Tilning grammatik vositalari - Лингвистика - Рефераты

Tilning grammatik vositalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.5 KB

Tilning grammatik vositalari Reja: 1. Grammatik ma'nolarni ifodalovchi sintetik va analytik vositalar. Sintetik va analitik tillar 2. So'z turkumlarining tasnifi 3. Asosiy sintaktik xususiyatlar. Gap

So'z o'zgartirish va so'z yasash qoidalari va grammatik konstruksiyalarni tuzishda qo'llanadigan usullari majmuini tilning grammatik vositalari deb yuritiladi. Bu tartib-qoidalar yig'indisi tilning grammatik (aniqrog'i morfologik) turini aniqlashda yordam beradi. Jahondagi tillar grammatik vosita larning qaysi birini ko'proq qo'llashi va bu vositalardan qay si nisi shu tilda borligi bilan farqlanadi. Turkiy tillari affiksa tsiyaning ko'p qo'llanishi bilan ajralib tursa, vyetnam tilida affiksatsiya deyarli yo'q, xitoy tilida juda kam uchraydi. Grammatik ma'nolarni ifodalashda ishtirok etuvchi vosi ta lar barcha tillarda bor, lekin ularning miqdori chegaralangan, bu vositalar qatoriga affiksatsiya, ichki fleksiya, reduplika tsiya, so'zlarni qo'shish, urg'u, intonatsiya, yordamchi so'zlar, so'z tartibi va suppletivizm kiradi. Ularning har birini alohida ko'rib chiqamiz. 1) Affiksatsiya – so'zning o'zagiga yoki asosiga turli affikslarni (prefiks, infiks, suffiks, fleksiya yoki qo'shimchalar) qo'shish yordamida grammatik ma'noni ifoda qilish vositasidir. Turkiy tillarda, xususan o'zbek tilida prefiks faqat boshqa tillardan o'tgan so'zlarda uchraydi. Masalan, o'zbek tilida tojik tilidan olingan be- (bemalol, beminnat kabi), bo- (boadab), ba'zan ba- shaklida (badavlat) prefikslari ko'p qo'llanadi. O'zbek tilida -gina suffiksi erkalash va kichraytirish ma'nolarini ifodalaydi: yaxshigina, kichkinagina, shiringina kabi. Kelishik qo'shimchalari, ko'plik qo'shimchasi va fe'l shakli, zamoni va hokazo qo'shimchalar grammatik ma'noni ifodalashda keng qo'llanadi. Affiksatsiya ingliz, nemis, fransuz va boshqa tillarda ko'p tarqalgan. 2) Ichki fleksiya – so'zning o'zagi ichida unlilarning o'zgarishi yoki tovushning yo'qolishi. Turli grammatik vosita larni hosil qilishda va yangi so'zlar yasashda ichki fleksiya ishtirok etadi. Ichki fleksiya tashqi fleksiyadan, ya'ni so'z o'zagining oxiridagi grammatik ko'rsatkichlardan, masalan, son va kelishik kategoriyalari qo'shimchalaridan farq qiladi. Ichki fleksiya semit tillariga, xususan, arab tiliga xosdir. Masalan, k-t-b o'zagidan ("yozmoq") ichki fleksiya vositasida kataba ("u yozdi"), kutuba ("u yozilgan"), kotibun ("yozuv chi", "hattot"), kitabun ("yozilgan"). Ichki fleksiya yordamida kelishik shakllari yasaladi. Rus tili ichki

