Таркиби соддалашиш асосида шаклланган сузлар тахлили - Лингвистика - Рефераты

Таркиби соддалашиш асосида шаклланган сузлар тахлили

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

341.5 KB

www.arxiv.uz Таркиби соддалашиш асосида шаклланган сўзлар таҳлили Режа: 1. Морфем таркиби тубдан соддалашган бирликлар 2. Ўрта даражада соддалашиш асосида вужудга келган луғавий бирликлар 3. Метатеза асосида соддалашишга учраган бирликлар 4. Қўшма, жуфт, такрорий сўз, қисқартмалар доирасидаги соддалашиш

www.arxiv.uz ТАРКИБИ СОДДАЛАШИШ АСОСИДА ШАКЛЛАНГАН СЎЗЛАР Маълумки, ҳозирги ўзбек адабий тилида умумистеъмолда бўлган луғавий бирликлар, бошқа тиллардан ўзбек тилига тамомила ўзлашиб кетган сўзларни ҳам ҳисобга олганда тахминан 80 минг атрофидадир. Албатта, бу сўзларнинг аксарияти “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”нинг кейинги нашрида қайд этилган бўлишига қарамай, уларнинг қўлланиш даражаси ҳар хил. Шунга кўра, тилшуносликда барча луғавий бирликлар ишлатилиши жиҳатидан чегараланмаган ва ишлатилиши жиҳатидан чегараланган қатламлар га бўлинади. Ишлатилиши чегараланган сўзларга соҳалар термини, касб-ҳунар лексикаси, диалектизмлар, арготизмлар, тарихизм, архаизм кабилар киради. Ҳозирги ўзбек тилидаги умумистеъмолдаги сўзларни ҳам ишлатилиши юқори даражада (юқори частотали) бўлган ва ишлатилиши қуйи даражада бўлган (кам частотали) бирликларга ажратиш мумкин. Биз тарихий тараққиёт натижасида, турли сабабларга кўра, соддалашиш ҳодисаси юз берган деб ҳисоблаган бирликлар ( ўзаклар – тарихий ўзаклар – соддалашган сўзлар ) сифатида ҳисобга олган мустақил сўзларнинг ўзи, тахминан, икки мингдан ортиқни ташкил этади (уларни ишимизнинг илова қисмда берамиз). Чунончи, салангламоқ, салламно, савоқ, солдов, сарбон, сарбоз, сопқин, сўлоқ, кўксов, ипирисқи, кўлага, кўрмана, кўва, жилвир, ёрғучоқ, ёвғон, вофуруш, гўсхўр, дўлта, олача, булдуруқ, бужғун, чакса, чўлиқ, шотир, шумчая, юкун, урпоқ, учуқ, эриш, тепчик, тақим, ямламоқ, қурсоқ, қўнқаймоқ, оқова, мийиқ, паққос каби сўзлар борки, уларнинг ишлатилиши даражаси оғиз, ағдар, пичоқ, улуғ, ундай, уйидирма, учқун, узум, уйғун, уйғоқ, улғаймоқ, ўсмир, яша, бўёқ, қувноқ, қаттиқ, яхши, ёмон, ўйин, қоришма, қўлтиқ, тилак, тизгин, томоқ, чиркин, эпчил, чалкаш, уюшиқ, чаққон, белги, ачинмоқ, иссиқ, совуқ, аланга, аслида каби юзлаб сўзларнинг ишлатилишидан фарқ қилади, аниқроғи, бу сўзларнинг қўлланиш даражаси паст. Бу бирликларнинг ҳаммаси ҳам аслида тарихий тараққиёт натижасида соддалашишга юз тутган, уларнинг ҳозирги

