruvchilar (aniqlovchisi bilan) egadan keyin keladi. Jamoa a’zolari xorijiy mehmonlarga bayram chiqishlarini namoyish etdi. 4. Vaziyat holi kesimdan avval keladi: Uzoqdan daryo mavjlanib ko’rinar edi. Gap bo’laklari tartibining o’zgarishi inversiya deyiladi. Inversiya ma’lum maqsadlarda amalga oshiriladi: O’zgargan tartib-inversiya asosan she’riyatda uchraydi: Tarixingdir ming asrlar ichra pinhon, o’zbegim. Ma’no urg’usi gap bo’laklari tartibining o’zgarishi orqali namoyon bo’ladi. Biz konsertga kecha bordik. Ma’no urg’usini olgan bo’lak kesimdan oldin joylashadi. 6

Ikki bosh bo’lakli gaplar ikkinchi darajali bo’laklar ishtirokiga ko’ra yig’iq va yoyiq gaplarga ajratiladi. Faqat bosh bo’laklar (ega va kesim)dan iborat gap yig’iq gap deyiladi. Talabalar qatnashdilar. Ikkinchi darajali bo’laklar ham ishtirok etgan gaplar yoyiq sodda gap deyiladi. To’liq gap va to’liqsiz gap To’liq gapda bosh va ikkinchi darajali bo’laklar to’liq holda ishtirok etadi. To’liqsiz gap esa nutq vaziyatidan ma’lum bo’lgan, ayrim bo’laklari, tushirilgan gapdir. -Siddiqjon nimalar haqida so’zladi? -Maktab tajriba uchastkasi haqida. Birinchi gap to’liq gap, ikkinchi gap to’liqsiz gapdir. Ikkinchi gapda ega va kesim tushirilgan. To’liqsiz gaplar suhbatda, so’zlashuv nutqida va badiiy asarlarda ko’p qo’llanadi. Xalq maqollarining ba’zilari to’liqsiz gap shaklida bo’ladi: Yaxshidan ot qoladi, yomondan dod. Gapning uyushiq bo’laklari Gapning uyushiq bo’laklari bir xil so’roqqa javob bo’lib, gapdagi bir bo’lakka bog’langan bo’laklardir. Uyushiq bo’laklar teng bog’lovchilar yoki sanash ohangi yordamida bog’lanadi. Yo’lda yosh, keksa, yupun odamlar ketib borardi. Nodir va Salomat biznikiga kelishdi. Uyushiq bo’laklar asosan bir so’z turkumiga oid so’zlar bilan ifodalanadi. Gap bo’laklarining ta’kidlash-kuchaytirish maqsadidagi takrori uyushiq bo’lak hisoblanmaydi. Bunda hamma, hamma narsa bor. Gapning uyushiq bo’laklarida son, egalik, kelishik, qo’shimchalari, uyushiq bo’laklarning oxirgisiga yoki uyushiq bo’laklarning har biriga qo’shilishi mumkin. Uyushiq bo’lakli gaplarda so’zlarni jamlovchi, umumlashtiruvchi bo’lak ham ishtirok etishi mumkin. Umumlashtiruvchi bo’lak uyushiq bo’laklar bilan bir xil so’roqqa javob bo’ladi. Belgilash va bo’lishsizlik olmoshlari, ayrim otlar 7

