Frazemalarning mazmun jihati - Лингвистика - Рефераты

Frazemalarning mazmun jihati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

133 KB

Frazemalarning mazmun jihatiReja: . 1. Frazemalarda ko‘pma'nolilik 2. Frazemalar orasidagi semantik munosabatlar 3. Frazeologik birliklarning turkumlanishi 4. Frazemalarda bog‘lashuv

1 §. Lisoniy birlik sifatida frazemalarga ham xuddi leksemalarda bo‘lganidek nomlash vazifasi va ma'lum bir ma'noni bildirish vazifasi xos. Faqat frazeologik birliklarning ayrim turlarida nomlash vazifasi yo‘q (Bular "Frazemalarning turkumlanishi" bahsida tasvirlanadi). Frazemada ikki va undan ortin leksema o‘z leksik ma'no mustaqilligini yo‘qotgan holda bir umumiy ma'no markaziga bo‘ysunadi, frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan ma'noni gavdalantirish uchun xizmat qiladi. Frazemadan anglashiladigan ma'no uning tarkibidagi leksemalardan anglashiladigan ma'nolarning oddiy (arifmetik) yig‘indisi bo‘lmay, umumlashma, ustama ma'no, ayni vaqtda ko‘chma ma'no sifatida gavdalanadi. Masalan, jon(i)ni jabborga ber frazemasi 'bor kuchini safarbar qilgani holda faoliyat ko‘rsat ' ma'nosini anglatadi; bu ma'no – jon , jabbor , ber leksemalari anglatadigan ma'nolarning oddiy yig‘indisi emas, balki ma'lum obrazga asoslanadigan umumlashma ko‘chma ma'no. Leksemada bo‘lganidek, frazemaning mazmun jihatida ham ikki hodisa ajratiladi: I) lug‘aviy ma'no, aniqrog‘i - frazeologik ma'no, 2) baho semasi. 2 §. Frazeologik ma'no. Frazemaning voqelikka nisbat beriladigan lug‘aviy mazmuni (nimanidir anglatishi, ifodalashi) frazeologik ma'no deyiladi. Masalan, tuyaning kallasiday frazemasi 'hajmi odatdagidan ancha katta, yirik' ma'nosini, yurak bag‘r(i) qon bo‘lib ketdi frazemasi 'diltang bo‘l , ziq bo‘l ' ma'nosini anglatadi: Qovunga qarang . Har biri t u ya n i n g k a l l a s i d a y. Juda saralangan (Oy-bek). Y u r a k b a g‘ r i m q o n b o‘ l i b k e t d i,.. ertadan beri yolg‘iz o‘tiribman (Oybek). Frazeologik ma'no tarkibini semik tahlil qilish bilan ham ideografik semalar ajratiladi. Masalan, ta'b(i) xira frazemasi sifatlarning ruhiy holat bildiruvchi leksik semantik guruhiga mansub. Bu guruh sifat larning lug‘aviy ma'nosi tarkibida 'kayfiyat', his hayajonning ijobiy - salbiyligi', 'his hayajonning kuchli kuchsizligi  kabi ideografik semalar ajratiladi. Ana shu semalar asosida yuqoridagi frazemaning ma'nosini 'kayfiyati biroz yomon holatda' deb ta'riflash mumkin. 3 §. Frazeologik butunlik va frazeologik chatishma. Frazemadan yaxlitligicha anglashiladigan lug‘aviy ma'no bilan uning tarkibidagi leksemalar anglatadigan lug‘aviy ma'nolar orasidagi munosabat asosida frazemalarning ikki ma'no turi farq qilinadi: 1)

frazeologik butunlik, 2) fraze ologik chatishma. Ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanadigan, shu leksik ma'nolarning umumiy maxraji sifatida gavdalanadigan frazema frazeologik butunlik deyiladi: to‘ydan ilgari nog‘ora chal , yog‘ tushsa – yalagu(n]dek, katta og‘iz kabi. M i s o l: Mehmonning qizarganini payqagan keksa boy o‘z xotinining k a t t a o g‘ i z va betamizligidan achchiqlanib yuzini teskari burdi (Oybek). Ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanmaydigan, bu leksemalarga xos leksik ma'nolarni hisobga olmaydigan frazemaga frazeologik chatishma deyiladi: bosh(i)ni olib (chiqib ket ), o‘pka(si)ni qo‘ltiqla kabi. M i s o l: Bordiyu Siz ham tisarilsangiz, Sizdan ham qo‘limni yuvib, qo‘ltig‘imga uraman u, b o sh i m n i o l i b hayyo hayt deb chiqaman ketaman (Hamza). Ovchi uzoqdan o‘ p k a s i n i q o‘ l t i q l a b chopib keldi (Ertakdan). Frazeologik chatishmaga xos ma'no tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga hatto zid bo‘ladi. Masalan, oyog‘(i)ni qo‘l(i)ga ol frazemasidan anglashiladigan ma'no ( masofani o‘ta tez sur'at bilan bos ) tarkibidagi leksemalardan bevosita anglashiladigan ma'nolarga zid: oyoqni qo‘lga olgandan keyin, jadallik u yoqda tursin, umuman hech qanday harakat bo‘lishi mumkin emas. Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma uchun umumiy belgi - ularda semantik va grammatik sintezga intilishning mavjudligi. Bun da quyidagilar nazarda tutiladi: 1) Тarkibida ikki va undan ortiq lek sema qatnashadi, 2) Yaxlit bir ma'no gavdalanadi, 3) Тarkibidagi leksemalar o‘z leksik ma'no mustaqilligini yo‘qotadi, 4) Erkin bog‘lanma bilan omonimiklik holatida bo‘ladi, 5) Frazemani faqat yaxlitligicha almashtirish mumkin, 6) Nutqda yaxlitligicha bir sintaktik vazifada keladi, 7) Boshqa tilga yaxlitligicha tarjima qilinadi. Frazeologik butunlik bilan frazeologik chatishma orasidagi farq - ulardagi umumiy belgining (semantik grammatik sintezga intilishning) me'yorida: 1a. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma'nosiga bog‘liq, shu leksik ma'nolarning o‘ziga xos sintezidan iborat bo‘ladi. 1b. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarning ma' nosiga bog‘liq emas, bulardan kelib chiqmaydi.

2a. Frazemaning ma'nosini uning tarkibidagi leksemalarga xos ma'no lar asosida izohlash mumkin. 2b. Frazemaning ma'nosi tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar asosida izohlanmaydi, frazemadan anglashiladigan ma'noni tushunishda qandaydir shartlilik mavjud bo‘ladi. 3a. Тarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar ma'lum darajada hisobga olinadi. 3b. Тarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar hisobga olinmaydi. 4a. Frazemaning yaxlit ma'nosi fonida tarkibidagi leksemalarga xos ma'nolar ham sezilib turgani sababli bunday frazemaning ma'nosi ko‘p qirrali, boy bo‘ladi, murakkab holatda gavdalanadi; ichki obraz hayot bo‘ladi. 4b. Faqat frazemaning yaxlit ma'nosi -gina mavjud bo‘ladi, bu ma'noning gavdalanishida tarkibidagi leksemalarning ma'nosi qatnashmaydi; ichki ob raz so‘ngan bo‘ladi. Shunga ko‘ra frazemaning ma'nosi ancha sodda holatda gavdalanadi. 5a. Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining borligi bilan bunday frazema yasama leksemalarga o‘xshaydi. 5b. Ma'nosini tarkibidagi qismlar asosida izohlash imkoniyatining yo‘qligi bilan bunday frazema tub leksemaning bosh leksik ma'nosiga o‘xshaydi. 4 §. Baho semasi. Frazema mazmun jihatining voqelikka munosabat bildirish belgisiga baho semasi deyiladi. Baho semasining leksemalardagi va frazemalardagi mavqei farqli. Baho semasi leksemalarning ko‘pida betaraf bo‘ladi, yaqqol ifodalanib turmaydi; ba'zan esa baho semasi leksemani turlicha ma'no munosabatiga kiritish, turlicha qo‘llash bilan hosil qilinadi. Frazemalarning ko‘pida esa baho semasi uning mazmun jihatida doimiy tarkibiy qism bo‘lib qatnashadi, ba'zan frazemaning lug‘aviy ma'nosini butunlay qamrab oladi. Frazemalar odatda voqelikni nomlab-gina qolmay, uni baholaydi ham. Frazemalarning tilda yashashini oqlab turadigan asosiy sabablardan biri - shu. Masalan, quyidagi matnlarda ishlatilgan frazemalar ma'lum voqelikni nomlaydi ( yer u ko‘kka ish-onma - o‘ta darajada ardoqla '; bosh(i)ga ko‘tar II - 'yuksak darajada izzat hur-mat qil '; mukka(si)dan ket - 'o‘zini tiya olmaslik darajasida berilib ket '); shu bilan bir vaqtda bu voqelikka munosabatni ham ifodalaydi (Avvalgi ikki frazemada ijobiy munosabat, keyingi frazemada esa salbiy

