Tilning tashqi va ichki jihati - Лингвистика - Рефераты

Tilning tashqi va ichki jihati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

T ilning tashqi va ichki jihati Reja: 1. Tilning tashqi sharoiti 2. T ilning ichki tuzilishi 3. Tillar taraqqiyotidagi farqlanish va o’xshashliklar 4. Sheva va lahjalar

Tilning tashqi sharoiti Jamiyat tilsiz bo’lmaydi va aksincha til ham jamiyatsiz bo’la olmaydi. Til kichik bir qabila yoki kamroq sonli millat bo’ladimi yoki xalq bo’ladimi, barchasi uchun zarur bo’lgan muhim muloqot vositasidir. Tildagi turli hodisa va vositalar, belgilar va xususiyatlar o’zgaradi, biri yo’qoladi, boshqasi hosil bo’ladi. Asta – sekin til rivojlanadi. Agar biror tilda jamiyat a’zolari so’zlashmay qo’ysa, uni o’lik til deb yuritiladi. Masalan, lotin, xet, shumer, akkad, got, prus, xurrit tillari ana shunday o’lik tillar sirasiga kiradi. Lekin bu o’lik tillar boshqa tillarga katta ta’sir o’tkazib, hozir ham boshqa tillarda o’lik tillaridan o’zlashgan so’z va iboralar, turli grammatik vositalar bor. Tillarning saqlanishi va o’lik tilga aylanishi tashqi shartu- sharoitlarga bog’liqdir. Tillar o’rtasidagi aloqalar unda so’zlashuvchi aholining joylanishi yani geografiyasi va jamoaning madaniyati, iqtisodi, urf-odati, psixologiyasi bilan bog’liqdir. Ba’zi tillarda juda kam odam so’zlashsa, boshqa ba’zisida millionlab xalq so’zlashadi. Tillarning hududiy tarqalishi ham juda rang- barang. Masalan, ingliz va ispan tillari turli qit’a va mamlakatlarda tarqalgan hududiy variantlariga egadir. Tillarning mahalliy farqlari aks etgan varianti uning sheva va dialektlari deb yuritiladi. Jahondagi ba’zi tillar va ularning dialektlari o’rtasidagi farqlar hali aniqlanmagan. Tillar o’z qo’llanish sohasi bilan ham farqlanadi. Masalan, lotin tili fanlarning turli sohalarida, ayniqsa tibbiyot, biologiya, kimyo, geologiya, fizika va boshqalarda qo’llanadi. Qadimiy grek tili ham fanlarning turli sohalarida qo’llanadi. Italyan tilidagi so’zlar san’at sohasida ko’proq qo’llanadi. T ilning ichki tuzilishi Tilshunoslikning eng asosiy vazifalaridan biri tilning ichki tuzilishidir. Nutq a’zolarining harakati bilan havo titrashi va uni quloq bilan eshitib, miya bilan his etish natijasida insonlar bir-birlari bilan muloqot qiladilar. Inson talaffuz qiluvchi tovushlar boshqa turli tirdagi tovushlardan (masalan, ko’chadagi, musiqa