umumlashtiruvchi bo’lak vazifasida keladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so’zdan keyin ikki nuqta qo’yiladi: Insonda hamma narsa: yuzi ham, kiyimi ham, odobi ham go’zal bo’lmog’i kerak. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelsa, umumlashtiruvchi so’zdan oldin tire qo’yiladi. Insonda yuzi ham, kiyimi ham, odobi ham-hamma narsa go’zal bo’lmog’i kerak. Uyushiq bo’laklar orasida vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, tire ishlatiladi. Sanash ohangi bilan aytilgan, zidlov bog’lovchilari, takrorlanib qo’llanuvchi ayiruv bog’lovchilari, bog’lovchi vazifasidagi yuklamalar bilan bog’langan uyushiq bo’laklar orasiga vergul qo’yiladi. Uyushiq bo’laklar guruh-guruh bo’lib kelsa, bir- biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi. Uyushiq va uyushmagan aniqlovchilar Aniqlovchilar uyushiq va uyushmagan bo’lishi mumkin. Uyushgan: Yo’lda ba’zan oq, pushti, sariq va qizil gullar uchraydi. (Yo.Sh.) Uyushmagan sifatlovchi aniqlovchilar sifatlanmishning turli jihatlariga oid belgilarini anglatadi: Mart oyidan mayin yoqimli shabada esa boshlaydi. Gapning ajratilgan izoh bo’laklari O’zidan oldingi gap bo’lagini izohlagan bo’lak ajratilgan izoh bo’lak deyiladi. Ajratilgan bo’laklar vergul va tire bilan ajratib ko’rsatiladi. Izoh bo’laklari, asosan, ikki tomondan vergul bilan ajratiladi. Navbatchi hamshira, sochi oq semiz xotin, Sadbarning kechasi ham kelganini eslatdi. (As.M.) Izoh bo’laklarning o’zida vergul bo’lsa, bunday bo’laklar ikki tomondan tire bilan ajiratiladi: Endi odamlar-otliq, piyoda, yosh-qari-uchray boshladi.(O). Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo’laklardan avval tire, keyin vergul qo’yiladi: Men-Fozilova Fotima, Farg’ona viloyati maktablaridan birida o’qiyman. 8

Yozma nutqda izoh bo’lakning oldiga tire, izoh bo’lakdan keyin vergul qo’yiladi:Otam-Ilyos Tohirov, zavodda ishchi. Ajratilgan to’ldiruvchi: o’zidan oldingi to’ldiruvchini izohlaydi. Izoh to’ldiruvchilar o’zidan oldingi to’ldiruvchi bilan bog’lovchi vazifasida qo’llanadigan ya’ni, shu jumladan, xususan, ayniqsa kabi so’zlar bilan ham qo’llanadi: Agar oyim, ya’ni Sarvinoz Madumarova, rozi bo’lsa, meni, ya’ni Akrom Madumarovni, milisiya kapitani o’rtoq Ergashov o’ziga ishga olmoqchi ekan (X.T) ; Maktabimizda, bichuv-tikuv to’garagidan tashqari, musiqa va ijodkorlar to’garagi ham ishlab turibdi gapidagi ajratilgan bo’lak ham to’ldiruvchi hisoblanadi. Ajratilgan aniqlovchi o’zidan oldingi qaratqich-aniqlovchini yoki sifatlovchi- aniqlovchini izohlab kelgan bo’lakdir. Oshpazning, Mamatqulovning, qo’li gul ekan (gazet). Ajratilgan izoh sifatlovchi aniqlanmishdan keyin keladi: Kamzul kiydim, tirinka. Qobil bobo, yalang bosh, yalang oyoq, eshik oldida dag’-dag’ titrardi. (A.Q) Ajratilgan hol o’zidan oldingi holni izohlab keladi. Yozda, qovun pishig’ida, havo kechasi ham dim bo’ladi. (gazet) Asosan payt va o’rin hollari ajratiladi. Uning qo’lidan ushlab ichkariga, devonga, boshladi (A.Q.) Nutqimizda Nima eksang shuni o’rasan; Bu kitobni qaytarish sharti bilan beraman kabi shart holi ishtirokidagi gaplar; Nigora darsga qatnashmagan bo’lsa ham vazifani bajarib keldi gapidagi kabi to’siqsiz hollar ham qo’llanadi. Bunday gaplarda holdan keyin to’xtalish bo’lsa ham vergul qo’yilmaydi. Dehqon bo’lsang shudgor qil. (Maqol) O’ynab aytsang ham o’ylab ayt. (Maqol) Hurmat qilsang hurmat ko’rasan.(Maqol) Topsam aytaman. Ishlasang tishlaysan (Maqol) Izlasang imkon topasan. 9