munosabat ifodalanadi): I b r o h i m. Xursandmisan, xafa qilayotgani yo‘qmi? G u l s a r a. Yo‘q! Yer u ko‘kka ishonmaydi, boshiga ko‘taradi (Yashin). Otang — xurofatga mukkasidan ketgan odam (Yashin). 5 §. Frazemalarda lisoniy ma'no va nutqiy ma'no. Frazemalar nutqda asosan lisoniy ma'nosi bilan ishlatiladi. Shuning bilan birga frazemani yangicha lug‘aviy mazmun bilan ishlatish ham uchraydi. Masalan, chakag(i) ochildi frazemasi odatda 'ko‘p ma'ra  (hayvonga nisbatan), 'uzluksiz jovra ' (kishiga nisbatan) ma' nolarini anglatadi. Oybek bu frazemani juda ustalik bilan yangi bir hodisa - pulemyotning o‘q uzishiga ko‘chirgan. Bunday yangicha qo‘llash muvaffaqiyatli chiqqan, yozuvchi 'uzluksiz o‘q uz ' kabi yangicha ma'noni ifodalashga erishgan: Pulemyotning chakagi ochilib ketdi. Frazemani yangicha nutqiy qo‘llash hamma vaqt ijobiy chiqavermaydi. Masalan, quyidagi nutqiy qo‘llash durust chiqqan, lekin kichik bir nuqson ham bor: Sevgining naqadar pok, naqadar muqaddasligini y e t t i u x l a b, t u sh i d a k o‘ r m a- g a n va uni muruvvatsiz qo‘lda so‘lgan chechak kabi xoksor qilgan ishq jalloblari-ning noziga quloq solgan xudo to‘tiqushning bolalaridek bir biriga zor, intizor bo‘lib, bir biriga yetisholmay xor zor bo‘lib yurgan miskinlar ohiga nechuk quloq solmas ekan? (Mirzakalon Ismoiliy). Bu matnda ishlatilgan yet ti uxlab, tush(i)da ko‘rma frazemasi hech qachon ko‘rma  ma'nosini anglatadi va ko‘rish mumkin bo‘lgan narsalarga nisbatan ishlatiladi. Yozuvchi bu frazemani yangicha matnda, yangicha qurshovda ( sevgining pokligi, muqaddasligi birikmashakliga bog‘lab) ishlatgan. Natijada bu frazema tamoman yangi ma'noni - bilma  ma'nosini anglatish uchun xizmat qildirilgan. Bu bilan frazema-ning lug‘aviy ma'nosi to‘g‘ri taraqqiy ettirilgan. Lekin bu frazema mavhum belgi otlarini bevosita boshqarib kelishi o‘rinli chiqmagan. Agar bu frazema to‘g‘ridan to‘g‘ri sevgini leksemashaklini quyidagicha boshqarib kelsa edi, muallif bu nuqsondan qutular edi: Pok, muqaddas sevgini yetti uxlab, tushida ko‘rmagan. Badiiy nutqda frazemani noo‘rin, noto‘g‘ri ishlatish hollari ham uchraydi. Bunday hol tilni bilmaslik, til qonuniyatlari bilan hisoblashmaslik oqibatida yuz beradi. Masalan, quyidagi matnda frazema noo‘rin ishlatil gan: K o‘ r i n m a y d i k o‘ z i m- g a Тor qafasda turganim. Esga tushar bog‘chada erkin sayrab yurganim (Adham Rahmat). Bu

matnda ishlatilgan ko‘z(i)ga ko‘rinma II frazemasi 'tatima  ma'nosini anglatib, qadrli, yoqimli kishi yoki narsaga qarata aytiladi; she'rdagi "tor qafas"ni bunday narsa deb bo‘lmaydi. Frazemalarda ko‘pma'nolilik 1 §. Lug‘aviy ma'noning taraqqiy etishi frazemalarga ham xos bo‘lib, asosan metafora yo‘li bilan ko‘chirish natijasida voqe bo‘lgan. Masalan, ko‘ngl(i)ga teg frazemasi asli biror ovqat tez-tez iste'mol qilinishi tufayli yoqmay qolishini anglatadi. Bu frazema keyinchalik ovqatdan boshqa narsalarga, shuningdek kishilarga qarata ham ishlatilgan; bunday ko‘chirish natijasida bu frazemada 'tabiatiga to‘g‘ri kelmay qolib yoqtirmaslik hissi uyg‘andi' ma'nosi yuzaga kelgan: I) Mastava k o‘ n g i l l a r i- n g i z g a t e g i b yu r g a n d i r (Hakim Nazir). 2) Ammo har kuni bir xil narsani takrorlayverish uning k o‘ n g l i g a t e g d i (Ibrohim Rahim). Frazemaga xos ma'noning taraqqiyoti natijasida frazeologik ma'noning miqdori o‘zgaradi. Bir frazeologik ma'no asosida ikkinchi frazeologik ma'noning yuzaga kelishi ikki xil hodisaga - ko‘pma'nolilikka yoki omonimiyaga olib keladi; bulardan bi- rinchisi ko‘p (Frazeologik omo nimiya oldingi sahifalarda tasvirlandi). Bir frazema ba'zan zid mazmunli lug‘aviy ma'nolarni anglatadi. Masalan, yurag(i) qinidan chiq[ayoz]di frazemasi qattiq hayajonlanishni anglatadi, lekin bunday holat tashvishga ham, sevinchga ham bog‘lanadi: 1) Qo‘rqmayman deb bo‘lmaydi, o‘g‘lim. Shunaqa vaqtda odamning y u r a g i q i n i d a n ch i q i b k e t a d i (Abdulla Qahhor). 2) Qizning paranjisini ko‘rishi bilanoq yigitning y u r a g i q i n i d a n ch i q a yo z d i (Oybek). Buni enantiosemiya hodisasiga o‘xshatish mumkin. 2 §. Frazemalarning ko‘pi bir ma'noli (monosemem). Masalan, bahr(i)dan o‘t frazemasi 'foydali deb bilgan narsasidan voz kech ' ma'nosini, "berdi"sini aytguncha urib o‘ldir frazemasi 'gapirib bo‘lguncha kutmay (chidamay) biror narsa de  ma'nosini, daryodan bir tomchi ' frazemasi 'qolgan qismiga nisbatan juda oz' ma'nosini anglatadi. Ko‘p ma'noli (polisemem) frazemalar ham anchagina bo‘lib, bularning ko‘pi - ikki va uch ma'noli. Masalan, bosh(i) aylandi frazemasi ikki ma'noni anglatadi: 1) 'behud bo‘l , 2) esankira ; bosh suq frazemasi uch ma'noni anglatadi: I) 'gavdasi tashqarida qolib, boshini