asboblarini chalgandagi va x.k. tovushlardan) tubdan farq qiladi. Bu tovushlar fizik va eshitilish xususiyatlari hamda nutqda birikib aniq ma’no va mazmunga ega bo’lishlari bilan farq qiladilar. Tilning tovush tomoni uning ifoda jihatini tashkil etadi. Tovushlar va ularning birikmalari inson ongida biror psihik tushuncha bilan bog’lanadi va bu tilning mazmun jihati deb yuritiladi. Masalan, [ daryo] besh-ta tovush birikmasidan iborat bo’lib, so’zlovchilar ongida “katta suv havzasi” tushunchasini keltirib chiqaradi. Daryo so’zi tildagi belgi sifatida o’zining ifoda va mazmun jihatlariga egedir. Binobarin, til – belgilar tizimi (sistemasi) bo’lib, insonlarning muhim aloqa vositasidir. Biroq bir tovush alohida holda ma’no anglatmasa belgi bo’la olmaydi. Har bir belgi ifoda va mazmun jihatiga egadir. Biroq tildagi belgilar ko’p bosqichli murakkab tarkibi bilan boshqa belgilardan farq qiladi. Masalan, undov belgisi shartli ravishda yo’lda ehtiyot bo’ling ma’nosini anglatadi. Insonlarning ovozsiz turli imo-ishoralari ham biror tushuncha bilan bog’lanadi. Biroq bu imo-ishora va mimikalarning ifoda jihati yo’q. Tildagi belgilar murakkab tuzilishi, ifoda va mazmun jihati bilan farqlanadi. Har bir til bosqichi o’zining birligiga egadir. Quyi bosqich birliklari bir-birlari bilan birikib yuqori bosqich birliklarini hosil qiladi. Tilning eng quyi bosqichi – fonologiya bo’lib, uning birligi - fonema hisoblanadi. Demak, tilning eng kichik ma’nosiz birligi fonemadir. Fonema biryoqlama (yoki faqat ifoda jihatiga ega) birlik bo’lgani uchun belgi bo’la olmaydi. Tilning quyi belgilariga ega bo’lgan bosqichi – morfema bosqichidir. Morfema – tilning ifoda va mazmun jihatlariga ega bo’lgan eng kichik belgidir. Morfemalar ketma-ket birikib tilning kattaroq birliklarini hosil qiladilar. Morfemalar birikib so’zlarni va ularnin turli shakllarini hosil qilishi mumkin. Masalan: kuch-li sozida kuch- so’zning asosi bo’lib, o’zak morfemani hosil qiladi, unga -li affiksi qo’shilib (uni “affiksal morfema” deb yuritiladi), yangi so’z yasaydi. So’zlar – tilning markaziy birligi bo’lib, ularni biriktirib yana kattaroq til birliklarini hosil qilish mumkin. Bunday birliklar – so’z birikmasi va gap (jumla) hisoblanadi. Tilning so’z bosqichi ham ikkitomonlama – ifoda va mazmun jihatiga ega bo’lgan eng asosiy bosqichdir. Tilning morfema va so’z bosqichlari yuqori bosqichlar hisoblanadi va o’z

strukturasiga egadir. Tilning ifoda jihatida morfemalardan quyi bosqich fonema bosqichidir. Fonemalar ketma-ket birikib tilning yuqori bosqichlari birliklarini – morfema, so’z, so’z birikmasi va gapni tashkil etadi. Biroq barcha fonemalar bir- biri bilan tartibsiz birikmaydi. Fonemalarning birikishi har bir tilda o’z tartib va qoidalariga ega. Fonemalarni yana ham kichik hosil qiluvchi bo’laklarga bo’lish natijasida fonologik farqlanish belgilari bosqichi tashkil bo’ladi. Fonemalarni bir- biridan artikulyatsion – akustik belgilari bilan farqlashga hizmat qiluvchi belgilar farqlanish belgilari deb yuritiladi. (Bu haqda kitobning “Fonetika va fonologiya” bo’limiga qarang). Fonologik farqlanish belgilari tilning ifoda jihati uchun hizmat qiladi. Tilning mazmun jihati ham o’zining quyi bosqichi – semantik (ma’no) farqlash belgilari bosqichiga ega. Masalan, “boshliq” so’zi mazmun jihatidan “bosh” so’zi bilan bog’lanib, “-liq” boshqa so’z yasovchi qo’shimchadir. Binobarin, bu so’z odamlarga yoki bir guruh jamoaga boshliq ma’nosini ifodalaydi va bu uning semantic farqlash belgisidir. Tilning barcha bosqichlarida ulardagi birliklar ma’lum tartibda bir-birlari bilan birikadilar. Har bir til o’z birikuv qonuniyatlariga ega. Bu qonuniyatlar ma’lum andozani (model) tashkil etadi. Biroq bu andoza doim ham o’zgarmas bo’la olmaydi. Masalan, ma’lum gapning andozasi turli sharoitda, nutq holatida boshqacha berilishi mumkin. Tillarni ilmiy o’rganish vazifalariga ko’ra tavsifiy tilshunoslik (uni ba’zan “sinxron tilshunoslik” deyiladi) va tarihiy tilshunoslik ( ba’zan “diaxron tilshunoslik” deyiladi) farqlanadi. Ba’zan tilshunoslik tarihi va tilning tarihiy shakllanishi, o’zgarishi va rivojlanishi – diahron tilshunoslik farqlanadi. Qarindosh va qarindosh bo’lmagan, turli tizim va strukturaga ega bo’lgan tillarning o’xshash farqli alomatlarini aniqlash qiyosiy tilshunoslikning) aniqrog’i qiyosiy-tipologik tilshunoslikning vazifasidir. Tilshunoslik aslida uyg’onish davrida filologiya fani tarkibiga kiritilgan edi. Lekin keyincha XIX asr boshlarida tilshunoslik alohida fan sifatida filologiyadan butunlay ajralib chiqdi. Natijada filologiya ikkita bir-biriga bog’liq bo’lgan fan – adabiyotshunoslik va tilshunoslikdan iborat bo’lib qoldi. Tilshunoslik birinchi navbatda nazariy fan bo’lib, uning tatbiqiy – amaliy jihati turli o’quv lug’atlari tuzish, savod o’rgatish kabilar bilan ham bog’liqdir.