www.arxiv.uz ўзбек адабий тили луғат таркибидаги ўрни ўзига хос, қўлланиши даражаси ҳар хил. Демак, соддалашиш сўзларнинг ишлатилиш даражасига таъсир этади ва нисбатан бетараф ҳолатда бўлади. Профессор Ш.Раҳматуллаевнинг “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ҳам, тахминан, туркий тилларга хос, асосан, ўзбек тилида ишлатиладиган, этимологик таҳлил асосида таркибий қисмларининг белгиланиши мумкин бўлган 2 минг 400 дан ортиқ сўз келтирилган. Бу лексикографик бирликлар, аслида, кўп морфемалардан иборат бўлиб, ҳозирги кунда соддалашишга учраган бирликлар сифатида қайд этилган. 1 Ҳозирги ўзбек адабий тилида истеъмолда бўлган, лекин форс-тожик, араб ва бошқа тиллардан ўзлашган, тахминий ҳисоб-китобларга кўра 1500 дан ортиқ бўлган ҳамда соддалашиш намуналари сифатида келтирилган бирликлар, улар ўша тилларда алоҳида-алоҳида морфемаларга ажратилса ҳам, ўзбек тилида морфемаларга ажратилмайди, шунинг учун бундай бирликлар соддалашиш жараёнини ўтамаганлиги учун таҳлил этилмади ва айрим мисолларни бериб ўтиш билан чекланилди. Ҳозирги ўзбек тилида морфемаларга ажратиш мумкин бўлмаган но, бе олд қўшимчалари билан таркиб топган новозим, новисанда, нобакор, нотавон, новатор, ножўя, ноёб, нокас, ногирон, нодон, нохуд, ношуд, бедор, безраймоқ, безор, безовта, бемор, бетоб, бечора, беҳуда, бежо, бедов каби бирликлар ҳам таҳлил қилинмади. Бу бирликлар форс-тожик тилларида морфемаларга ажратилади, ўша тил нуқтаи-назаридан уларда соддалашиш ҳодисаси содир бўлмаган, шунингдек, бизнинг тилимизда уларни морфемаларга ажратиб бўлмайди. Шунингдек, анархизм, аналитик, антогонист, антрополог, ассамблея, ассимиляция, атеизм каби рус тили орқали ўзлашган ва ўзбек тилида морфемаларга ажратиш мумкин бўлмаган бирликлар ҳам таҳлил объекти бўлмади. 1 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 364.

www.arxiv.uz Ҳозирги ўзбек тилидаги соддалашишга учраган бирликлар, юқорида айтганимиздек, анчагина. Уларнинг, аввало, соддалашиш ҳолатлари – даражаланиши ҳар хил, соддаланиш сабаблари турли-туман. Илмий тадқиқотимиз икки бирликдан тўрт бирлик (морфема)нинг сингишишигача ҳолатлар мавжудлигини кўрсатди. Бундан ташқари, ўзакка сингишиб кетишида сўз ясовчи аффикслар ҳам, шакл ҳосил қилувчи аффикслар ҳам бир хил позицияда туради. Шунингдек, соддалашишнинг сўз туркумлари доирасида тарқалиш ҳолати ҳам бир хил эмас. Бундай ҳолатлар соддалашишга учраган бирликларни тизимли таҳлил қилишни ниҳоятда қийинлаштиради. Агар соддалашган бирликларни сўз ясовчи аффиксларни қўшиш жараёнида содир бўладиган ўзгаришлардан келиб чиқиб, шу тизим асосида таҳлил қилинадиган бўлса, кўпгина бирликларда ўзакка сингишиб, соддалашишни юзага келтирган қўшимчаларнинг сўз ясовчи ёки шакл ҳосил қилувчи эканлиги ҳозирги нуқтаи назардан мавҳумлашгани таҳлил учун мураккаблик туғдиради; ўзак морфеманинг истеъмолдан чиққанлиги бу муаммони янада чигаллаштиради. Соддалашган бирликларни уларнинг фонетик структураси ҳар хиллигига қараб ( бир бўғинли, кўп бўғинли каби ) тизимли таҳлил қилинса, бошқа жиҳатларлар эътибордан четда қолади. Ана шундай мураккаб вазиятдан чиқиш мақсадида ҳозирги ўзбек тили нуқтаи назаридан соддалашишга учраган бирликларни, аслида, уларнинг миқдорини камайтириб олиш мақсадида, ўта соддалашишга учраган бирликларни, яъни деярли тамомила ўзбек тилининг тарихий туб сўзлари қаторидан ўрин олган лексик бирликларни таҳлил қилиш лозим топилди. 3.1. Морфем таркиби тубдан соддалашган бирликлар Тадқиқотимиз давомида тўпланган материаллар шуни кўрсатадики, соддалашиш даражаси бир хил эмас. Уларни талқин қилиш шундай хулосага келиш имкониятини берадики, морфемаларнинг ўзаро сингишиши