Undalma So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni bildirgan so’z undalma deyiladi. Undalma, odatda ikkinchi shaxsga qaratilgan bo’ladi. Bahor, ketma bizning bog’lardan! (O) Karim Sodiqovich, majlis ertaga bo’ladimi? Bir so’z bilan ifodalangan undalma yig’iq undalma hisoblanadi. Uyga kir, Homid. So’z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq hisoblanadi: O’g’lim Ko’kan, senga aytar bir so’zim bor. (G’.G’) Undalma uyushib kelishi ham mumkin: Xayr, yashil o’rmonzor, moviy dengizlar! Kirish so’z So’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga munosabatini bildirgan so’z kirish so’z deyiladi. Kirish so’z ma’no jihatidan quyidagilarni bildiradi: 1. Ishonch va tasdiqni: albatta, shubhasiz, ma’lumki, haqiqatan (ham), darhaqiqat. 2. Gumonni bildiradi: ehtimol, shekilli, balki. 3. Bayon qilingan fikrning kimga qarashli ekanini bildiradi: menimcha, mening fikrimcha, uning aytishicha, aytishlaricha, sizningcha. 4. Shodlik yoki achinishni bildiradi: baxtimga, baxtga qarshi, attang, afsuski, esiz. 5. Bayon qilingan fikrning tartibini bildiradi: birinchidan, ikkinchidan, avval, oxiri, nihoyat. 6. Bayon qilingan fikrning oldingi fikr bilan bog’liqligini bildiradi: demak, shunday qilib, umuman, aksincha, aks holda, xullas, shuningdek, ayniqsa, asosan, binobarin, xususan. 7. Tasdiq yoki inkorni bildiradi: ha, yo’q, mayli, to’g’ri. . Kirish birikma. So’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga munosabati birikma orqali ifodalansa, kirish birikma hisoblanadi; Tabibning ta’biricha, tuzalmaydigan kasal yo’q. 10

Kirish gap so’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga qo’shimcha mulohazasini bildirgan gapdir. Yalpiz(cho’l yalpizini aytayotganim yo’q) oshga solinadi. Akam, keksa tabib aytdi, tuzalib ketar ekanlar. Kirish gap odatda vergul bilan ajratiladi. Agar kirish gap yoyiq bo’lsa, tire qo’yiladi yoki qavsga olinadi. Ko’chirma gap va o’zlashtirma gap O’zgalarning hech o’zgarishsiz, ayni shaklda berilgan gapi ko’chirma gap deyiladi. Ko’chirma gapda muallif gapining kesimi dedi, deb so’radi, deb javob berdi, gapirdi, so’zladi, aytgan kabi fe’llar bilan ifodalanadi. Ko’chirma gap so’zlashuv, badiiy uslubda keng qo’llanadi. Ko’chirma gap (ko’chirilgan gap) muallif gapidan avval, keyin, muallif gapining ichida kelishi mumkin. O’z navbatida muallif gapi ko’chirma gap orasida berilishi mumkin: Nasiba dedi: “Sovuqdan oyoqlarim zirqirab og’riyapti”. Ko’chirma gapda tinish belgilari quyidagicha ishlatiladi: 1. Ko’chirilgan (ko’chirma) gap qo’shtirnoq ichiga olinadi: badiiy asarlarda tire bilan ajratib beriladi. “Darslarni yaxshi o’zlashtirishga harakat qil”, - dedilar dadam. - Ko’p martalab mehmon bo’ldim, - dedi Qutidor, -ul vaqtda bobongiz tirik edilar.(A.Qodiriy) 2. Ko’chirilgan gap darak mazmunida bo’lib, muallif gapidan oldin kelsa, undan keyin vergul va tire qo’yiladi. Ko’chirilgan gap so’roq mazmunidagi yoki his-hayajon gap bo’lsa, so’roq yoki undov belgisi qo’shtirnoqdan oldin qo’yiladi (keyin vergul qo’yilmaydi). “Aytilganlarni nega olib kelmading ?”- dedilar jahl bilan oyim. 3. Ko’chirilgan gap muallif gapidan keyin kelsa, muallif gapidan so’ng ikki nuqta qo’yiladi. 4. Agar muallif gapi ko’chirma gapning o’rtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha bo’ladi: 11