fleksiyaga boy bo'lib, unda unlilarning almashinuvi ko'p uchraydi. Masalan, лежать , лёжа , ложиться , ходить , хождение , ход , ходячий kabi. 3) Reduplikatsiya (lotin tilidagi reduplicare – "ikkilan tir moq") – so'z, uning o'zagi yoki boshlang'ich bo'g'inini qay ta rish vositasida grammatik ma'noni ifodalashdir. U juda ko'p tillarda mavjud. Qaytarish yo'li bilan so'zlarning ma'nosi ku cha yishi mumkin: ko'm-ko'k, qop-qora, sap-sariq kabi. Indo nez tilida so'zlarni qaytarish vositasida ko'plik ifoda etiladi: sudara – "o'rtoq", sudara-sudara (sudara 2 ) – "o'rtoqlar", malaya tilida orang – "inson, kishi", orang-orang – "insonlar, kishilar" kabi. 4) Qo'shish – so'zlarni va ularning elementlarini yangi so'z yasash uchun biriktirishdir. Masalan, o'zbek tilida gulto jixo'roz, karnaygul, ishlabchiqarish, ishyoqmas kabi so'zlar ikki yoki uch so'zning qo'shilishidan yasalgan. Odatda bunday so'zlarni qo'shma so'zlar deb ataladi. Ba'zi qo'shma so'zlar ning ikkinchi qismi turli affikslarni qabul qiladi va o'zgarish larga uchraydi: hokimiyat, saryog' (sarig' yog' birikmasining qisqargani), bugun – bul kun birikmasining qisqargani) va h.k. Ko'pgina qo'shma so'zlar va so'z birikmalari qisqartma so'zlar shaklida qo'llanadi: AQSH, mexmat ( m exanika-matematika fakulteti), O'zMU, OAK (Oliy Attestatsiya Komissiyasi) kabi. 5) Yordamchi so'zlar – sirasiga shunday so'zlar kiradiki, ular gapda biror bo'lak vazifasini bajarmaydi, lekin gapning mustaqil bo'laklari bo'lib kelgan so'zlarning grammatik ma'no ni ifodalashiga yordam beradi. Yordamchi so'zlar biror narsani atamaydi, ya'ni nominativ funksiyani bajarmaydi. Yordamchi so'zlarga artikl, predlog (rus, ingliz, nemis va boshqa tillarda), yuklama, yordamchi fe'llar va bog'lovchilar kiradi. Artikl otning belgisi bo'lib, uning turlanishi, qaysi rodga tegishli eka nini ko'rsatadi. Masalan, nemis tilida der , das , die artiklla rining qo'llanishi otlarning rodiga bog'liq. Otning turlanishiga ko'ra nemis tilida artiklning shakli o'zgarishi mumkin: bosh kelishik – der Mensch (odam) qaratqich kelishigi – des menschen tushum kelishigi – dem menschen

chiqish kelishigi – den Menschen Predloglar gap bo'laklari o'rtasidagi aloqalarni aniqlash tirib turuvchi yordamchi so'zlardir. Masalan ingliz tilida to school – maktabga, at school – maktabda, from school – maktabdan, shuningdek rus tilida в школе, из школ ы , по школам kabi. Bog'lovchilar gap va so'zlarni bog'lash uchun xizmat qiladi: kitob va daftar, aka bilan uka, bahor keldi va gullar ochildi kabi. Ing'liz, nemis, fransuz va rus tillarida ham bog'lovchilar so'z va gaplarni bog'lashda qo'llanadi. Yordam chi fe'llar o'z ma'nosini yo'qotgan, lekin fe'lning boshqa za mon, aspekt va darajasini ko'rsatuvchi vosita sifatida qo'lla nadi. Rus tilidagi быть ingliz tilidagi be, have, shall, will, – should, would yordamchi fe'llari ko'p qo'llanadi. 6) So'z tartibi so'zlarga yangi ma'no beruvchi va gapning mazmunini o'zgartiruvchi vositadir. Gaplarda so'z tartibi ayniqsa affiksatsiya kuchsiz bo'lgan tillarda, jumladan, ingliz va fransuz tillarida katta ahamiyatga egadir. Ingliz tilida ot va sifatlardagi affikslar unchalik farqlanmasligi tufayli ularning gapdagi o'rniga ko'ra farklash mumkin. Masalan, the arrived people – kelgan odamlar ( s ifat), the people arrived – Odamlar keldi (fe'l). The arrived are the tourists – Kelganlar sayohatchilardir (ot). Gapda so'zlarning' tartibiga ko'ra gap bo'laklari va bu so'zlarning o'zaro aloqasi aniqlanadi. Xind-ovrupo tillarida so'z tartibi erkin hisoblanadi, ya'ni ko'pincha gapdagi so'zlar ning o'rnini almashtirish mumkin. Masalan, The boys walked slowly up the hill – Bolalar vodiy tepasiga sekin chiqdilar. Slowly the boys walked up the hill – Sekin bolalar vodiy tepasiga chiqdilar. Up the hill slowly wal - ked the boys 1 – Vodiy tepasiga sekin bolalar chiqdilar. Bu misolni o'zbek tiliga tarjimasidan ko'rinib turiptiki, bu tilda ham so'z tartibi erkin hisoblanadi. Bu, ayniqsa, she'rlarda yaqqol namoyon bo'ladi. Ba'zi tillarda, xususan, hind, xitoy, vyetnam, indonez tillarida gapda so'z tartibini o'zgartirish katta ahamiyatga ega bo'lib, bu tillarda affiksatsiya grammatik ma'noni ifodalash vositasi sifatida qo'llanilmaydi. Affiksatsiya kuchli bo'lgan 1 Misol quyidagi kitobdan olindi: Лайонз Джон. Введение в теоретическую линг - вистику. М., Прогресс, 1978. с. 216.