tiqqan holda qa ra 2) 'kir ', 3) 'aralash '. Bosh ko‘tar I frazema-si esa quyidagi to‘rt ma'noni anglatadi: 1) 'qara ', 2) qilib turgan ishini to‘xtat , 3) 'qo‘zg‘al ', harakatga kel , 4) 'kurashga chog‘lan ' ("O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati"ga qarang). Frazeologik polisememiya deganda frazemaning o‘zi ikki va undan ortiq lug‘aviy ma'no anglatishi tushuniladi. O‘zaro shaklan o‘xshash erkin bog‘lanmadan va frazemadan anglashiladigan ma'nolar bir nuqtaga birlashtirilib, po lisememiya deb qaralmaydi, chunki bular har xil hodisalar: erkin bog‘lanma - nutqiy birlik, frazema - lisoniy birlik. Erkin bog‘lanma bilan frazemaning shaklan teng kelish hodisasi omonimiklik deyiladi ("Frazeologik omonimiya" bahsiga qarang). 3 §. Frazemaning lug‘aviy ma'nosi birdan ortiq bo‘lsa, xuddi leksemalarda qilinganidek bosh ma'no va hosila ma'no belgilanadi. Masalan, jar sol frazemasi jarchi vositasida eshittir  (Bu ma'no eski ma'noga aylangan), 'keragidan ortiq darajada bo‘rttirib xabar tarqat ' ma'nolarini anglatadi. Birinchisi - bosh ma'no, ikkinchisi - shundan o‘sib chiqqan hosila ma'no. Bino qo‘y frazemasi uch ma'noli: I) 'ortiqcha baho ber ', 2) 'qiyofasiga alohida e'tibor ber ', 3) 'e'tiqod bilan qara '. Bu frazemaning ikkinchi, uchinchi ma'nolari birinchi ma'nodan o‘sib chiqqan: 1  2  3 Тil(i) chiqdi frazemasida lug‘aviy ma'nolarning bog‘lanishi o‘zgacha: I) 'nutqqa ega bo‘l ', 2) 'indamay yurgan kishi gapiradigan bo‘lib qol ' 3) 'aytishadigan bo‘l . Bu ma'nolarning bog‘lanishi quyidagicha: 1  2  3 Bu ma'nolarning birinchisi - bosh ma'no, uchinchisi - hosila ma'no, ikkinchisi esa avvalgi ma'noga nisbatan hosila ma'no, keyingi ma'noga nisbatan bosh ma'no (nisbiy bosh ma'no).

Leksemada bosh leksik ma'no odatda to‘g‘ri ma'no bo‘ladi. Frazemada esa bosh lug‘aviy ma'no ko‘chma ma'no bo‘ladi, chunki frazemaning bosh lug‘aviy ma'nosi ham hosila ma'nosi kabi ustama ko‘chma ma'no tarzida gavdalanadi, ma'lum obrazga asoslanadi. Demak, frazemaning tabiati to‘g‘ri ma'noni istisno qilib qo‘yadi. 4 §. Frazemalarda ham lug‘aviy ma'noni va uning taraqqiyotini semik tahlil usuli bilan o‘rganish bu hodisalarni ravshanroq tasavvur qilishga imkon yaratadi. Masalan, ko‘ngl(i) aynidi - ikki ma'noli frazema. Bu frazemaning birinchi ma'nosi uchun semalarni quyidagicha belgilash mumkin: fe'l frazema bo‘lgani sababli avvalo 'ta'sir ko‘rsat ' semasi belgilanadi. Тa'sir ko‘rsatish 'ijobiy yoki salbiy  bo‘ladi, ta'sir etuvchi - 'jism , aniqrog‘i - 'ovqat', ta'sir 'kishi organizmida , aniqrog‘i - 'ovqatlanish a'zolari'da namoyon bo‘ladi. Ovqatlanish a'zolariga ovqatning ta'siri 'jismoniy' bo‘ladi. Yuqorida ajratilgan semalar yig‘imi shunday tartiblanadi: 'ovqatlanish a'zolari   'jismoniy   'salbiy'  ta' sir ko‘rsat '. Ana shu semalar asosida bu frazemaning bosh ma'nosi 'ovqatlanish a'zolari qabul qilmagani tufayli behuzur bo‘l  deb ta'riflanadi. Ko‘ngl(i) aynidi frazemasining ikkinchi lug‘aviy ma'nosi birinchisidan o‘sib chiqqan. Yangi ma'no bu frazemani ovqatdan boshqa narsaga ko‘chirib ishlatish natijasida yuzaga kelgan. Bunday ko‘chirishda birinchi ma'no tarkibidagi 'salbiy', 'ta'sir ko‘rsat ' semalari saqlanadi, 'ovqatlanish a'zolari' ('organizm') semasi 'hissiyot' semasiga, shu bilan birga jismoniy' semasi ham 'ruhiy' semasiga almashadi. Natijada quyidagi semalar yig‘imi voqe bo‘ladi: 'hissiyot   'ruhiy'  'salbiy   'ta'sir ko‘rsat '. Ana shu semalar yig‘imi asosida bu lug‘aviy ma'no 'tabiatiga yoqmagani tufayli ijirg‘an ' deb ta'riflanadi. Ko‘rinadiki, bu frazemada lug‘aviy ma'no taraqqiyoti aniqdan mavhumga tomon yo‘nalishda voqe bo‘lgan, ma'no taraqqiyoti yo‘llaridan metonimiyaga to‘g‘ri keladi. 5 §. Frazeologik ma'no ham xuddi leksik ma'noda bo‘lganidek o‘ziga xos kontekstda (qurshovda) namoyon bo‘ladi. Polisemem frazemaning ma'nolari o‘zaro lug‘aviy ma'nosidan tashqari leksik qurshovida, grammatik tabiatida farqlanib turishi mumkin. Masalan, boy ber frazemasi uch lug‘aviy ma'noni anglatadi: I) 'yutqiz ', 2) 'yo‘qot , 'behuda, befoyda o‘tkaz ', 3) 'oshkor qil '. Bu ma'nolar turli leksik qurshovda namoyon bo‘ladi: birinchisida qimorni, garovni anglatadigan leksema bilan, ikkinchisida vaqtni anglatadigan leksema bilan, uchinchisida esa sirni angla tadigan leksema bilan ishlatiladi: I) Ukaning hech

haqi yo‘q, hovlidan bo‘ladigan tegishini ham sotib, qimorga b o y b e r g a n! (Sobir Abdulla). 2) Shunday qilib, bahorda b o y b e r g a n o‘n besh kunni ham qaytarib oldik (Ibrohim Rahim). 3) Kulgiga to‘lib turganlar endi sir b o y b e r i b q o‘ y g a n yigitchaning ustidan xaxolashdi (Pirimqul Qodirov). Ko‘rinadiki, bu fraze maning lug‘aviy ma'nolarida leksik qurshov farqli, lekin grammatik tabiat bir xil. Mana bu frazemaning lug‘aviy ma'nolarida leksik qurshov ham, grammatik tabiat ham farqli: ket   и и ga tush . Bu frazema 'zimdan yurib butun xatti harakatini ta'qib qil ' va manfaatdor bo‘lgani holda berilib harakat qil  ma'nolarini anglatadi. Har ikki ma'nosida harakatni kishi bajaradi, lekin harakat qaratilgan pred met boshqa boshqa bo‘ladi: birinchisida kishiga ( kimning ), ikkinchisida esa narsaga ( nimaning ) qaratiladi. Shu sababli bu ma'nolarning leksik qurshovi ham, grammatik tabiati ham farq qiladi. Qaratqich kelishigida kishini bildiradigan leksemaning kelishi birinchi ma'noda har uch shaxs son nisbatlovchisini ishlatishga yo‘l ochadi; qaratqich kelishigida narsani anglatadigan leksemaning kelishi esa faqat III shaxs nisbatlovchisining qatnashuvini belgilab qo‘yadi; natijada bu ikki frazeologik ma'noning grammatik tabi ati farqlanib qolgan. Birinchi ma'nosida ketidan tushdim , ketidan tush ding, ketidan tushdi, ketingdan tushdim, ketingdan tushdi, ketimdan tushding, ketimdan tushdi kabi shakllarda ishlatilsa, ikkinchi ma'nosida shu shakllarning uchtasida-gina keladi: ketidan tushdim , ketidan tush ding, ketidan tushdi . Mana bu frazemaning lug‘aviy ma'nolarida grammatik tabiat boshqacharoq: hadd   и и dan osh IIIТ З Т 3   . Bu frazema [ kim ( o‘zining )] 'o‘ziga ortiqcha erk berib yubor ', [ nima ( o‘zining )] 'ortiq darajada kuchayib, zo‘rayib ket  ma'nolarini anglatadi. Birinchi ma'noda kishiga xos harakat, ikkinchi ma'noda esa narsaga xos harakat bildiriladi. Shunga ko‘ra bu ma'nolar har xil leksik qurshovda oydinlashadi, ayni vaqtda grammatik shakllarda ishlatilishi ham farq qiladi. Birinchi ma'nosida bu frazema har uch shaxs sonda tuslanadi ham, nisbatlanadi ham. Ikkinchi ma'nosida faqat III shaxc tuslovchisi va nisbatlovchisi bilan ishlatiladi (har ikki ma'nosida tuslovchi bilan nisbatlovchi moslashib yuradi: haddingdan oshding, haddidan