www.arxiv.uz натижасида содда (яхлит) бир морфемага айланиш даражаси ҳам ўзига хос. Яъни: а) сингишиш тамомила сезилмайдиган даражага бориб қолган ҳолат; б) сингишишнинг ўртача даражадаги кўриниши; в) қатъий сингишиш юз берган ҳолат. Ўта даражада соддалашишга учраган бирликларга тарихан бир бўғинли сўзларга тенглашиб қолган ва асосий қисми жуда чуқур этимологик таҳлилларсиз ҳозирги кунда морфемаларга ажралмайдиган туб сўзлар сифатида қабул қилинади. Уларда соддалашиш ҳодисаси тил тарақиётининг анча қадимги даврида содир бўлган ва бу жараён, албатта, узоқ давом этган. Чунки бу сўзлардаги соддалашиш фақат жуда жиддий этимологик таҳлил орқалигина белгиланади. Қуйида ана шу тарзда, ўта сингишиш асосида юзага келган соддалашиш кўринишлари имкон доирасида асосланади: Ҳозирги ўзбек тилида тамомила туб сўз ҳолига келиб қолган тўй-1, тўй-2, тўл-2, тўқ сўзларида ўзак ва аффикс сингишиши ҳолатини кўриб чиқамиз. Бу сўзларнинг олдинги икки фонемаси бир хил, бу ҳолат С.Ахманова кўрсатганидек, 2 фонестема деб баҳоланиши мумкин ва ана шу ҳолатнинг ўзи бу сўзларнинг келиб чиқишида яқинлик борлигини ҳамда маъноларида ҳам бир хил сема иштирок этаётганлигига ишора қилади. Бу бирликлардан тўй ва тўл кўринишлари профессор А.Ғуломов томонидан сўз ясалиши тизимида кўриб чиқилар экан, й>л ундошлари алмашиниши натижасида (чередование согласных), ички ўзгаришлар усулида сўз ясалиши тарзида баҳоланади 3 . Масалага шу нуқтаи назардан ёндашиладиган бўлса, бу сўзларда соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлиги ҳақида гапириш мумкин эмас, чунки бу сўзлардаги й ва л элементларининг алоҳида морфема сифатида баҳоланиши мумкин эмас. Демак, бу ерда юқорида келтирилган икки морфеманинг сингишиб кетиши ҳақида гапириб 2 Ахмонова О.С Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская Энциклопедия, 1966. – С. 49. 3 Ўша манба. – Б. 25.

www.arxiv.uz бўлмайди. Олимнинг таҳлилида тўқ сўзи эътибордан четда қолган. Шу билан бирга, бу алмашиниш натижасида ҳосил бўлган икки бирлик ( тўй, тўл ) бир маънонинг турли қирраларини ифодалайди деган изоҳ берилган. Шундай таҳлил суқ-сиқ-тиқ; арт-арч бирликларига нисбатан ҳам қўлланган 4 А.Ғуломов талқинида яна шу каби ундошлар алмашиниши таъсирида кўз-кўр (бу ўринда кўм сўзи эътибордан четда қолган ); йоз-йой; йон-йоқ; бўз- бўр; ёғ-ёқ; сув-сут; кўз-кўл; туз-буз; олд-орт; кел-кет; ол-ор; олға-орқа каби бирликлар ҳам шу усулда сўз ясалиши тарзида баҳоланган. Унлилар алмашиниши натижасида эса чот-чат; тош-тиш; ота-ада; биқ; дам-дим каби бирликлар ясалганлигига ишора қилинганки, буларда ҳам соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлиги ўз-ўзидан инкор этилади. Юқорида таъкидлаганимиздек, ўта соддалашишга учраган деб белгиланган бирликларда, ҳақиқатан ҳам, жиддий этимологик таҳлил тадбиқ этилса, бошқача ҳолат кузатилади. Жумладан, “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да қуйидаги ҳолатни тўй, тўл, тўқ сўзлари морфем таркиби шундай изоҳланган: “Тўй, зиёфат, ўйин-кулги билан ўтказиладиган маросим.” Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу от асли “овқатга бўлган талабни қондир”- маъносини англатувчи той феълининг эши бўлган. То+қ=тоқ сўзи билан қиёслаб, той оти асли қадимги туркий тилда мавжуд бўлиб “маълум бир бўшлиқни эгалла(т)” маъносини англатган то- феълидан - й қўшимчасини қўшиш билан ясалган деб тахмин қилинади: то+й=той . Тўй- “овқатга бўлган талабни қондир-”, “қониб еб-ич-”. Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу феъл, М.Кошғарийнинг таъкидлашича, асли тоз тарзида талаффуз қилинган бўлиб, ўша даврлардаёқ з ундоши й ундошига алмашган: тоз->той (Девон, III, 262). Бу феълни тол- феълига, тоқ сифатига қиёслаб, улар охиридаги - з 4 Гулямов А.Г. Словообразование путем внутре нных изменений слова . А.Ғуломовнинг илмий мероси. 1-китоб. – Тошкент, 2005. – Б. 26-36.