tillarda gapda so'zlar tartibi unchalik ahamiyatli emas. Gapda so'z tartibining o'zgarishi stilistik va mantiqiy jihatdan ahamiyatli bo'lishi mumkin. Urg'u so'zlarning grammatik ma'nosyni farqlay oluvchi vosita bo'lib xizmat qilishi mumkin. Hind-ovrupo tillarida so'zlar va so'z shakllari urg'uning o'rniga ko'ra grammatik ma'nolari bilan farqlanadi. Masalan, rus tilida мук á– un, м ý ка – azob, рук ú (r.p.yed.ch.) qo'l – р ý ки (im.p.mn. ch.). Ingliz tilida `present – sovg'a, présent – hozir bo'lmoq, im`port – import (ot), to ímport – import qilmoq. German, turkiy, h i nd tillarida urg'u so'zlarning grammatik ma'nolarini ifoda qilishda kamroq qo'llanadi. Masalan, o'zbek tilida olmá (meva) – ólma (fe'lning buyruq shakli), atlás (mato) – atlas (xarita kitob) kabi urg'uning o'rniga ko'ra farqlanuvchi so'zlar juda kam. Intonatsiya, ayniqsa, uning asosiy komponenti bo'lgan melodiya (ohang) grammatik ma'noni ifodalashda xizmat qiladi. Masalan, U keldi (tushuvchi ohang – darak gapda), U keldi? (ko'tariluvchi ohang – so'roq gapda), U keldi!(ancha baland ohang – undov gapda) va so'zlovchining his-hayajon, ehtirosini ifodalovchi past yoki baland ohang qo'llanishi mumkin. Musiqiy ohangga ega bo'lgan tillarda (hitoy, tay, vyetnam, koreys) ohang grammatik ma'noni farqlashda ko'proq xizmat kiladi. Masalan, Alyaskadagi takelama qabilasi tilida "hi1a" so'zi tushuvchi ohang bilan aytilsa "qo'shiq", ko'tariluvchi ohangda talaffuz etilsa, "qo'shiq aytmoq" (fe'l) ma'nosini ifodalaydi. GRAMMATIK MA'NOLARNI IFODALOVCHI SINTETIK VA ANALYTIK VOSITALAR. SINTETIK VA ANALITIK TILLAR Tillardagi grammatik ma'nolar sintetik va analitik vosita lar yordamida ifodalanadi. Sintetik (grekcha synthesis – birga yig'moq) usul grammatik ma'noning so'zning tarkibida ifodala nishi va bir yo'la so'z o'zining leksik ma'nosi va grammatik ma'nosini qamrab olishi bilan izohlanadi. Grammatik ma'no larni ifodalovchi sintetik vositalarga reduplikatsiya (takror), urg'u, affiksatsiya, ichki fleksiya kabilar kiradi. Masalan, xizmat-chi-lar-i-miz-da-gi so'z shaklida - chi – so'z