oshdi kabi). 5 §. Leksemalarning semantik bog‘lanishida ta'kidlangan shart-sharoitlar fraze- malarning semantik bog‘lanishida ham amal qiladi. Masalan, ko‘ngl(i) bor frazemasi ijobiy yoki betaraf ish yoki narsani anglatadigan leksemalar bilan ishlatiladi: Universitetda o‘qishga k o‘ n g l i b o r kabi. Lekin Janjalga ko‘ngli bor kabi bog‘lab ishlatilmaydi: janjal leksemasi anglatadigan voqelik salbiy hodisa deb baholanadi va b. 6 §. Frazosemema. Semema termini bilan faqat leksemaning mazmun jihati nomlanmay, frazemaning (shuningdek morfemaning) ham mazmun jihati nomlanadi. Bu uch til birligiga xos sememalarni leksosemema, frazosemema, morfosemema deb farqlab nomlash mumkin. Xuddi leksemalarda bo‘lgani kabi frazema bir lug‘aviy ma'noli bo‘lsa bir til birligiga (bir frazeologik birlikka) teng bo‘ladi. Agar frazema polisemem bo‘lsa, uning har bir frazosememasi o‘zicha alohida til birli giga (alohida frazeologik birlikka) teng bo‘ladi. Chunki xuddi leksema larda bo‘lgani kabi har bir frazosemema o‘ziga xos lug‘aviy mundarijaga (ideografik semalar yig‘imiga), o‘ziga xos baho semasiga ega. Bulardan tashqari har bir frazosemema o‘ziga xos leksik qurshovga ega bo‘ladi, grammatik tabiatida ham ko‘pincha farqlanib turadi. Nihoyat, har bir frazosemema mustaqil ravishda boshqa lug‘aviy birlik bilan (frazeologik birlik, leksik birlik bilan) sinonimik, antonimik munosabat hosil etishi mumkin. Frazemalar orasidagi semantik munosabatlar Frazemalarda sinonimik munosabat 1 § . Ideografik semalari teng, bir yoki bir necha jihati o‘zaro farqli frazemalar (frazosememalar) frazeologik sinonimlar (frazosinonimlar) deyiladi. Masalan, og‘z(i)ga tolqon sol , mum tishla frazemalari ayni bir lug‘aviy ma'noni - 'mutlaq gapirma ', 'suhbatda mutlaqo qatnashma ' ma'nosini anglatadi: Majlis boshlanguncha biroz kulishib o‘tiraylik. O g‘ i z l a r i n g g a t o l q o n s o l i b o l d i n g l a r (Parda Тursun). Bir gapirib, o‘n kulardi, hammani og‘ziga qaratardi... Bugun m u m t i sh l a b q o l d i (Oydin). Frazeologik sinonimlar ham uch jihatdan baholanadi: a) lug‘aviy ma'nosi jihatidan, b)

baho semasi jihatidan, v) nutqiy xoslanishi jihatidan. Frazosinonimlar ko‘pincha ma'no sinonimlari (ideografik sinonimlar) bo‘ladi (Ma'nosi teng keladigan frazosinonimlar juda oz). Masalan, burn(i)ni ko‘tar - burn(i) ko‘tarildi va dimog‘(i) shishdi frazemalari uchun umumiy mundarija 'kibrlan ', 'gerday ' bo‘lsa da, bu umumiy ma'noning gavdalanishi turlicha. Bundan qat'i nazar, burn(i)ni ko‘tar- - burn(i) ko‘tarildi frazemasiga nisbatan dimog‘(i) shishdi frazemasida ma'no kuchliroq. Frazosinonimlarda baho semasi odatda bo‘rtib turadi. Asli frazema lar xuddi shu maqsad bilan - voqelikni nomlashda uni o‘tkir baholab berish uchun, ijobiy yoki salbiy munosabatni yaqqol ifodalash uchun - yaratiladi. Masalan, ikki oyog‘(i)ni bir etikka tik , oyog‘(i)ni tirab ol sinonimlarining har ikkisida baho semasi juda kuchli; bosh(i) shishdi, miya(si) g‘ovlab ketdi sinonimlarida esa baho semasi ikkinchisida kuchliroq: Otam uylantiraman deb i k k i o y o g‘ i n i b i r e t i k k a s u q i b olgan. Hol jonimga qo‘ymaydi (Sayidahmad). Savdogarning o‘jarchasiga o y o q t i r a b t u r i sh i yigitning g‘azabini oshira boshladi (Oy-bek). Shu kunda hammaning b o sh i sh i sh g a n (Oybek). Ming xil xayol bilan m i ya m g‘ o v l a b k e t d i (Oydin). Frazosinonimlar nutqiy xoslanish jihatidan rang barang emas, asosan so‘zlashuv nutqiga, qisman boshqa nutq ko‘rinishlariga xoslangan. Masalan, ko‘z(i)ni yum , dun/yodan o‘t frazemalari adabiy nutqqa (ko‘tarinki nutqqa), shularning sinonimi jon ber frazemasi esa so‘zlashuv nutqiga xoslangan. Sinonim frazemalarni bir 'frazemaning variantlaridan (allofrazemalardan) farqlash kerak. Masalan, 'yangi, qo‘l tegmagan' ma'nosini anglatuvchi oxori to‘kilmagan, qirovi to‘kilmagan frazemalari o‘zaro sinonim, chunki bulardan har biri asosida boshqa boshqa obraz yotadi (birinchisi to‘quvchilikdan, ikkinchisi esa pichoqchilikdan olingan), boshqa - boshqa leksemalardan tarkib topgan. Ammo bosh(i)da yong‘oq chaq , bosh(i)da danak chaq , bosh(i)da tosh chaq bir frazemaning ko‘rinishlari (allofrazemalari) bo‘lib, bir leksik a'zoning almashuvi bilan yuzaga kelgan, bunday almashtirish bilan frazemaning ma'nosi kuchaya boradi (yong‘oq - danak - tosh ). Sinonimiya frazema (frazosemema) bilan leksema (leksosemema) orasida ham voqe bo‘ladi. Bunday hodisaga frazeologik leksik sinonimiya deyiladi. Masalan, yulduzni