Grammatika termini kelib chiqishi jihatdan “yozuv haqidagi fan” ni bildiradi. Yozuv esa aslida tilni amaliy o’rganish vositasidir. Tillar taraqqiyotidagi farqlanish va o’xshashliklar Tillar taraqqiyotidagi o’zgarishlar turli yo’nalishda bo’lib xar xil natijalarga olib keladi. Ba’zan shunday ham bo’ladiki, tildagi qandaydir kichik o’zgarishlar kuchayib, ularda so’zlashuvchilarning muloqotida quyinchiliklarni keltirib chiqaradi va ba’zan bir tilning ikki variantida so’zlashuvchilar bir-birlarini tushunmay qolishlari mumkin. Tilning taraqqiyotidagi bunday jarayon farqlanish deb ataladi. Buning aksi bo’lgan jarayon, yani bir tilning ikki varianti o’rtasidagi farqlanish yo’qolishi natijasida ularning qo’shilib ketishi integratsiya deb ataladi. Bu ikki jarayon tillarning rivojlanish davrida turlicha kechadi. Qadim zamonlarda til qabila bilan bog’liq bo’lgan. Qabilalarning bo’linib ketishi natijasida tillar ham bo’linib ketgan va farqlangan. Biroq bu farqlanish jarayoni tez kechmagan. Tillarning o’xshashligi esa o’tmishda ko’chmanchilik bilan hayot kechirgan xalqlarning tillarida ko’proq ro’y bergan. Odatda qishloq xo’jaligi, tog’da va o’rmonda hayot kechirish tillarning farqlanishini tezlatuvchi shartlardan hisoblanadi. Masalan, Afrika qit’asidagi Kamerun mamlakatida 180 dan ortiq til bor. Tojikistonning Pomir tog’laridagi aholining birnecha tillarda so’zlashuvi, xatto ular yashayotgan joy 5-6 km uzoqlikda bo’lsa ham turli bir-biriga o’xshamagan tillarda so’zlashuvi qiziqdir. Bir tilning ikki tilga ajralish jarayonida avval bu tilning sheva –laxjalarga bo’linib ketishi ro’y beradi. Kelgusida bu shevalar alohida til bo’lib qolishlari mumkin. Masalan, sanskrit tili boshqa hind guruhi tillari uchun shunday yo’lni bosib o’tgan. Sheva va lahjalar Tilning ma’lum xududdagi og’zaki qo’llanishidagi xususiyatlarini o’zida aks ettirgan shakli sheva yoki dialekt (grekcha dialektas – til nutq sheva) deb ataladi.