yasovchi affiks, - lar – ko'plik qo'shimchasi, - i – egalik affiksi, - miz – 1-shaxs ko'plik shakli, - da – o'rin-payt kelishigi qo'shimchasi, - gi – shaxsga tegishli affiks mavjud. Bu so'z shaklida bir yo'la uning leksik ma'nosi (xizmat) va grammatik ma'nolari (turli affikslar yordamida) o'z ifodasini topgan. Grammatik manoni analitik yo'l bilan ifodalashda (grek cha ana lysis – bo'lakka bo'lish, qismlarga ajratish) so'zning leksik ma'nosi bir so'z bilan ifodalansa, uning grammatik ma'nosi boshqa so'z orqali beriladi va har ikki so'z bir gram matik shaklga tegishli bo'ladi. Masalan, ingliz tilida ko'plik shaklini ifodalovchi shall go, will do fe'l shakllarida shall/will kelasi zamonni ifodalashda qo'llanuvchi yordamchi fe'llar hisoblanadi, go, do fe'llari mustaqil ma'noga ega bo'lgan fe'llardir. Lekin ularning har ikkisi bir grammatik ma'no, ya'ni kelasi zamon shakliga tegishlidir. Sifatlarning qiyosiy darajalarini ifodalashda yaxshi – oddiy darajani va yaxshiroq – orttirma darajani sintetik yo'l bilan ifodalaydi, lekin bu sifatning kuchaytirma darajasi juda kuchli shaklida analitik yo'l bilan ifodalangan. Turli tillarda bir yo'la sintetik va analitik yo'l bilan grammatpk ma'noni ifodalash mumkin. Lekin ularning qaysinisi ko'proq qo'llanishiga ko'ra, ya'ni sintetik vositalar ko'proq ishlatilsa bu tilni sintetik, analitik vositalar ko'proq qo'llansa, analitik til deb ataladi. Shu jihatdan qadimiy tillardan bo'lgan lotin, sanskrit, qadimiy slavyan, qadimiy grek tillari sintetik tillar hisoblanadi. Ingliz, fransuz, bolgar, hozirgi grek va hind tillari analitik tillardir. SO'Z TURKUMLARINING TASNIFI So'zlarni yirik alohida grammatik guruhlarga ajratish yordamida so'z turkumlari aniqlangan. So'zlar grammatik jihatdan leksemalar yoki so'z shakllari sifatida qarama-qarshi qo'yiladi. So'zlarni grammatik jihatdan leksemalar sifatida qarama-qarshi qo'yilganda, ularni tasnifiy yoki leksik-gram matik kategoriyalar sifatida qaraladi. Biroq so'zlarni so'z shakllari sifatida qarama-qarshi qo'yilganda, ularning so'z o'zgartiruvchi yoki shakl yasovchi kategoriyalari aniqlanadi. Tasnifiy kategoriyalarga so'z turkumlari kirsa, shakl yasovchi kategoriyalarga son, kelishik,