a) muallif gapi har ikki tomondan vergul bilan ajratiladi: “Bizning qishlog’imizda,-dedi Fazliddin,-kishi zerikmaydi; b) ko’chirilgan gapning uzilib qolgan qismidan so’ng nuqta qo’yish lozim bo’lsa, muallif gapidan oldin vergul va tire, muallif gapidan so’ng nuqta qo’yiladi. Ko’chirma gap tire qo’yib davom ettiriladi: “Shoira bilan o’tkaziladigan uchrashuvda barcha bitiruvchi sinf o’quvchilari bo’lishlari shart”-dedi direktor.- Negaki, ular orasida ijod qila boshlaganlari ko’p. v) ko’chirma gap so’roq yoki his-hayajon gap bo’lsa, muallif gapidan oldin so’roq yoki undov belgisi va tire qo’yiladi. 5. Ko’chirma gap muallif gapining o’rtasida kelsa, tinish belgilari quyidagicha bo’ladi: a) muallif gapining uzilgan qismi oxiriga ikki nuqta qo’yilib, ko’chirilgan gapdan keyin vergul va tire qo’yilib, muallif gapi davom ettiriladi: Saodat: “Biz ham astoydil mehnat qildik”,- dedi. O’zlashtirma gap. Shakli o’zgartirilib, mazmuni ifodalangan o’zgalarning gapi o’zlashtirma gap deyiladi: Nasiba sovuqdan oyoqlari zirqirab og’riyotganini aytdi . So’roq, buyruq mazmunidagi ko’chirma gaplar o’zlashtirma gapga aylantirilganda darak gap shaklida bayon qilinadi. O’zlashtirma gapga aylantirilganda undov, undalma, kirish so’z tushirib qoldiriladi. Ko’chirma. Biror matndan ko’chirilgan gaplar ko’chirma (sitata) deyiladi. She’riy parchalar ko’chirma tarzida keltirilsa, qo’shtirnoq ichiga olinmaydi. Ko’chirma muallif gapisiz qo’llansa, qo’shtirnoqqa olinmaydi: Yor o’lung bir-biringizgaki erur yorlig’ . Navoiy. Epigraf qo’shtirnoqqa olinmaydi. 12

P U N K T U A Т S I YA Punktuatsiya tinish belgilarining ishlatilishi haqidagi bo’limdir. Punktuatsiya lotincha so’z bo’lib, “nuqta”, “joy”ma’nolarini anglatadi. Tinish belgilari me’yori- punktuasion me’yor yozma nutqqa xosdir. Tinish belgilari o’z o’rnida ishlatilmasa, gapning mazmuni ham, sintaktik tuzilishi ham o’zgaradi. Masalan, Siz yomon odam emassiz.-Siz yomon, odam emassiz . Qadimgi lotin, grek va got yozuvlarida so’zlar ba’zan bo’sh joy, ba’zan esa nuqtalar vositasida bir- biridan ajratilgan. Yozuvda so’zlarni (nuqta) bilan ajratish O’rta Osiyo xalqlarning oromiy, turkiy runik yozuv yodnomalarida ham qisman uchraydi. Qadimgi yozuvlardagi bu usul, so’zlarni yozuv ishorasi vositasida ajratish usuli-hozirda punktuatsion usul deb ataladi. Yozuv taraqqiyotiga bog’liq holda nuqtalar vositasida ajratish usulining rivojlanishi hozirgi punktuasiyaning kelib chiqishiga asos bo’ldi. Punktuasiyaning termini uch ma’noda qo’llaniladi: 1) tinish belgilari sistemasi va qo’llanilish qonun-qoidalarini o’rganuvchi bo’lim; 2) punktuasion qonun-qoidalar-normalar yig’indisi to’plami; 3) tinish belgilari. Punktuatsiya sistemasi. Bu sistema yozma nutqqa xos bo’lib, har bir milliy til tabiatiga, yozuv sistemasiga bog’liq holda o’rganiladi. Punktuasiya yozma nutq vahsuli. Yozuv orqali ifodalangan har bir gapning mazmuni, ma’no turlari va sintaktik qismlari orasidagi turli munosabatlarni aniqlashda punktuasiyaning o’rni katta. Punktuasiya ijtimoiy hodisa. Yozuvda dastlabki qo’llanilgan tinish belgilarining qo’yilish o’rni, usuli, vazifasi hozirgi holatidan boshqacha bo’lgan, ularning vazifasi hozirgidek aniq va murakkab bo’lmagan . Masalan: dastlab yulduzcha va rumba tipidagi o’ntadan ortiq ishoralar nuqta vazifasida ishlatilgan. Punktuasiyaning asosiy vazifalari: 13