Katta sheva va dialektlarni lahja deb yuritiladi. Til va sheva o’rtasidagi tafovut shartli bo’lib, go’yo milliy til va adabiy til o’rtasidagi farqqa o’xshashdir. Bu farqlanish turli xududlardagi bir tilning turli ko’rinishidek tuyuladi. Til va dialektlarning tafovuti unda so’zlashuvchilarning madaniyati, psixologiyasi, urf- odati va milliy xususiyatlarining o’zgachaligi bilan izohlanadi. Bir-biriga xududiy yaqin bo’lgan shevalar o’sha tilga o’xshash alomatlari bilan ajralib turadi. Bir- biridan juda uzoq xududda tarqalgan shevalar esa boshqa tilga o’xshash alomatlarga ega bo’ladi. Masalan, oltoy tilining janubiy shevalari qirg’iz tiliga juda o’xshash bo’lsa, shimoliy shevalari shor tiliga yaqinroqdir. 1 Bir tilning turli shevalari avvalo talaffuz xususiyatlari bilan farqlanadi. Masalan, Toshkent shevasida “keldi” deb talaffuz qilinsa, xorazm shevalarida “galdi”, o’zbek tilining qarluq shevalarida «yomon », o’zbek tilining qarluq shevalarida «jomon» deb talaffuz qilinadi. Shevalar o’z lug’ati yani so’zlari bilan farqlanadi. Masalan, Buxoro shevasida “taxlamoq” fe’li biror ishni bajarmoq ma’nosida qo’llanadi. Bu so’z boshqa o’zbek shevalarida “biror narsani ustma-ust tartibda qo’ymoq” ma’nosini beradi. Tilning shevalari o’z grammatik alomatlari bilan ham farqlanadilar. Ko’pgina o’zbek shevalarida qaratqich kelishigi qo’shimchasi –ning tushum kelishigi qo’shimchasi –ni bilan aytiladi. Tilning sheva va laxjalarni o’rganuvchi tilshunoslikning alohida bo’limi dialektologiya (lotincha-dialekt – nutq, -ya - fan) deb ataladi. Tilning turli xududlardagi tarqalgan sheva va laxjalari shu xalqning tarihi, urf-odati, madaniyat va san’ati bilan bog’liqdir. Odatda dialektologiya regional, yani xududiy, biror region yoki mahalliy joy bilan bog’liqdir. Dialektologiya lingvistik geografiya bilan bog’lanadi. Turli shevalardagi xususiyatlar jamlanib lingvistik atlaslar tuziladi. Sheva va laxjalarning xududiy joylanishiga doir xaritalar tuziladi. Endilikda turli tillardagi ayrim xususiyatlarning tarqalishiga doir xarita va atlaslar tuzilmoqda. Bunday lingvistik xarita va atlaslarni tuzish maqsadida aniq dastur va anketalar, yani qanday masalalar, so’z va gaplar kiritib, ularni tahlil qilishda uchraydigan fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarga ahamiyat beriladi. 1 Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева Е.А. Введение в яз ы кознание . Т., 1989, с.192.

Bunday vazifalarni bajarish uchun mahsus dialektologik ekspeditsiya uyushtiriladi. Til va uning shevalaridagi tarqalgan turli xususiyatlarning dialektologik xaritada ko’rsatilish chegarasi izoglosslar (lotincha izo- o’zaro gloss-til) deb yuritiladi. Bunday izoglosslarni aniqlash shevalar tarihini o’rganishda yordam beradi. Lingvistik geografiya metodlarini qo’llash natijasida turli tillar va shevalardagi izoglosslarning tarqalishi aniqlanadi. Jamiyatning turli sinflariga mansub bo’lgan til xususiyatlarini ijtimoiy dialektlarga hos deb hisoblanadi.

Похожие

Frazemalarning mazmun jihati

Diglossiya. Tilning holati va vaziyati

Tilning grammatik vositalari

Tilning uslubiy ko‘rinishlari

Tilning funktsional tipologiyasi