egalik kategsriyalari kiradi. Grammatik kategoriya na faqat tasnifiy, balki shakl yasovchi kategoriya sifatida grammatik ma'no bilan grammatik shaklni birga mujassam etadi. So'z turkumlari o'zining mazkur tildagi grammatik belgi lari bilan ajratiluvchi so'zlarning yirik guruhlari hisoblanadi. Turli so'z turkumlariga kiruvchi so'zlar o'zlarining paradigmasi yoki sintaktik vazifasi bilan ajralib turadi va bu tasnifning asosini tashkil etadi. So'z turkumlarini aniqlash tildagi turli birliklarni tahlil etishda yordam beradi. So'zlarni tasnif etish – tildagi lug'atni grammatik jihatdan yirik guruhlarga ajratishdir. Lug'atdagi so'zlarning grammatik xususiyatlarini hisobga olib, so'z turkumlari tasnif etiladi. Biroq tasnifda bir guruhdagi so'zlarni boshqa guruhga kiritish mumkin emas. Har bir so'z faqat bir guruhga tegishli bo'lib, boshqa ikkinchi guruhga yoki bir necha guruhlarga kiritilishi mumkin emas. Arap biror so'z ikki guruhga (so'z turkumiga) tegishli bo'lgan belgilarga ega bo'lsa, unda uchinchi boshqa bir guruh borligidan darak beradi. Masalan, ot bilan sifat bir turdagi belgiga ega emas. Lekin sifat va ravish bir xil belgiga ega bo'lishi mumkin. Sifat otning belgisi bo'lsa. ravish harakatning belgisi hisoblanadi. Turli ish-harakatlarni ifodalovchi so'zlar alohida grammatik guruhni, ya'ni fe'lni tashkil etadi. So'zlarni tasnif etish leksemalarni leksik- grammatik guruhlarga ajratish natijasidir. Lekin bu tasnif so'z shakllarining tasnifini o'z ichiga olmaydi. Shu sababli tasnifga asos qilib olingan belgilarning so'zning barcha shakllari uchun umumiy yoki uning ayrim shakllariga xos ekanligini hisobga olmok zarur. Xususan, ko'pgina tillarda otlar turlanadi, fe'llar esa tuslanadi. Lekin sifatdosh so'zning bir shakli sifatida bir yo'la fel va sifat belgisiga ega ekanligi natijasida alohida so'z turkumi ajratilmaydi, balki fe'lning bir shakliga xos paradigma hisoblanadi. Har bir tasnif grammatik – morfologik, sintaktik va bosh qa belgilarga asoslanadi. Masalan, xitoy, koreys, vyetnam, kxmer, tay va boshqa tillarda fe'l va sifat ancha yaqin. Shu sababli xitoy tilida sifat va fe'l alohida predikativ guruhini tashkil etadi va ularning xar ikkisi sintaktik jihatdan kesim vazifasini bajaradi va

fe'lga tegishli qo'shimchalarni qabul kiladi. Shu sababli predikativ xitoy tilida alohida so'z turkumi hisoblanadi. So'zlarning guruhlarini ularning turli sintaktik o'rinlarida qo'llanishi jihatdan qarash mumkin. Har bir mustaqil so'zga bo'ysunuvchi boshqa so'zlar qo'llanish o'rnini izohlaydi. Masalan, juda katta so'z birikmasida katta asosiy so'z, juda unga bo'ysunuvchi so'z bo'lsa, maktabga bormoq so'z birikmasida bormoq asosiy so'z, maktab unga tegishli so'zdir. So'zlarning belgilari ularning matnda qo'llanishini chuqur o'rganish natijasida oydinlashadi. Binobarin, har bir so'z turkumiga xos so'zlarning boshqa – qaysi guruhdagi so'zlar bilan birika olishi va ularning qo'llanish qoidalarini aniqlash zarur. Har bir so'z turkumi o'ziga xos semantik belgilari bilan ajralib turadi, lekin so'z turkumlarining tasnifida semantik belgilar asosiy emas. Chunki shunday so'zlar borki, ular ikki – uch so'z turkumiga xos belgilari bilan ajralib turadi. Masalan, sarg'aygan , yugurish so'zlari semantik jihatdan alohida jarayonga tegishli bo'lib, ayni vaqtda grammatik ma'nosi bilan ajralib turadi, ya'ni sarg'aygan so'zi sifatdosh – narsaning belgisini bildiradi, yugurish – harakat nomini (fe'lning bir shakli) ifodalaydi. So'z turkumlari morfologik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xususan, har bir so'z turkumi o'ziga xos affikslari va so'z yasovchi vositalariga egadir. So'z turkumlari o'ziga tegishli grammatik kategoriyalari bilan farq qiladi. Masalan, otlar kelishik, shaxs, son, egalik, aniqlik, mavhumlik kabi turli kategoriyalarga ega. Fe'llar zamon, mayl, nisbat, shaxs va boshqa kategoriyalarga egadir. ASOSIY SINTAKTIK XUSUSIYATLAR. GAP Siktaksis so'zlar va ularning guruhlari o'rtasidagi sintag ma tik munosibatlarni o'rganadi. Bu munosibatlar sintaktik jihat dan, avvalo, so'z tartibi, morfologik jihatdan (masalan, kelishik qo'shimchalari) va fonologik jihatdan intonatsiya yordamida ifodalanishi mumkin. Barcha tillarda so'zlar o'zaro birikadi va bu alohida tartib-qoida asosida ro'y beradi. Sintaksis eng kichik so'z birikmalaridan