www.arxiv.uz (й), -л, -қ қисмлари қўшимчага тенг деб қаралади, унда тоз- (той) феъли қадимги туркий тилда мавжуд бўлиб, “еб-ичиб қониқиш ҳолати” маъносини англатган то отидан - з (-й) қўшимчаси орқали ясалган бўлиб чиқади (ЭСТЯ, III,252). Тўл -2 “бўш жойи қолмай эгалланган”. Қадимги туркий тилда мавжуд бўлиб, шундай маънони англатган бу феъл асли “маълум бир бўшлиқни эгалла (т)” маъносини англатган то феълидан ўзлик маъносини ифодаловчи -- л қўшимчаси билан ҳосил қилинган (ЭСТЯ, III, 275). Худди шу каби тўл-1 сўзи ҳам парчаланган ҳолда изоҳланган (ЭСТЯ, III, 258). Тўқ “овқатга бўлган талаби қонган” Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу сифат асли “маълум бир бўшлиқни эгалла(т)” маъносини англатган то- феълидан - қ қўшимчасини қўшиш билан ясалган: то+қ=тоқ (ЭСТЯ III, 253); ПДФ, 432; ДС, 576). 5 Кўринадики, келтирилган ҳар уч сўз ҳам аслида ясама. Улар икки таркибий қисмдан ташкил топган. Тарихий тараққиёт натижасида бу сўзларнинг ўзак қисми то истеъмолдан чиққан. Демак, бу сўзларда аслида, икки морфеманинг бирлашиб кетиши – соддалашиш ҳодисаси содир бўлган. Этимологик таҳлил кўрсатяптики, тўй, тўл, тўқ сўзлари охиридаги -з(й), -л, -қ морфемалари дериваторлар, яъни ясовчи морфемалардир. Профессор Ё.Тожиев баъзи ишларида ана шундай структурали луғавий бирликларни таҳлил қилар экан, уларнинг олдинги иккита товуши бир хил бўлса, бу товушлар бирикмасини фонестема деб атайди, кейинги фонемага тенг бўлган, аслида қўшимча эканлиги сезилиб турган элементни морфонема термини билан беради. Ҳақиқатан ҳам, бу элементлар аслида ясовчи қўшимча ҳисобланиб, бундай сўзларни тарихан қисмларга ажралувчи сўзлар сифатида қайд этади. 6 5 Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б.366–367. 6 Тожиев Ё.Бир бўғинли сўзлар тадқиқига доир // Ўзбек тили ва адабиёти, 2010, – № 2. – Б. 28-31.

www.arxiv.uz Бундай сўзларнинг парчаланиши ҳақида, яъни ҳозирги кунда тамомила туб сўз ҳолига келиб қолган бирликнинг аслида икки морфемадан иборат бўлганлиги масаласи бошқа жуда кўп сўзлар таҳлилида ҳам кўзга ташланади. Чунки давр ўтиши билан улар таркибидаги морфемалар ўзаро сингишиб кетади ва ажралмайдиган ҳолга келиб қолади. Масалан, академик А.Н.Кононовнинг қайд этишича, 7 суғориш, суюқла- сўзларининг ҳозирги ўзаклари суғор, суюқ бўлса ҳам тарихий ўзаклари суғ/суй/сув /дир. А.Н.Кононов оёқ сўзи ҳақида фикр юритар экан: Туркий тилларда фонетик шакли деярли бир хил ёки ўхшаш бўлган оёқ сўзининг тарихий ўзаги ойо ( оё ) бўлиб, - қ жуфтлик қўшимчасидир, деган фикрни билдиради. Шунингдек, ост, уст, кўз, оғиз сўзлари ҳам этимологик жиҳатдан ос(т), ус(т), 8 кў(з), оғ(из) 9 ўзакларига эга бўлиб, улар тарихий ўзаклар эканлиги тан олинган. Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Жумладан, Б.Абдушукуров “Қиссаси рабғузий” асари тилини ўрганар экан, ҳовуч, қарич, узоқ 10 сўзларнинг тарихий ўзаклари абу, қар, ув эканлигини қайд этади. Кўринадики, бу сўзлар ҳам аслида икки морфемадан иборат бўлган ва соддалашишга учраб, бирикиб кетган. Ҳозирги ўзбек тилидаги семир, семиз, тирил-тирик, уйқу, қайғу, кўкрак, юрак, совимоқ, олға, илғор, илгари, олдин, писмиқ, йиғламоқ, ёруғ, ярим, думалоқ, юмалоқ, ажриқ, айри, айлана, айиқ, адашмоқ, айғир, айқаш, ақтар (ахтар, олача, алағда, ариқ(ориқ), арчи, арт, бутоқ, бурда, арқон, бўрсиқ, овул, оғдар(ағдар), йум, йут каби жуда кўп сўзларнинг этимологик таҳлили ҳам уларнинг аслида алоҳида қисмлардан ташкил топганлигини кўрсатади. 7 Кононов А.Н. Происхождение прошедшего категорического времени // Туркологический сборник . – № 1, – М.–Л., 1961. – Б. 118. 8 Исхаков Ф.Г. О происхождении конечн ых т и д. Академику В.А.Гордлевскому // Сб орник статей . – Москва, 1953 . – Б. 130. 9 Ўша манба. – Б. 10 Абдишукуров Б. “Қиссаси Рабғузий” асаридаги ҳажм ўлчовни билдирувчи лексик бирликлар // Тилшуносликнинг долзарб масалалари. – Тошкент: Академ нашр, 2010. – Б. 70-71.