benarvon uradi frazemasi abjir leksemasi bilan, dunyoni suv bossa, to‘pig‘(i)ga chiqmaydi frazemasi beg‘am leksemasi bilan sinonim. Sinonimik munosabatdagi frazema o‘z ma'no qirrasiga, baho semasiga ko‘ra o‘z leksik sinonimidan keskin farq-lanib turadi. Biror voqelikni frazema bilan anglatish leksema bilan anglatishga qaraganda ta'sirchan bo‘ladi. Frazosinonimlar odatda shu tilning o‘ziniki bo‘ladi: bir yostiqqa bosh qo‘y , turmush qur ; bir og‘iz, bir shingil kabi. Bir tildan boshqa tilga frazema o‘zlashtirish juda oz voqe bo‘ladi, shu sababli boshqa tildan fra zema o‘zlashtirish bilan yuzaga kelgan sinonimiya ham deyarli uchramaydi. Frazemalarda antonimik munosabat 2 § . Ideografik semalaridan odatda biri zid, qolganlari aynan ikki frazema (frazosemema) biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi. Bunday ma'no munosabati oppozitiv munosabat deb ham nomlanadi: oq ko‘ngil - ko‘ngl(i) oq va ich(i) qora frazemalari o‘zaro, ochiq qo‘l - qo‘li ochiq va tutunini bulut ko‘rmas, yuvindisini it frazemalari o‘zaro kabi. Antonimik munosabat frazema bilan leksema orasida ham mavjud bo‘lib, frazeologik - leksik antonimiya deyiladi: bosh(i) osmonda frazemasi bilan xafa leksemasi o‘zaro, qo‘l(i) ochiq frazemasi bilan xasis leksemasi o‘zaro kabi. Frazeologik antonimiyani belgilashda ham ko‘pma'nolilik bilan hisoblashish zarur. Bir ma'noli frazemalarda-gina antonimiya frazema bilan fraze ma orasida voqe bo‘ladi: yerga ur - ko‘kka ko‘tar kabi. Ko‘pma'noli frazemalarda esa har bir frazosemema-ning o‘z antonimi bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘z(i)ga issig‘ ko‘rin frazemasi ikki lug‘aviy ma'noni anglatadi: I) 'tanishdek tuyil ' , 2) 'o‘ziga tort ', 'yoqimli bo‘l '. Bu ma'nolarning birinchisiga frazeologik antonim yo‘q, ikkinchisiga esa ko‘z(i)ga sovuq ko‘rin frazemasi antonim: Kelganiga sal o‘tmay hammaning ko‘ziga issiq ko‘rinib qoldi (Said Nazar). - Qori bolalarning ko‘ziga sovuq ko‘rinib qolgan edi (Parda Тursun). Frazeologik birliklarning turkumlanishi 1 §. Frazeologik birliklarni ma'no mundarijasidan anglashiladigan turkumlik semasi asosida lug‘aviy frazeologik birliklar va grammatik frazeologik birliklar deb ajratish

mumkin. Frazema deb lug‘aviy frazeologik birliklarga aytiladi va quyidagi besh turkumga ajratiladi: ot frazemalar, sifat frazemalar, fe'l frazemalar, ravish frazemalar, kesimlik frazemalari. Frazemalarda son turkumining, olmosh turkumining yo‘qligi tabiiy. Frazemalarning deyarli beshdan to‘rt qismini fe'l frazemalar tashkil qilib, predmetning harakat holati  semasi bilan turkumlanadi: bosh eg ('itoatkor bo‘l '), miya(si) g‘ovlab ketdi - miya(si)ni g‘ovlatib yubor (o‘ylayverib gangi '), qon(i)ni buz ('asa-biylanishiga olib kel ') kabi. Fe'l frazemalar qo‘llanmaning oldingi paragraflarida yetarli tasvirlandi. 2 § . Ot frazemalar 'predmet' turkumlik semasiga ega bo‘lib, boshqa turkum frazemalariga nisbatan oz; tuzilishi jihatidan rang barang. Bunday frazemalarda odatda predmet tushunchasi belgi tushunchasi bilan birgalikda anglatiladi, tayanch a'zosi asosan ot leksema bilan ifodalanadi. Grammatik qurilishi quyidagicha: I. Birikmaga teng qurilishli bo‘ladi: 1. Cifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi: 1) sifat leksema bilan ifodalangan: sog‘in sigir , tirik tovon , xom cho‘t , o‘ng qo‘l(i) kabi; 2) son leksema bilan ifodalangan: yetti pushti kabi; 3) fe'lning sifatdosh shakli bilan ifodalangan: suyangan tog‘(i) kabi. 2. Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, qaratuvchi asosan qaratqich kelishigining belgisiz shaklida qatnashgan: umr savdosi , umr yo‘ldoshi , qalam haqi , umrning egovi kabi. 1. Hollovchili birikmaga teng bo‘lib, o‘rin hollovchisi qatnashgan: kosaning tagida nimkosa. II. Sintaktik qurilishi gapshaklga teng bo‘lib, tayanch a'zosi fe'l lek sema bilan ifodalangan, tarkibida vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: patir ushatti , supra qoqdi (Bular - marosim nomlari). 3 §. Sifat frazemalar ot frazemalardan ko‘proq; qurilishiga ko‘ra birikmaga yoki gapga teng: I. Birikmaga teng qurilishli frazemalarda : 1. Тayanch a'zo ot leksema bilan ifodalangan: 1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi : a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan: og‘ir oyoq, shirin so‘z;

b) ot leksemashakl bilan ifodalangan: sher yurak, quyon yurak; d) sifat leksemashakl bilan ifodalanib, birikmaga day affiksoidi qo‘shilgan: o‘rta qo‘lday ; e) kesimlik leksemashakli bilan ifodalanib, birikmaga dagi affiksi qo‘shilgan: yo‘q yerdagi ; f) son leksemashakl bilan ifodalanib, birikmaga lik affiksi qo‘shilgan: besh kunlik kabi. 2) Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, birikmaga dak affiksoidi va 'iliqlik' ma'nosini ifodalaydigan gina affiksi qo‘shilgan: do‘ppining tagidakkina . 2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan: I) Birikma gan sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan; tarkibida: a) vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: pixini yorgan, ilonning yog‘ini yalagan; b) vositali to‘ldiruvchi qatnashgan: old(i)ga tushadigan, osmon bilan o‘pishgan ; d) vositasiz va vositali to‘ldiruvchi qatnashgan: qo‘y og‘zidan cho‘p olmagan ; e) vositasiz to‘ldiruvchi va tarz hollovchisi qatnashgan: yulduzni benarvon uradigan. 2) Birikma -r sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan, tarkibida vo sitali to‘ldiruvchi qatnashgan: betga chopar kabi. II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda: 1. Kesim a'zosi sifat leksemashakl bilan ifodalangan: 1) Ega a'zosi tarkibida nisbatlovchi qatnashgan: a) Doim III shaxs nisbatlovchisi bilan ishlatiladi: zuvalasi pishiq, chakagi ochiq, esi past; usti yaltiroq, ichi qaltiroq. b) Uch shaxs nisbatlovchisidan biri tanlab qo‘shiladi: dimog‘(i) baland, ko‘z(i) tor, qulog‘(i) og‘ir, qo‘l(i) egri; bosh(i) kal bo‘lsa ham, ko‘ngl(i) nozik . 2. Kesim a'zosi o‘rin kelishigidagi ot leksemashakl bilan ifodalangan; ega a'zosi tarkibida III shaxs nisbatlovchisi qatnashadi: dumi xurjunda. 3. Kesim a'zosi asli fe'l leksema bilan ifodalangan: 1) Gapshakl asli o‘tgan zamon shaklida bo‘lib ( xudo urdi kabi), - gan sifatdosh shakliga transformatsiya qilingan ( xudo urgan kabi) va shu shakli da frazema yuzaga kelgan: a) Ega a'zo tarkibida nisbatlovchi qatnashmaydi: xudo urgan, tesha tegmagan; b) Ega a'zo tarkibida III shaxs nisbatlovchisi qatnashadi: onasi o‘pmagan, eti suyagiga

yopishgan; d) Uch shaxs nisbatlovchisidan biri tanlab qo‘shiladi: o‘n gul(i)dan bir gul (i) ochilmagan. 2) Gapshaklning kesim a'zosi tuslangan fe'l leksema bilan ifoda langan : a) hozirgi-kelasi (umum) zamon yasovchisi va III shaxs tuslovchisi bilan shakllangan; ega a'zosi tarkibida nisbatlovchi qatnashib, tanlab qo‘shiladi: chumchuq "pir" etsa, yurag(i) "shir" etadi. Mana bu frazemada nisbatlovchi o‘rin hollovchisi tarkibida qatnashadi: ora(lari)dan qil ham o‘tmaydi. b) Buyruq-istak mayli tuslovchilari paradigmasining III shaxs affiksi bilan shakllangan, ega a'zo tarkibida II shaxs birlik nisbatlovchisi qatnashgan: quling o‘rgilsin. 4- §. Ravish frazemalar miqdoran fe'l frazemalardan keyin ikkinchi o‘rinda turadi; qurilishi quyidagicha: I. Birikmaga teng qurilishli: 1. Тayanch a'zosi fe'ldan boshqa turkum leksemasi bilan ifodalangan: 1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi: a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan; frazema bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: ochiq chehra bilan, sodda dillik bilan ; b) ot leksema bilan ifodalangan: toshbaqa qadam bilan; d) son leksemashakl bilan ifodalangan; birikma: - bosh kelishikda shakllangan: bir shingil, ellik og‘iz, yetti qovun pishig‘i, bir ko‘ngl(i); - - lik affiksi bilan shakllangan: bir pullik ; - chiqish kelishigida shakllangan: bir og‘izdan (bir ovozdan) , bir boshdan ; - o‘rin kelishigida shakllangan: bir holatda ; - o‘rin kelishigidan keyin ham ta'kid yuklamasi qatnashgan: ikki dunyoda ham ; - bosh kelishikdan keyin - day affiksoidi qo‘shilgan: besh barmog‘(i)day ; - jo‘nalish kelishigidan keyin - cha affiksoidi qo‘shilgan: yetti xuftongacha (  yetti xuftonga dovur) ; e) Sifatlovchisi ko‘rsatish birligii bilan ifodalangan birikmashaklning takrori bilan tuzilgan: u dunyo-bu dunyo.