tortib, kattaroq bo'lgan turli o'lchovdagi gaplar (sodda va qo'shma gaplar) va eng kattasi bo'lgan matnni ham o'rganadi. Nazariy jihatdan sintaksisga turli qarashlar matn, so'z birikmasi va gaplarning tarkibi va ayniqsa, mazmun tomoniga katta e'tibor berish hozirgi tilshunoslikda ancha rivojlangan. Sintaktik tahlil uchun zarur bo'lgan umumiy tushuncha va metodlarni ko'rsatib o'tamiz. Avvalo konstruksiya tushunchasiga izoh beramiz. Konstruksiya o'zaro bog'langan so'z yoki so'zlar guruhlari o'rtasidagi birikuvdir. Masalan, Biz yangi ko'rgazmaga bordik – gapining o'zi bir konstruksiya. Biz bordik – alohida konst - ruksiya, ko'rgazmaga bordik – yana bir konstruksiya hisobla nadi. Lekin bu konstruksiyalarda so'zlarning bog'lanishi turlicha bo'lishi mumkin. Bu bog'lanish valentlik tushunchasi bilan bog'lanadi. Valentlik tildagi bir elementning boshqa element bilan bir til bosqichida birika olishini izohlaydi. So'zlarning o'zaro birikishi ularning semantik jihatiga ham bog'liqdir. Masalan, talabalar xorijiy tillarni chuqur o'rg'an mo q dalar gapida talabalar o'rganmoqdalar birikmasi otning ko'plik shakli va fe'lning hozirgi zamon ko'plik shakli bilan ifodalangan, xorijiy tillarni birikmasi tushum kelishigidagi ot va sifatning bog'lanishi boshqa turdagi aniqlanuvchi + aniq lan mish valentligiga ega, chuqur o'rganmokdalar birikmasi holat ravishi va fe'lning bog'lanishi bilan ifodalangan. Nihoyat, bu gapdagi so'zlarning bog'lanishi uch turli valentlik bilan ifodalangan. Bu bog'lanishlarni boshqa bir tushuncha bevosita bo'laklarga bo'lish metodi bilan tahlil qilamiz. Undagi talabalar chuqur o'rganmoqdalar va xorijiy tillarni ikkita be vo sita bo'laklarni tashkil etadi. O'z navbatida boshqa bevosita bo'laklar Talabalar o'rganmoqdalar, chuqur va xorijiy tillarni bo'lishi mumkin. Ulardan birinchisini N+V (ot + fe'l), ikkinchisini Adj + N (sifat + ot) ravish (Adv) shaklida ko'rsatish mumkin. Odatda gapning tarkibida taksonomik va funksional birliklar farqlanadi. Taksonomik birliklar gapning tarkibida ishtirok etgan barcha so'zlardan iborat. Funksional birliklar shunday taksonomik birliklar yoki ularning birikma siga to'g'ri keladiki, ular gapda aniq sintaktik funksiya bajara oladi. Masalan, maktabga bordi gapida (u, maktabga, bordi) taksonomik birliklar bo'lsa, (u, maktab + ga, bor + di) funk sional birliklardir.