1) o’quvchi o’qigan so’zining ma’nosini tinish belgisiga qarab bilib oladi. Masalan :”O’qidi”.” O’qidi ?” ,” O’qidi !” ; 2) yozma nutqdagi maqsad, mazmun va ma’no turlarini aniqlashtirish, farqlash uchun; 3) gap(yozma nutq) strukturasini aniq belgilash, gapni tashkil etuvchi qismlar, gap bo’laklari va gaplarning tuzilishiga xos turli munosabatlari ko’rsatish uchun; 4) yozma nutqni ixcham va ravon ifodalash, stilistik qulaylik uchun. Masalan: Toshkentdan Buxoroga qatnaydigan poezd –“ Toshkent”-“Buxoro” poezdi; 5) ba’zan yozma nutqdagi murakkab fikriy munosabatlarni ifodalash uchun punktuasiya zarur bo’ladi . Nuqta 1. Xabar mazmunidagi darak, buyruq, undov gaplar oxiriga nuqta qo’yiladi. 2. Qisqartirilgan ism-familiyalarning birinchi harfidan (yoki ma’lum qismidan) keyin nuqta qo’yiladi: A.Q., A. Qod. 3. Sanash yoki oy, kun, yillarni bir-biridan ajratish uchun qo’llangan raqam yoki harflardan keyin nuqta qo’yiladi: 1. 2. 3.; 5.03.99 yil. Nuqta- eng qadimgi va eng ko’p qo’llanuvchi tinish belgilaridan biri. Nuqta gap oxirida qo’llaniladi. Uning qo’llanishi logik-grammatik prinsipga asoslanadi. Bunda stilistik yoki differensiasiya prinsiplariga asoslanadi. Nuqtaning shartli qisqartmalaridan so’ng qo’llanishi uning qo’shimcha funksiyasiga kiradi. Masalan:Alisher Navoiy-ulug’ shoir! A. Navoiy-ulug’ shoir! So’roq belgisi quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. So’roq mazmunidagi gaplardan so’ng qo’yiladi. 2. So’z yoki ibora noaniq bo’lsa yoki unda gumon ifodalansa: Ovqatga tajovuz (?) qilingandan so’ng, mehmonlar qo’llarini dasturxonga (?!) artdilar. Undov belgisi quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. His-hayajon bilan aytilgan gaplardan so’ng qo’yiladi. 2. Buyurish, tilak, orzu-umid mazmunidagi buyruq gaplardan so’ng: Tur, ko’zimdan yo’qol ! 14

3. Gap boshida kelib, his-hayajon bilan aytiladigan undalma, undov so’zlar hamda ha, yo’q modal so’zlaridan keyin undov belgisi qo’yiladi. Ko’p nuqta quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Fikrning tugallanmaganligini ko’rsatish uchun: Yana shuni aytgan edingizki.. . 2. Ba’zan ko’p nuqta so’zlovchining fikr-mulohazasini o’y -tasavvurini, xohish- istagini bildiradi: Uydagi ishlarning hammasini o’zi qilsa, o’zi tartibga solib, o’zi bezasa... (A. M.) Ko’p nuqta, undov va so’roq belgilari so’roq va his-hayajon birgalikda, yaxlit ifodalanganda, so’roq va undov gaplar tugallanmay qolganda birgalikda qo’llanadi. Ko’p nuqta biror so’z yoki gapning tushirilganini ko’rsatish uchun ham qo’yiladi. Vergul o’zbek yozuvida XX asrdan qo’llana boshladi Vergul quyidagi o’rinlarda qo’yiladi: 1. Uyushiq bo’laklar orasida: Muhayyo, Lazokat, Xurshidalar shu erga kelishadi . 2. Undalmalar vergul bilan ajratiladi: Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot (E. J.) 3. Kirish so’z, kirish birikma va sodda tuzilishdagi kirish gaplar vergul bilan ajratiladi: Albatta, maqsadga erishamiz. Tabibning ta’biricha, tuzalmaydigan kasal yo’q. 4. Ha va yo’q so’zlarini gap bo’laklaridan ajratish uchun qo’yiladi: -Ha, ertaga shahar tashqarisiga chiqamiz . 5. Undov so’zlarni ajratish uchun ham vergul qo’yiladi: Ey, go’zal Farg’ona, qadim maskanim! 6. Ajratilgan bo’laklarni ayirishda vergul ishlatiladi: Biz, o’quvchilar, intizomli bo’lishimiz kerak. 7. Bog’langan qo’shma gaplarning ba’zilari, ergashgan qo’shma gaplar vergul bilan ajratiladi (va, ham, hamda, yoki bog’lovchilari ishtirok etsa, vergul qo’yilmaydi). Nuqtali vergul quyidagicha qo’llanadi: 1. O’z ichida vergul bo’lgan yoyiq uyushiq bo’laklar orasida: 15