www.arxiv.uz Шунга ўхшаш бўлган ўзбек тилидаги йирик, йириқ, йироқ, йирт, йиртиқ, йиртқич, йор, йарим, йоруғ (йориқ); айрим, ажрим, айрил, ажириқ, ажрат каби сўзларнинг таркибий қисмларини белгилашга ва уларда соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлигини билиш қийин эмас. Қуйида бу сўзларнинг айримларига берилган этимологик таҳлиллардан намуна бериб ўтамиз ва уларга ўз муносабатимизни билдирамиз. Айрим, алоҳида . Бу сифат эски ўзбек тилида айир феълидан - (ы)м қўшимчаси билан ясалган; қўшимча қўшилганидан кейин бўғиндаги тор унли талаффуз қилинмай қўйган (КРС, 34), кейинчалик а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: айир+им=айырым> айрим >айрим 11 . Кўринадики, бу сўз икки қисмдан иборат бўлиб, соддалашиш туфайли бир морфемадан иборат бирликка айланган. Айрим ва айрил сўзлари икки қисмдан иборат. Бу сўзларнинг олдинги қисми айри унсуридан иборат. Айри “Айри, иккига тармоқланган;” икки шохчали тайоқ ёки асбоб бу сўз қадимги туркий тилдаги “ ажрат ” маъносини англатган азыр феълидан (Д. С.15) - ы қўшимчаси билан ясалган; қўшимча қўшилгандан кейин иккинчи бўғиндаги тор унли талаффуз қилинмай қўйган (Д., 1, 146-бет, кейинчалик з ундоши й ундошига алмашган (КРС, 33-бет), сўнгра ўзбек тилида а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: азыр+ы=азыры>азры>айры> äйри (24 бет). Кўринадики, айрим ва айрил сўзлари учун ясовчи асос бўлган айри сўзининг ўзи яна икки морфемага ажралиши мумкин экан. Шундай қилиб, айир сўзининг ўзи ҳам яна морфемаларга ажратилиши мумкинлиги кузатилади: айир - сўзи қадимги туркий тилдаги, “алоҳида бўл” маъносини англатган äз- феълидан - (ы)р орттирма нисбат қўшимчаси билан ҳосил қилинган (ЭСТЯ, 1,115:ДС,15): кейинчалик з ундоши й ундошига 11 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 1-том. – М.: Русский язык, 1981. – Б. 224.

www.arxiv.uz алмашган (КРС, 36); ўзбек тилида а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: азыр:аз+ыр=азыр>айыр>äйир -. 12 Демак, этимологик таҳлил биз учун керакли бўлган умумий ҳолатни тасдиқламоқда, яъни айир сўзи аслида икки морфемадан иборат бўлган ва кейинчалик ясовчи ўзак билан ясовчи аффикс бирлашиб кетиши натижасида соддалашиш юзага келганлигини кўрсатиб турибди. Бироқ юқоридаги сўзларнинг семантик структураси, уларга яқин бўлган сўзларнинг семик таҳлили бошқа бир ҳолатни кўрсатади. Яъни, ўзбек тилидаги юқорида берилган сўзларнинг тарихий маъно муносабати, алоқадорлиги йир сўзига алоқадордир. Йир сўзи “куч билан орасини оч-”-, “кер-“. Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони ва бошқа маъноларни англатган бу феъл асли йыр тарзида талаффуз қилинган (ЭСТЯ, IV,203); Ўзбек тилида ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: йыр>йир – 13 . Шундай қилиб, ўзбек тилида йирик, йироқ ва йирт сўзлари ҳам мавжуд. Буларнинг ҳаммаси “куч билан нарсани бир-биридан ажрат-” ёки “нарсанинг ўзини куч билан бўлакларга ажрат-” маъносини ифодалайди. Модомики, қадимги ўзбек тилида “куч билан орасини оч” деган, ҳозирча, бошқа изоҳини топиш мумкин бўлмаган йир - сўзи мавжуд бўлган ҳамда юқорида биз қайд этган сўзларнинг ҳаммаси ана шу ўзакка алоқадор. Йироқ, йирик, йиртқич, ажрат, айрим, айрил сўзларининг ҳам бу ўзакка алоқадор бўлмаслиги мумкин эмас: йироқ “икки нарса бир-биридан узоқлашган – узоқда” деган маънони беради. “ Йирик нарсанинг йирилган ҳолатини ифодалайди” кўзингни йир - оч. Бир нарсани йириш орқали унинг ҳажми катталашади, йириклашади. Ажрат (ажират), айир каби сўзларнинг ҳам асли ўзаги йир - ўзагига яқин. Йириш орқали нарса бутун нарса иккига ажратилади ва у йарим деб аталади. Бу ерда и>а товуш алмашиниши содир бўлади. 12 Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 22. 13 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 156.