2) Qaratuvchili birikmaga teng bo‘lib, frazema: a) bosh kelishikda shakllangan: bozor bahosi ; b) o‘rin kelishigida shakllangan: yeng ichida, davlat(lari)ning soyasida; d) chiqish kelishigida shakllangan: o‘lgan(i)ning kunidan ; e) bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan: falakning gardishi bilan, zamona- ning zayli bilan; f) bosh kelishikdan keyin - day affiksoidi qo‘shilgan: ignaning uchiday. 3) Тo‘ldiruvchili birikmaga teng bo‘lib, to‘ldiruvchi: a) chiqish kelishigida shakllangan; tayanch a'zo: - ot birikma bilan ifodalangan; frazema bosh kelishikda shakllangan: daryodan bir tomchi ; - ravish leksema bilan ifodalangan: eldan burun ; b) o‘rin kelishigida shakllangan; tayanch a'zo kesimlik leksemasi bi lan ifodalangan: o‘z(i)da yo‘q . 4) Тurli sintaktik qurilmalarga teng bo‘lib: a) [(ot leksema  I  dan  o‘rin hollovchisi) X (fe'l leksema  hollanmish)  ma  y ] X [ot leksema  I  dan ]" tarzida tuzilgan qurilma bilan ifodalangan: eshikdan kelmay teshikdan; b) ".. dan ... gacha " qurilmasi bilan ifodalangan: ipidan-ignasigacha, yetti yashardan yetmish yashargacha; d) ot leksemashakllar bilan tuzilgan uyushiq qatorga - day affiksoidi qo‘shilgan: suv bilan havoday ; e) birda ravishini bo‘lmasa yordamida zidlab takrorlash bilan tuzilgan: birda bo‘lmasa-birda ; f) bosh kelishikdagi ot leksemashakllarni ham ta'kid yuklamasi bilan birga takrorlab tuzilgan: it ham, bit ham . 2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan; frazema: 1) - b ravishdosh yasovchisi bilan shakllangan; sintaktik qurilishi: a) to‘ldiruvchili birikmaga teng; vositasiz to‘ldiruvchi qatnashgan: jon(i)ni hovuchlab, yurag(i)ni hovuchlab, betining terisini sidirib, jon kuydirib, ko‘cha changitib, savlat to‘kib;

o‘zini aka, echkisini taka deb; b) hollovchili birikmaga teng: ikki || yetti bukilib; 2) - guncha ravishdosh yasovchisi bilan shakllangan: ko‘z ochib yumguncha; 3) - gan sifatdosh yasovchisi bilan shakllangan bo‘lib: a) - day affiksoidi qo‘shilgan: xamirdan qil sug‘urganday ; b) - cha affiksoidi qo‘shilgan: qo‘l(i)dan kelganicha. Bu frazema asli qo‘l(i)dan keladi fe'l frazemaning transformatsiyasiga teng; 4) shart mayli yasovchisi bilan shakllangan: nari borsa, oz bo‘lmasa. II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda kesim a'zo fe'l lekse ma bilan ifodalangan: 1) Gapshaklga de - fe'li deb, demay shaklida qo‘shilgan: bersang - ye уman, ursang - o‘laman deb; yuzingda ko‘zing bormi demay;2) Gapshaklga jo‘nalish kelishigi shakli qo‘shilgan: xo‘ja ko‘rsinga; 3) Тo‘siqsiz ergash gapshakl frazemaga aylangan: boshiga qilich kelsa ham; 4) Gapshaklning transformatsiyasiga teng: a) - b ravishdosh shakliga transformatsiya qilingan: umr(i) bino bo‘lib; b) - gan sifatdosh shakliga transformatsiya qilingan va o‘rin kelishigi shakli qo‘shilgan: tuyaning dumi yerga yetganda; 5- §. Kesimlik frazemalari miqdoran ravish frazemalarga deyarli teng bo‘lib, qurilishi quyidagicha: I. Birikmaga teng qurilishli: 1. Тayanch a'zosi ot leksema bilan ifodalangan: 1) Sifatlovchili birikmaga teng bo‘lib, sifatlovchi: a) sifat leksemashakl bilan ifodalangan: katta ko‘cha; eski hammom, eski toz; mulla mirquruq; b) son leksemashakl bilan ifodalangan: bir go‘r, bir pul ; d) ot leksemashakl bilan ifodalangan: o‘g‘il bola; qiyomat qarz; o‘z uyim, o‘lan to‘shagim; e) fe'lning - gan sifatdosh shakli bilan ifodalangan: turgan gap II (shak-shubhasiz'). 2) Qaratuvchili birikma bilan ifodalangan: piyozning po‘sti; og‘z(i)ning yeli; boyagi- boyagi, boy xo‘janing tayog‘i;

3) Тo‘ldiruvchili birikma bilan ifodalangan; to‘ldiruvchi: a) chiqish kelishigida shakllangan: qissadan hissa, xamir uchidan patir, chiqmagan jondan umid ; b) jo‘nalish kelishigida shakllangan: so‘k oshiga surnay; 4) ustasi farang frazemasi tojikcha izofa birikmasi tarzida tuzilgan. 2. Тayanch a'zosi fe'l leksema bilan ifodalangan; frazema: 1) Тo‘ldiruvchili birikmaga teng bo‘lib: a) - gan sifatdosh yasovchisi va - day affiksoidi bilan shakllangan: suv quyganday; b) - gu sifatdosh yasovchisi va - day affiksoidi bilan shakllangan: bir qoshiq suv bilan yut[ib yubor]guday . 2) Hollovchili birikmaga teng bo‘lib, fe'lning: a) - sh otdosh yasovchisi bilan shakllangan: it yotish, mirza turish ; b) buyruq-istak maylining III shaxs tuslovchisi bilan shakllangan: u yoqda tursin, nari tursin. 3. Тayanch a'zosi ravish leksema bilan ifodalangan: undan nari. 4. Тayanch a'zosi tasvir birligi bilan ifodalangan: bir qop yong‘oqday shaldir-shuldur. II. Gapshaklga teng qurilishli frazemalarda kesim a'zo: I) kesimlik leksemasi bilan ifodalangan: es(i) yo‘q, maza(si) yo‘q, lab-dahan yo‘q, es(i) bor, yurag(i)da o‘t(i) bor, toshga azon aytgan bilan baravar; 2) sifat leksema bilan ifodalangan; ega a'zo tarkibida nisbatlovchi qatnashgan: bet(i) qattiq, qo‘l(i) uzun, qo‘l(i) yengil, qulog‘(i) ding, qadd(i) kamon, yurag(i) taka-puka, yurag(i) keng, yurag(i) tor, es(i) kirdi-chiqdi, es(i) butun, til(i) uzun, bosh(i) ochiq, bosh(i) bog‘liq, oshig‘(i) olchi, qo‘l(i) gul; til(i) boshqa, dil(i) boshqa; 3) son leksema bilan ifodalangan: do‘ppi(si) yarimta, ko‘z(i) to‘rt, til(i) bir qarich; 4) ot leksemashakl bilan ifodalangan: a) bosh kelishikda qatnashgan: to‘rt taraf(i) qibla, ikki dunyo bir qadam; o‘z(i) xon, ko‘lanka(si) maydon; b) o‘rin kelishigida qatnashgan: bosh(i) osmonda, do‘ppi(si) osmonda, og‘z(i) qulog‘ida, ona sut(i) og‘z(i)da, bir qaynovi ichida; yegan(i) oldida, yemagan(i) ket(i)da; 5) fe'l leksema bilan ifodalangan; gapshakl transformatsiya qilinib, - di zamon