Mehnat, ijod, odam sharafi; Dil yorug’i, hayot quvonchi. .. (S.Nazar) 2. O’z ichida verguli bo’lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqil bo’lgan sodda gaplar orasida. 3. Yordamchi vositalarsiz bog’lanadigan qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar mazmuni u qadar yaqin bo’lmagan voqea-hodisalarni ifodalasa, shuningdek, sodda gaplarning o’zida vergul ishlatilgan bo’lsa, ular orasiga nuqtali vergul qo’yiladi: Shinel jiqqa ho’l; Bektemirning yuzidan tomchilar quyilar edi. Tire quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Fe’l bo’lmagan kesim bilan bog’lamasiz birikkan ega o’rtasida: Yurgan-daryo, o’tirgan-bo’yra . 2. Uyushiq bo’laklardan keyin kelgan umumlashtiruvchi so’zdan oldin: Hayo, odob, insof, diyonat- bular inson siyratini bezaydigan fazilatlardir 3. Kirish gap bilan gap bo’laklari o’rtasida: Muhayyo va Lazokat ikkovlari-o’shanda hali tong yorishmagan edi- paxtazor tomon ketishdi. 4. Muallif gapi bilan ko’chirma gap orasida. 5. Dialog tipidagi ko’chirma gaplarda. 6. Kutilmagan voqea-hodisalarni ifodalagan gaplardan oldin: Men darrov idoraga yugurdim-yo’qsiz. (O) 7. Zid ma’noli gaplar orasida: Jismimiz yo’qolur-o’chmas nomimiz. (G’.G’) 8. Ajratilgan bo’lak bilan izohlanmish bo’lak orasida: Otam-Ne’mat Anorboev, shu jamoaning faol a’zosi edi. Ikki nuqta quyidagi o’rinlarda ishlatiladi: 1. Uyushiq bo’laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so’zdan keyin: Daraxtda barcha sayroqi qushlar: sa’va, mayna, bulbul jamlangan edi. 2. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning sababini ko’rsatsa: Tuni bilan uxlay olmadim: singan qo’lim bezovta qildi. 16

3. Bir gap ikkinchi bir gapdan anglashilgan ish-harakatning natijasini ko’rsatsa: Xonanda bor mahorati bilan kuyladi: o’tirganlarning ko’zida yosh qalqdi. 4. Bir gap boshqa bir gapning mazmunini to’ldirsa yoki izohlasa: Onam aytar: zerikmay, bolam, to’yga bor, bor. (Qo’shiqdan) 5. Ko’chirma gapdan oldin, muallif gapidan so’ng ikki nuqta qo’yiladi. Qavs Qavsning o’zbek yozuda tinish belgisi sifatida qo’llanishi XIX asrning 70- yillaridan boshlangan. Qavs struktura jihatdan ikki elementli tinish belgisi sanaladi. Uning 1-elementi ochiluvchi qavs, 2- elementi yopiluvchi qavs deb yuritiladi. Yopiluvchi qavs raqam yoki harf bilan belgilashda ishlatiladi. Qavs: 1. Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror qismiga qo’shimcha izoh beruvchi so’z yoki iboralar qavsga olinadi: Salomat opa (adabiyot muallimasi) ertaga shoir bilan uchrashuvga kelishimizni tayinladilar . Qavsdan oldingi tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire) qavsdan so’ngga ko’chiriladi. 2. Kirish gaplar, remarkalar qavs bilan beriladi: Qirg’iz O’roz belbog’iga mahkam chandib tugilgan bittagina so’lkavoyni (kim biladi, buni qachonlardan beri saqlab keladi) chiqarib sekingina tashladi. (O.); Maryamxonim (yig’lab); Majburiyat keltirdi mani? (H.H) 3. Misol yoki ko’chirmalar manbai qavs ichida beriladi: “Turk nazmida men chu tortib alam...” (Navoiy) Qo’shtirnoq quyidagi o’rinlarda qo’llanadi: 1. Ko’chirma gaplarni ajratib ko’rsatish uchun qo’yiladi. 2. Kinoya bilan aytilgan so’z yoki so’z birikmalari qo’shtirnoqqa olinadi. 17