www.arxiv.uz Икки нарсанинг бир-биридан ажратиш жараёнида йориқ пайдо бўлади ва и>о алмашинуви ҳодисаси содир бўлади. Сўз охиридаги қ ундошининг ғ га алмашинуви, лаб уйғунлигининг таъсирида и тор, лабланмаган унлиси тор, лабланган у унлисига ўтиши натижасида йоруғ сўзи ҳосил қилинади. Демак, йор>иқ; йор>уғ сўзлари ҳам тарихан ўзакдош сўзлар саналади. Йир - сўзи ж -ловчи шеваларда жир - шаклида қўлланади, яъни й>ж алмашиниши натижасида айирим сўзи ажирим (ажрим) шаклида талаффуз этилади, бу сўзларнинг аслида битта ўзакдан ясалганлигини изоҳлаб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Тилимиздаги йиртқич сўзи ҳам аслида шу ўзакка алоқадор. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да йироқ (узоқ, олис) сўзи қуйидагича изоҳланган: “Бу сифат қадимги туркий тилдаги “узоқлаш” маъносини англатган йыра феълидан (ПДП), (ДС, 268) - қ қўшимчаси билан ясалган (ЭСТЯ, IV, 226); ўзбек тилида қ ундоши олдидаги а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: йыра+қ=йырақ>йирақ. 14 Бу этимологик талқин ишончли эмас. Чунки йира - феълининг туб феъл эканлигига ишониб бўлмайди. Унинг таркиби ҳам аслида йир+а таркибига эга бўлган бўлиши шубҳасиздир. Бу а унлиси шакл ясовчи бўлса ҳам, давомлиликни билдирса ҳам бари бир алоҳида морфема бўлган. Айрим, айрил- сўзларининг таҳлилида ҳам биз айир- ўзагига -(и)м, -(и)л қўшимчалари қўшилган ва иккинчи бўғиндаги и унлиси тушиб қолган деб ҳисоблаш мумкин: ўйин–а= ўйна каби. Бироқ айир сўзи олдидаги а унлиси номаълумлигича қолмоқда. Бу унсурни юқорида П.Азимов рудимент (қолдиқ) характеридаги бирлик эканлигини уқтирганини айтиб ўтган эдик 15 , бу ффикрни биз ҳам маъқуллаймиз. Албатта, бу сўзлар таркибини аниқлаш янада жиддийроқ этимологик таҳлилни талаб қилади. Бироқ муҳими шуки, ҳозир туб сўз сифатида 14 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 157. 15 Азимов П. Префексация в туркменском языке. – Ашхабад, 1947. – С. .

www.arxiv.uz баҳоланаётган айрим, айрил-, айри, ажрим, ажрат- (ажират-), йарим, йориқ, йоруғ, йироқ, йирик, йиртиқ, йиртқич каби сўзлар аслида икки эҳтимол, уч морфеманинг сингишиб кетиши, йир- ўзагининг истеъмолдан чиқиб бораётганлиги натижасида соддалашишга учрагандир. Ҳатто, ўзбек тилидаги жар аслида келиб чиқиш жиҳатидан йар-> йир- “ажратилган” сўзларига алоқадор бўлиши мумкин. Бу сўзларда соддалашиш ҳодисаси юзага келганлигини юқоридаги, ҳали тўла асосланмаган этимологик таҳлиллар ҳам кўрсатиб турибди. Этимологик луғатда берилган айрон сўзининг таркиби ва маъноси ҳам фикримизни тасдиқлайди: айыр+ан=айыран>айран> äйрäн . Бу сўз асли “сутдан ёғ айириб олинганидан кейин қоладиган суюқлик” маъносини билдирган 16 . Кўринадики, бу сўз ҳозир ҳам туб ҳисобланади, аслида эса икки морфеманинг бир-бирига сингишиши – соддалашиши асосида юзага келган, тублашгандир. Юқоридаги сўзлар таркибидаги йир- эканлигини йарим сўзининг таркиби ҳам кўрсатиб туради: йарим – бирор нарсанинг икки тенг қисмидан бири. Бу сўз қадимги туркий тилда “бўлакларга ажрат” (а+жир+а+т) маъносини англатган йа:р феълидан - ым қўшимчаси билан ясалган (ЭСТЯ, IV,147): йар-ым каби. 17 Ҳозир бу сўз соддалашган ҳисобланади ва морфемаларга ажралмайди. Шунингдек, яра (йара) сўзи ҳам соддалашишга учраган. Бу сўз танада ҳосил бўладиган жароҳат, чиқиқ, йорилган жой маъносини англатади. Бу от ҳам қадимги туркий тилда “бўлакларга ажрат-“ маъносини англатиб, йа:р тарзида талаффуз қилинган феълдан - а қўшимчасини қўшиш билан ясалган: йар+а= йара. 18 Энди йирт- сўзининг соддалашишга тўхталамиз. Шуниси характерлики, “нарсани иккига ажрат” маъносидаги йир- сўзининг мустақил ишлатилиши анча чекланган, унинг ўрнида ҳозир йирт шакли қўлланади. Бу сўз ҳақиқатан ҳам “куч билан орасини оч-”, “кер-“ маъносини англатувчи 16 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 24. 17 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 142. 18 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 141.