yasovchisi - gan sifatdosh yasovchisiga, III shaxs tuslovchisi III shaxs nisbatlovchisiga almashtirilgan, shundan keyin bosh kelishik shakli qo‘shilgan: pir urdi - pir urgani kabi ; 6) buyruq maylining II shaxs birlik: a)) senlash tuslovchisi shaklida ifodalangan: o‘zing uchun o‘l, yetim; b) sizlash tuslovchisi shaklida ifodalangan: yaxshi boring, yaxshi qoling (Bular - muomala frazemalari). III. Bir frazema uyushiq ot leksemashaklga chama ma'nosini ifodalaydigan - cha affiksoidini qo‘shib shakllangan: yer bilan osmoncha (osmon bilan yercha). Frazeologik birliklarda grammatik turkumlar 6- §. Leksik birliklarda bo‘lganidek frazeologik birliklarda ham grammatik turkumlar ajratiladi. Bular asosan modal frazeologik birliklardan iborat bo‘lib, mazmunan rang- barang: turgan gap II ('shak-shubhasiz'), xudo xohlasa ('nasib qilsa ), xudo biladi (aniq aytib bo‘lmaydi') gapning ochigi ('to‘g‘risini aytganda'), gapning po‘stkallasi ('fikrning lo‘ndasi ); xudoga shukur (sabr-qanoat, mamnuniyat ifodalovchi birlik), xudo saqlasin, xudo ko‘rsatmasin (noxushlik yuz bermasligini tilab aytiladigan birlik). Oz bo‘lsa-da undov frazeologik birliklar ham mavjud bo‘lib, afsuslanish ( sho‘rim qursin, esim qursin ), taajjub [ Qayoqdan kun chiqdi?!, shox(i) bormi?! ], qutlov (Qadamingizga hasanot! ), istak ( Jon koshki edi ) kabi ma'nolar ifodalanadi. 7- §. Yakunlovchi mulohazalar. Yuqoridagi tasvirlardan ayonki, frazeologik birlik-ning qaysi frazeologik turkumga mansubligi iboradan bir butun holda anglashiladigan turkumlik semasi asosida belgilanadi. Frazeologik birlikning leksik tarkibi, grammatik shakllanishi ikkilamchi belgilar sifatida hisobga olinadi. Masalan, ot turkumiga mansub frazemadan 'predmet' turkumlik semasi anglashiladi, bunday frazema odatda birikmaga teng qurilishli bo‘lib, tayanch a'zosi ot leksema bilan ifodalangan bo‘ladi, demak, bunday frazemalarda ifoda jihati bilan turkumlik jihati mutanosib bo‘ladi; bunday frazema asosga teng bo‘lib, nutqda son va kelishik ko‘rsatkichlarini olib frazemashakl holatiga o‘tadi. Supra qoqdi, patir ushatti kabi gapshaklga teng qurilishli, lekin ot turkumiga mansub frazemalar ham bundan mustasno

emas: patir ushatti  I  ga chaqir kabi. Тayanch a'zosi ot leksema bilan ifodalangan, sintaktik qurilishi birimaga teng frazemalarning bir qismi sifat turkumiga mansub ( og‘ir oyoq kabi). Bunday frazemalar mazmunan ('predmetning sifatiy belgisi  semasi bilan) va grammatik shakli bilan ot frazemalardan farq qiladi. Sifat frazema tarkibida sonlovchi va turlovchi qatnashmaydi, nutqda sifatlovchi vazifasida keladi (shunga ko‘ra 'sifatlovchi' sintaktik semasi qo‘shiladi). Demak, sifat frazemalarga grammatik shakllarda ishlatilish xos emas. Bunday xususiyat tayanch a'zosi sifat leksema bilan ifodalanib, sintaktik qurilishi gapshaklga teng frazemalarga ham xos [ zuvalasi pishiq, qo‘l(i) egri kabi]. Sifat frazemalarning ayrimlari ot birikmaga - day , - dagi kabi sintaktik mohiyatli grammatik ko‘rsatkich qo‘shilib shakllangan; frazemaning sifat turkumiga mansubligini belgilashda ana shunday grammatik ko‘rsatkich hisobga olinadi ( o‘rta qo‘lday, yo‘q yerdagi kabi). Frazemaning tayanch (oxirgi) a'zosi sifat leksema bilan ifodalanishi bu frazemaning sifat turkumiga mansub ekanidan dalolat beradi ( tagi past kabi). Xuddi shu fikrni tayanch a'zosiga (aniqrog‘i – frazemaga yaxlitligicha) sifatdosh shakli yasovchisi qo‘shilgan frazemalarga qarata ham aytish mumkin ( tesha tegmagan kabi). Sifat frazemalarning ayrimlari - kesimi tuslovchili gapshaklga teng ( quling o‘rgilsin kabi). Bunday frazemalarning sifat turkumiga mansubligini belgilashda grammatik shakliga tayanib bo‘lmaydi, turkumlik semasi va sintaktik vazifasi asosga olinadi. Yuqoridagi kabi tahlilni boshqa turkum frazeologik birliklari bo‘yicha ham davom ettirish mumkin. Barcha hollarda frazemaning mazmun jihati bilan ifoda jihati orasidagi mutanosiblikka yoki nomutanosiblikka duch kelinadi. Nomutanosiblik mavjud o‘rinlarda turkumlik semasi asosiy o‘lchov bo‘ladi va b. Frazemalarda bog‘lashuv 1- §. Frazemalarning bog‘lashuv imkoniyati asosan ularning qaysi turkumga mansubligi bilan belgilanadi. I. Ot frazemalar: 1) ega vazifasida kelib, kesimni o‘ziga bog‘laydi: U m r y o‘ l d o sh i m - o‘ta

mehnatkash kabi; 2) to‘ldiruvchi vazifasida kelib, fe'l leksemaga bog‘lanadi: U m r y o‘ l d o- sh i m n i cheksiz hurmat qilaman. U m r y o‘ l d o sh i m d a n jonimni ham ayamayman kabi; 3) qaratuvchi vazifasida kelib, qaralmish bo‘lib kelgan leksemaga bog‘lanadi: U m r y o‘ l d o sh i m n i n g sog‘lig‘i juda yaxshi kabi; 4) egaga bog‘lanib (ega qatnashmagan, ega qatnashmaydigan gapshakllarda o‘zicha) kesim vazifasida keladi: Bu kishi – u m r y o‘ l d o sh i m kabi. II. Sifat frazemalarning bog‘lashuvi sintaktik qurilishiga va vazifasiga bog‘liq: 1. Birikmaga teng qurilishli frazemalar: 1) ot leksemaga bog‘lanib sifatlovchi vazifasida keladi: sh i r i n s o‘ z yigit, y o‘ q y e r d a g i gaplar, o s m o n b i l a n o‘ p i sh g a n binolar kabi; 2). egaga bog‘lanib (ega qatnashmagan, ega qatnashmaydigan gapshakllarda o‘zicha) kesim vazifasida keladi: Umr yo‘ldoshim shu kunlarda o g‘ i r o y o q kabi. 2. Gapshaklga teng qurilishli frazemalar: 1) ot leksemaga bog‘lanib sifatlovchi vazifasida keladi; bunda tuslovchi tashlanib, 'sifatlovchi' sintaktik semasi qo‘shiladi; ega bo‘lak tarkibida ko‘pincha nisbatlovchi qatnashadi; odatda III shaxs nisbatlovchisi, ba'zan-gina boshqa shaxs-son nisbatlovchisi qatnashadi: chakagi ochiq bolakay, dumi xurjunda ish, qulog‘i og‘ir qariya, quling o‘rgilsin xiyobon kabi; 2) Gap vazifasida keladi; frazemaning ega a'zosi tarkibida nisbatlovchi qatnashadi va uch shaxs-son nisbatlovchilaridan biri tanlab qo‘shiladi; demak, bunday frazemalarda qaratuvchi bo‘lak bilan bog‘lanish imkoniyati mavjud; tayanch a'zo: a) hozirgi-kelasi zamon shaklidagi fe'l leksema bilan ifodalanadi: chumchuq "pir" etsa, yurag(i) "shir" etadi (kimning) , ora(lari)dan qil o‘tmaydi (kimlarning) kabi; b) sifat leksema bilan ifodalanadi: bosh(i) kal bo‘lsa ham, ko‘ngl(i) nozik (kimning] kabi. Demak, gapshaklga teng qurilishli frazema (umuman har qanday sintaktik birlik) nutqda o‘z sintaktik qurilishiga mos holda gap (jumla) vazifasida ham, shuningdek o‘rni bilan birikmaning bo‘lagi (masalan, sifatlovchi) vazifasida ham ishlatiladi. III. Ravish frazemalar sintaktik qurilishi va grammatik shaklidan qat'i nazar fe'l