3. Badiiy asarlar, ayrim uyushma, korxonalar nomi, orden va medal nomlari qo’shtirnoqqa olinadi: “ Layli va Majnun” dostoni, “Mustaqqillik ordeni”, “Yulduz”ishlab chiqarish birlashmasi. Qo’shtirnoqqa olingan so’z turlovchi qo’shimcha bilan kelsa, bu qo’shimcha qo’shtirnoqdan keyin qo’yiladi:. .. erining “kirdikori ”dan xabardor bo’lganday o’smoqchiladi Shakarxon. (H.N) Gaplar qo’shtirnoqqa olinganda so’roq, undov belgilari qo’shtirnoq ichida, nuqta, vergul qo’shtirnoqdan tashqarida qo’yiladi. LINGVISTIK TAHLIL METODLARI Tilshunoslik fanining o’rganish sohasi bo’lgan tilni har tomonlama tahlil qilish Fan taraqqiyotiga mos metodlarni taqozo etadi . Har bir sohani tahlil etuvchi har qanday metod quyidagi talablarga javob berishi lozim. 1 . Metod obyektiv bo’lmog’i kerak . Metodning qo’llanish vaqti va o’rnidan qat’iy nazar , natija bir xil bo’lishi lozim . Subyektiv yondashuvlar metod qiymatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi . 2 . Metod izchil bo’lishi , aniq tushunchalarga asoslanishi lozim . 3 . Metod universal bo’lishi , ya’ni sohaning asosiy bo’limlanishi (kamida to’rtta) tahlil qila olishi kerak . 4 . Metod foydalanish mumkin bo’lgan darajada sodda bo’lishi lozim . Tilshunoslikda talab darajasida bo’lgan bir necha metod qo’llanadi . Bu metodlar xarakteriga ko’ra ikki xil : 18

a) umumiy metodlar . b) lingvistik tahlil metodlari . Ushbu metodlar bir – biriga bog’liq holda ish ko’radi va muayyan xulosalarni bayon etadi . Umumiy metodlar ijtimoiy sohaning barcha ko’rinishlari uchun amal qiladigan metodlardir . Jumladan , umumiydan xususiyga , xususiydan umumiyga , analiz – sintez , oddiydan murakkabga tomon tahlil qilish metodlari deyarli barcha sohalarda amal qiladi . Lingvistik tahlil metodlari tilshunoslikning o’zi uchungina xos bo’lib , shu fanga doir ilmiy xulosalar berishga xizmat qiladi . Hozirgi zamon tilshunosligida lingvistik tahlil uchun quidagi metodlar qo’llanadi; - gap bo’laklari metodi; - tarixiy – qiyosiy metod; - substitusiya (almashtirish) metodi; - distributiv metod; - tarkibiy qismlarga ajratish metodi; - tranformatsion metod; - statistik tahlil metodi; - ma’no ko’lamini tahlil qilish metodi. Gap bo’laklari metodi tilshunoslik taraqqiyotining dastlabki davrlaridanoq amalda bo’lgan . Bu metodga ko’ra gaplar bo’laklarga ajratiladi . Bunda so’zning gapdagi vazifasiga asoslaniladi . Gap bo’laklari tahlili quyidagicha amalgam oshiriladi . 1 . Gapning bosh bo’laklari (ega va kesim ), ikkinchi darajali bo’laklari (to’ldiruvchi , aniqlovchi , hol )ajratiladi . 2 . Gap bo’laklari vazifasida qaysi so’z turkumi keltirilayotganligi aniqlanadi . 19