www.arxiv.uz йыр - феълига (ЭСТЯ, IV,203) кучайтириш маъносини ифодаловчи - т қўшимчасини қўшиб ҳосил қилинган. Кейин йир қисмининг истеъмолдан чиқиши муносабати билан кейинги - т аффикси ўзак билан сингишиб кетган ва уни энди морфемаларга ажратиб ўтириш мақсадга мувофиқ эмас. Кўйлакни йир - эмас, кўйлакни йирт, қоғозни йирт тарзида қўллаш меъёрлашган. Ўзбек тилидаги сурт (сур+т), турт (тур-ит) = турт, торт (ўзига томон сур: қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу сўз асли “ажрат” маъносини англатган тар феълидан (Девон,III,196) кучайтириш маъносини ифодаловчи - ыт қўшимчаси билан ҳосил қилинган (ДС, 537) тар+ит=тарт-тартиқ-тортиқ сўзлари ҳам шу сўзга алоқадордир; сурт – сур- ўзагига - ут қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган сур+ут=сурут-сурт каби ҳолат юз берган. Бу каби сўзлар яна мавжуд бўлиб, улар ҳақиқатан ҳам йирт сўзининг соддалашишга учраганлигини тасдиқлайди. Ўзбек тилидаги арит (арт) сўзида ҳам ана шу кучайтирувчи ёки орттирма нисбатни билдирувчи - т аффикси мавжудлиги кузатилади ва бу ерда ҳам ўзак билан қўшимчанинг сингишиб кетиш ҳодисаси кузатилади: ар+и+т=арт . Таҳлиллар кўрсатадики, ўзбек тилидаги ҳозирги кунда морфемаларга ажралмайдиган, аслида эса йир- феъли (ўзак) билан боғлиқ бўлган ва соддалашишга учраган бирликлар анчагинани ташкил этади. Кўрганимиздек, улар таркибидаги йир- ўзаги истеъмолдан чиққан ҳамда унга қўшилган қўшимчалар ўзак билан сингишиб кетган. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ағдармоқ, ағнамоқ (ағанамоқ), ағана- сўзлари мавжуд бўлиб, бу сўзлар таркибидаги ўзак морфема ҳам мустақиллигини йўқотган. Натижада соддалашиш содир бўлиб, ағана -“ёнбошга, “юмала” маъносида қўлланувчи сўз пайдо бўлган. Бу сўз аслида қадимги туркий тилда “бир томонга эгил” маъносини англатган а:ғ феълидан -ин қўшимчаси билан ясалган отга - а қўшимчасини қўшиб ясалган (ЭСТЯ, 1, 75, ДС, 18). Кейинчалик товуш ўзгаришлари содир бўлиб (алмашиш, тушиш), ағ+ин=ағин+а=ағина=ағана=ағна шаклига келган ва