leksemaga, kesimlik leksemasiga bog‘lanib hollovchi vazifasida keladi: o ch i q ch e h r a b i l a n kutib ol-, y e t t i q o v u n p i sh i g‘ i bor, i k k i d u n- y o d a h a m rozi bo‘lma-, e sh i k d a n k e l m a y t e sh i k d a n ket- kabi. Bir qancha ravish frazemalar tarkibida tashqi bog‘lashuvga mansub nisbatlovchi qatnashadi: 1) Faqat III shaxc nisbatlovchisi qatnashadi: ipidan ignasigacha; o‘zini aka, echkisini taka deb kabi; 2) Uch shaxs-son nisbatlovchilaridan biri tanlab qo‘shiladi. Ana shunday ravish frazemalarda qaratuvchi bilan bog‘lashuv imkoniyati mavjud, lekin bu imkoniyat nutqda ko‘pincha namoyon bo‘lmaydi: o‘lgan(i)ning kunidan, umr(i) bino bo‘lib, bosh(i)ga qilich kelsa ham kabi. IV. Kesimlik frazemalari o‘z nomiga monand holda egaga bog‘lanib (ega qatnashmagan, ega qatnashmaydigan gapshakllarda o‘zicha) kesim vazifa sida keladi: Bu kasb egalarining barchasi – b i r go‘r. Hol-ahvol so‘rashish u y o q d a t u r- s i n, salomimga alik ham olmadi kabi. Gapshaklga teng qurilishli kesimlik frazemalari gap(jumla) vazifasi da keladi. Bunday frazema tarkibida nisbatlovchi qatnashib, uch shaxs-son nisbatlovchisidan biri tanlab qo‘shiladi. Ana shunday kesimlik frazemasida qaratuvchi bilan bog‘lashuv imkoniyati mavjud, lekin bu imkoniyat nutqda deyarli namoyon bo‘lmaydi: Menga ko‘rsatilgan iltifotdan b o sh i m osmonda. Ketsang - ketaver, t o‘ r t t a r a- f i n g - q i b l a kabi. 2- §. Fe'l frazemalarga xos bog‘lashuv o‘ta murakkab bo‘lib, bu yerda eng muhim jihatlari ta'kidlanadi. ( Тo‘liqroq ma'lumot olish uchun qarang: Rahmatullaev Sh. O‘zbek tilida fe'l frazemalarning bog‘lashuvi. "Universitet", Т.: 1992). Fe'l frazemalarning bog‘lashuv xususiyati, birinchidan, frazemaning birikmaga yoki gapshaklga teng qurilishli ekani bilan, ikkinchidan, fe'l a'zoning bog‘lashuv imkoniyati va bu imkoniyatning frazema tarkibida namoyon bo‘lgan-bo‘lmaganligi bilan, uchinchidan, frazemaning ot a'zosi tarkibida tashqi bog‘lashuvga mansub nisbatlovchining bor-yo‘qligi bilan belgilanadi. I. Birikmaga teng qurilishli fe'l frazemalarda bog‘lashuv imkoniyati quyidagicha: 1. Ega bilan bog‘lashuv deyarli barcha fe'l leksemalarga xos, bunday bog‘lashuv faqat

shaxssizlangan fe'l leksemada yo‘qoladi; shaxssizlangan fe'l leksema esa frazema tarkibida deyarli qatnashmaydi. Fe'l frazema faqat ega bilan bog‘lashuvli bo‘lishi uchun kesim a'zo to‘ldiruvchini boshqara olmasligi yoki boshqaruv xususiyati frazemaning tarkibida namoyon bo‘lgan bo‘lishi, frazemaning ot leksemashakl bilan ifodalangan a'zosi tarkibida tashqi (qurshovga mansub) nisbatlovchi qatnashmasligi lozim: katta ket- (kim), sarosimaga tush- (kim), qora terga bot- (kim), aqldan oz- (kim) kabi. 2. Yuqoridagi tur frazema (egadan tashqari) qaratuvchi bilan bog‘la shuvli bo‘lishi uchun ot leksemashakl bilan ifodalangan a'zo tarkibida tashqi (qurshovga mansub) nisbatlovchi qatnashgan bo‘lishi lozim: bosh(i)ga chiqib ol- (kim kimning) , jilov(i)dan tortib qo‘y- (kim kimning) , til(i)dan tushma- (kim kimning) , dum(i)ni tug- (kim kimning) , bosh(i)ga suv quy- (kim kimning) ; tagiga yet- (kim nimaning), mag‘zini chaq- (kim nimaning) kabi. Ko‘rinadiki, birikmaga teng qurilishli bunday frazemalar - ikki bog‘lashuvli: ega va qaratuvchi bilan bog‘lanadi. Frazemaning qurshovidagi qaratuvchi o‘z - ta'kid birligi bilan ifodalanishi lozim bo‘lsa, bunday qaratuvchi odatda namoyon bo‘lmaydi: teri(si)ga sig‘may ket- (kim [o‘zining]), og‘z(i) bilan yur- (kim [o‘zining]) kabi. 3. Birikmaga teng qurilishli frazema to‘ldiruvchi bilan bog‘lashuvli bo‘lishi uchun frazemaning tayanch a'zosiga to‘ldiruvchini boshqarish mansub bo‘lishi va bu xususiyat frazemaning tarkibida namoyon bo‘lmagan bo‘lishi lozim. Bunday frazemaning fe'l a'zosi: 1) vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradi: suv qilib ich- (kim nimani), ep bilma- (kim nima qilishni), bir yoqqa yig‘ishtirib qo‘y- (kim nimani); sarosimaga sol- (nima kimni), yer - ko‘kka ishonma- (kim kimni yoki nimani) kabi; 2) vositali to‘ldiruvchini boshqaradi: qo‘sha qari- (kim kim bilan), teng kel- (kim kimga) kabi; 3) ham vositasiz, ham vositali to‘ldiruvchini boshqaradi: teng ko‘r- (kim kimni kimga), bir qatorga qo‘y- (kim kimni kim bilan) kabi; 4) har ikki tur to‘ldiruvchini boshqara oladigan fe'l a'zoning bir to‘ldiruvchini boshqaruvi frazema tarkibida namoyon bo‘lib, qurshovida ikkinchi to‘ldiruvchini boshqaradi: kun berma- (kim kimga), pand ye- (kim kimdan) kabi.

II. Sintaktik qurilishi gapshaklga teng fe'l frazemalarda bog‘lashuv imkoniyati quyidagicha: 1. Bunday frazema tarkibida ega qatnashadi, shunga ko‘ra bunday bo‘lak bilan bog‘lashuv bo‘lmaydi. 2. Тo‘ldiruvchi bilan, qaratuvchi bilan bog‘lashuv imkoniyati birikmaga teng qurilishli frazemalardan farq qilmaydi: tuyaning ustida it qopadi (kimni), son tegdi (kimga), silla(si) quridi (kimning), ko‘z(i) yetdi (kimning nimaga), nafsi og‘ridi (kimning nimadan), es(i) og‘ib ketdi (kimning kimga yoki nimaga) kabi va b. Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980.

2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Tilning tashqi va ichki jihati

Tovushlarning funksional jihati. Asosiy fonologik tushunchalar

Mazmun va shakl

Leksemaning mazmun tizimi

Frazemalar тizimi