Sintaktik funksiya gap yoki so'z birikmasining tarkibiga kirgan birlikning bajarayotgan vazifasini izohlaydi. Masalan, Turnalar baland uchmo q da gapida Turnalar – ega, uchmoqda – kesim, baland – hol vazifasini bajaradi va gapning a'zolari hisoblanadi. Gapning a'zolari funksional birliklar bo'lib, ularni grammatik tahlil qilish turli metodlar yordamida amalga oshiriladi. Gapdagi yoki konstruksiyadagi so'zlarning o'zaro aloqasini muvofiqlashtirib (koordinatsiya) turish sodda yoki ancha murakkab bo'lishi mumkin. Eng sodda konstruksiya N + V, yani Ahmad keldi (ot + fe'l) shaklida bo'lsa, boshqa turli konstruksiyalar ancha murakkab shakldadir. Bir konstruk siyani boshqasiga aylantirish transformatsiya deyiladi. Masa lan, Komil aytdi, bola uxladi konstruksiyasi N + V bo'lsa, uning boshqa ko'rinishi, ya'ni transformatsiyasi V – N (Komil ning aytgani, bolaning uyqusi) shaklida bo'ladi. Barcha tillarda sodda konstruksiyalar bo'lib, ular gapning shakliga to'g'ri kelishi mumkin. Ana shunday oddiy konstruk siyalarni transformatsiya qilish natijasida juda murakkab struktural shakldagi gaplarni hosil qilish mumkin. O'zbek, rus va ingliz tillarida eng sodda gaplarning shakli quyidagicha bo'lishi mumkin: N + V bosh mo s lashuv kelishik Shuhrat keldi. Шухрат пришел. Shuhrat came. V buyuruq mayli Kiring (marhamat). Заходите , ( пожалуйста ) Come in. (please). N + V bosh moslashuv kelishik + N (yoki A) bosh kelishik U xursand. Он рад . He is glad. U o'qituvchi bo'ldi. Она стала учителем. She became a teacher.

N bosh kelishik Yong'in.Пожар. Fire. Jahon tillarida N + V konstruksiyasi alohida ahamiyatga ega. Unda ot – ega, bajaruvchi shaxsni, fe'l – kesim, ish-harakatni ifodalaydi va u predikativ konstruksiya deb ataladi. Boshqa konstruksiyalarda ham ega va kesim shu tartibda aniqlanadi, lekin uning tarkibidagi boshka bevosita tashkil etuvchilar o'z vazifasiga ko'ra tasnif etiladi. Jahondagi ba'zi tillarda predikativ konstruksiyani hosil qilish fe'lning turiga bog'liq. Xususan, ko'pgina kavkaz tillarida alohida ergativ konstruksiya mavjud bo'lib, unda bajaruvchi shaxsni ifoda lovchi so'z ergativ kelishikda bo'ladi va ikkinchi o'rinni ish-harakat o'rnini ifodalovchi ot egallaydi. Ya'ni: K (erg) + N (bosh kel.) + V (moslashuv), fe'l o'timli bo'lsa: nu – ni zuz buc – ul – ra – Men kitob o'qiyman. Bunday ergativ konstruksiya boshqa tillarda ham mavjud. Umuman, predikativlik aloqasi gap uchun zarur belgidir. So'zlarning o'zaro nopredikativ aloqasi so'z birikmalariga tegishli xususiyatdir. So'z birikmasi nopredikativ aloqaga asoslangan, teng huquq bo'lmagan mustaqil so'zlarning birikuvidir. So'z birikmasining eng asosiy belgisi tushunchalarni yaxlit ifodalash, lekin o'zi turli bo'laklardan iborat bo'lishidir. Masalan, maktabimiz bog'i, ishning mazmuni, qiziqarli kitob, tosh ko'prik kabi. So'z birikmalari grammatik jihatdan mazkur tilning qoida-tartibiga asosan shakllangan holda bo'ladi. Undagi so'zlar o'rtasidagi aloqa turlicha ifodalanadi va shunga ko'ra so'z birikmalari tasnif etiladi. Sodda so'z birikmalari so'zlar o'rtasidagi asosiy aloqa turlari – moslashuv, boshqaruv va ergashuv aloqasi asosida bevosita birikadi. Bunday so'z birikmalari asosan ikki a'zodan iborat: qora qalam, osma ko'prik, katta baliq kabi. Murakkab so'z birkkmalari ikkidan ortiq so'zlarning birikuvidan hosil bo'ladi: bir piyola choy, traktor ishlab chiqarish zavodi kabi. So'z birikmalarining a'zolari o'rtasidagi munosibatga ko'ra, ular attributiv, narsaga tegishli (obyektiv) va aloqaga tegishli (relyativ) bo'ladilar. Attributiv so'z birikmasida asosiy so'zning sifatini ifodalovchi tobe so'z qo'llanadi: qizil olma,