3 . Gap bo’lagi vazifasida kelayotgan so’zlarning grammatik shakllari (morfologik kategoriyalar ) izohlanadi . Ushbu metod faqat sintaksis bo’limda amal qiladi . Bu metodni qo’llashdagi murakkabliklar deyarli barcha tillarda kuzatiladi . Tarixiy – qiyosiy metod qiyosiy – tarixiy tilshunoslik asoslanadigan birlamchi metod hisoblanadi .Bu metod dunyo tillarining rang – barangligi , ular o’rtasidagi o’xshash va farqli jihatlarni qiyoslash asnosida shakllandi . Ushbu metod quyidagi masalalarni hal etadi : 1 . Tillarning o’ziga xos xususiyatlarini va boshqa tillar bilan o’xshash jihatlarini qiyoslash natijasida ularni qarindosh yki qarindosh emasligini aniqlash . 2 . Qarindosh deb topilgan tillarni o’zaro qiyoslab o’rganib , ular uchun umumiy bo’lgan ginetik asosni aniqlash ; bu taxlit o’rganishda retrospektiv qiyoslash usulidan foydalanish . Bunda tillarning hozirgi holatini qiyoslashdan tarixiy ko’rinishlariga qarab boriladi . 3 . Tillarning tadrijiy taraqqiyoti o’rganiladi , ya’ni tilning hozirgi holatigacha bo’lgan taraqqiyot yo’lini qiyosan tahlil qilish mumkin . Bunday qiyoslash prospektiv qiyoslash deyiladi . Bunda tarixiy yozma yodgorliklar boshlang’ich manba sifatida xizmat qiladi . Bu usul yordamida tillar oilasi aniqlanadi . Masalan hind – yevropa tillari oilasi , turkiy tillar oilasi , mo’g’ul tillar oilasi va hokazo . Til oilalari ma’lum xususiyat – lariga ko’ra ya’na guruhlarga ajratiladi . Jumladan , turkey tillar o’ttizga yaqin guruhga o’linadi . Substitutsiya metodi , almashtirish usuliga asoslanadi . Nutqdagi ma’lum bir o’rinda turgan til birliklari va boshqa muqobili bilan almashtirilib , hosil bo’lgan uslubiy o’zgarishlar tahlil qilinadi . Bu metod yordamida sinonim , antonym , omonim so’z larning lug’aviy ma’no tizimida tutgan o’rni belgilanadi . 20

Distributiv metod til birliklarining nutq jarayonida boshqa bir birliklar bilan birika olish imkoniyatini tahlil etadi . Distributivsiyani “ sintaktik imkoniyat “ sifatida izoh – lash mumkin . Masalan , biror so’z , morfema , fonemaning boshqa so’z , morfema, fonema bilan munosabatga kirish imkoniyati shu birliklarning distributsyasi deyiladi . Distributsiyaning morfologik , sintaktik va leksik – semantik turlari mavjud . Morfologik distributsiya bir turkumdagi so’zning boshqa turkumdagi so’z bilan munosabatga kira olishidir : sifat bilan ot , ravish bilan fe’l . Tarkibiy qismlarga ajratish metodi har qanday butunlikni , xususan gapni hokim va tobelik munosabatida bo’lgan qismlardan iborat sifatida tahlil etadi . Bu metod grammatik sathda : morfologiya va sintaksisda amal qiladi . Transformatsion metod zamonaiy usullar ixhida eng mukammali hisoblanadi . Ushbu metod tildagi sintaktik jarayonni tushuntirish imkoniga egaligi bilan xarakterlidir . Statistik tahlil tilning barcha sathlarida qo’llanadi , shuning uchun universal hisoblanadi . Bu metod til birliklari va til hodisalarining nutqda ishlatilish darajasini aniq ko’rsatib beradi . Ma’no ko’lamini tahlil qilish metodi so’zning lug’aviy ma’no ko’lamini alohida ma’no qirralariga ajratib tahlil etadi . Bu metod ko’p ma’noli so’zlarning ma’no ko’lamini yoritishda ahamiyatlidir . Umuman , tilshunoslik sohasiga xos eng umumiy va xususiy qonuniyatlarni aniqlashda lingvistik metodlarning o’rni beqiyosdir . 21

ASOSIY ADABIYOTLAR 1. Azizov O. “ Tilshunoslikka kirish ” T., 1996 2. Abduazizov A.A. Tilshunoslikka kirish. –T.,1999 3. Акшина А . А . Пособие по курсу « Вв e дение в языкознание » - М .,1969. 22

4. Амирова Т.А., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики., -М.,1975 5. Baskakov N.A., Sodiqov A.S. “Umumiy tilshunoslik ”.-T., 1979 6. Баранникова Л.И. Введение в языкознание. Издательство Саратовского университета,-М.,1973. 7. Berdiyorov X., Xo’jayev P., Yo’ldoshev B. Umumiy tilshunoslik.- Samarqand, 1974. 8. Бондарко А.В.Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.-Л.,1983. 9. www.ziyonet.uz 10. www.nur.uz 23

Похожие

Gapning uyushuq bo’laklari

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot

Qo’shma gap