qalin qor, qiziq hikoya kabi. Tobe so'z biror narsani atasa va u asosiy so'zga tegishli bo'lsa, narsaga tegishli (obyektiv) aloqadagi so'z birikmasi deyiladi: roman yozmoq, maktabning kutubxonasi, bozorga bormoq kabi. Aloqani ifodalovchi (relyativ) so'z bi rik malarida tobe so'z asosiy so'z ifodalagan narsaning belgisini ifodalaydi: sekin gapirmoq, tez uchmoq, a'lo o'qimoq kabi. So'z birikmalarida ishtirok etgan asosiy so'zning xusu siyatiga ko'ra avvalo otlik va fe'llik so'z birikmalari farqlanadi. Otlik so'z birikmalarida asosiy so'z ot bilan ifodalanadi: qizil olma, chiroyli ko’ylak kabi. Fe'llik so'z birikmalarida asosiy so'z fe'l bilan beriladi: chiroyli yozmoq, yaxshi so'zlamoq, baland uchmoq va h.k. Otlik so'z birikmalarini abyektiv (aso siy so'z – sifat), substantiv (asosiy so'z – ot) ravishlik (asosiy so'z – ravish) va olmoshlik (asosiy so'z – olmosh) turlarga bo'linadi: eng chiroyli, juda go'zal (abyektiv), kechki ovqat, qiziq kitob (substantiv), biroz xira, ancha sun'iy, (ravishlik), ularning barchasi, bizning xammamiz (olmoshlik) va h.k. Turli tillarda so'z birikmalarining umumiy xususiyatlari bilan birga boshqa xususiy jihatlari ham mavjud. Masalan, o'zbek, rus va ingliz tillarida fe'llik so'z birikmalari ko'proq uchraydi.

Adabiyotlar 1. Аракин В.Д. Сравнительная типология английского и русского яз ы ков . М., Просвещение, 1989. 2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. М., Высшая школа , 1989. 3. Абдуазизов А.А. Тилшуносликка кириш. I -қисм. Фонетика ва фонология. II - қисм. Лексикология ва семасиология. Грамматика. Тошкент, Университет, 1999. 4. Абдуазизов А.А. Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. Т., 1992. 5. Абдуазизов А.А., Шереметьева А.Г., Зализняк А.М. О б щ ее яз ы кознание. Т а шкент , Университет, 2004. 6. Ашурова Д.У. Производное слово в свете коммуникативной теории языка. Ташкент, Фан, 1991. 7. Беланин В.П. Психолингвистика. М., Флинта, 2003. 8. Бушуй А.М. Сущность языка как проблема общей лингвистики. Самарканд, 2004.

Похожие

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Grammatik shakl va grammatik kategoriya

Tilning uslubiy ko‘rinishlari

Tilning funktsional tipologiyasi

Tilning tаriхiy tаrаqqiyoti