www.arxiv.uz энди уни морфемаларга ажратиш мумкин эмас. Бу сўзда учта морфема бир- бирига сингишиб кетганлиги кузатилади. Ўзбек тилидаги ағдармоқ феълида ҳам соддалашиш қуйидагича кечганини кўриш мумкин: Ағдар -“тик ҳолатдан кўндаланг ҳолатга ўтказ”. Бу сўз қадимги туркий тилдаги, “бир томонга эгил” маъносини англатган ағ - феълига - дар орттирма қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган (ЭСТЯ,1 74). Албатта, бу сўзнинг ҳам ағ- (оғмоқ) феълидан ясалганлигига шубҳа йўқ, бироқ сўзнинг қўшимча қисми - дар шаклида бўлиши эътирозли. Чунки - дар аффикси, аслида содда аффикс эмас, у камида икки морфеманинг сингишишидан ҳосил бўлган. Бу ерда, бизнингча, қайта бўлиниш содир бўлиб, -ағ-ит-ар тарзида - ар аффикси қўшилиши натижасида олдинги и товуши тушиб қолган ҳамда унинг т қисми - ар аффикси билан бирлашган ва - дар мураккаб аффиксини юзага келтирган: ағ-ит-ар=ағ-тар=ағдар каби. Таҳлил чуқурлаштирилиши ҳам мумкин, яъни ағдармоқ феъли аслида икки ёки уч морфеманинг ўзаро бир-бирига сингишиб кетишидан ҳосил бўлган, сўзг таркибида соддалашиш ҳодисаси юз берган. Бундан ташқари, ўзбек тилидаги оғир, оқса (оғса), оқсоқ, оғиз, оғриқ, оғишмоқ сўзларининг ўзаклари ҳам аслида ағ- ўзаги билан боғлиқ бўлиб, у қадимги туркий тилдаги “бирор томонга эгил-” маъносидаги феълга алоқадордир: оғир – оғ+ир=оғир; оғири– оғри; оғир-ин ( оғ-ир-ин)=оғрин ). Оғиз сўзи ҳам шу ағ (оқ-оқмоқ) феълидан ясалган: оғиз – оғ+из – иккиликни билдирувчи қўшимча, “нарсалар оқиб кирадиган жой”; оғишмай – оғ+иш – бироз маъносини ифодаловчи қўшимча +- ма бўлишсизлик қўшимчаси + -й равишдош ясовчи қўшимча: оғ+иш+ма+й кўринишда ҳосил бўлган; оқсоқ сўзи ҳам аслида шу оғ- (оқ-) феълига алоқадор ҳисобланади – бир томонга оғиб юрувчи шахсга нисбатан қўлланилади. Бу сўз ақса- феълидан - қ қўшимчасини қўшиш билан ясалган деб изоҳланар экан, сўз ясалиш таҳлилидан келиб чиққан ҳолда умуман тўғри белгиланган. Чунки ясама сўз икки қисмдан иборат бўлади: ясовчи асос + ясовчи элемент. Шунга кўра оқсоқ сўзи ақса+қ қўшимчасининг

www.arxiv.uz бирикишидан ясалган. Бироқ унинг ақса қисми яна парчаланиши мумкин, яъни, оғ(ақ)+-ш+а тарзида . Бу ерда - ш ҳаракат номи ясовчи (ағиш), - а феъл ясовчи ёки кучайтирувчи, давомийликни билдирувчи аффикси қўшилган. Қайта бўлиниш натижасида - ш билан - с бирлашиб кетган ва - ш -с га алмашган. Ундан кейин бу асосга ( ақса ) - қ сифат ясовчиси қўшилган: ақ+иш+а-қ=ақиса=ақса+қ=ақсақ шакли юзага келган. Охирги оғизаки сўзида аки қўшимчаси қўшилганда оғиз сўзи таркибидаги - и унлисининг тушиб қолиши сабабли соддалашиш содир бўлган. Оғиз сўзининг маъноси хиралашган, ўзак билан аффикс ўртасидаги маънавий муносабат йўқола бошлаган. Хуллас, юқоридаги таҳлиллар кўрсатадики, ҳозирги ўзбек тилидаги ағнамоқ, ағанамоқ, ағдармоқ, оғир, оғрин, оғишмоқ, оғиз, оқсоқ сўзлари қадимги туркий тилда икки ёки ундан ортиқ морфемалардан ташкил топган бўлиб, уларнинг ўзаги ағ- (оғ-, оқ-) феъли бўлган, кейинги морфемалар (аффикслар) сингишиш, соддалашиш натижасини юзага келтирган. Ҳозирги ўзбек тилидаги анови, анча, анави, алжимоқ, алиш, алмаш каби сўзлар таркибида ҳам соддалашиш ҳодисаси содир бўлган. Жумладан, анави (анабу), анча сўзлари аслида қадимги туркий тилдаги кўрсатиш олмоши ан нинг ўзи бўлиб, унга чама маъносини билдирувчи - ча қўшимчасининг қўшилишидан ( анча ) ёки ан ўзагига кучайтирувчи - а аффиксини ҳамда бу олмошини қўшишдан ҳосил бўлган ( анави ). Товуш ўзгаришлари бу сўз таркибида соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлигини кўрсатади, ўзак ўз мавқеини йўқотган. Ўзбек тилидаги алмашмоқ сўзида ал ўзак морфема бўлиб, унга такрор маъносини билдирувчи – ма ( -им+а ) қўшимчаси ва “бирга” маъносини билдирувчи - ш аффикси қўшилган. Сўз аслида, синхрон таҳлилга кўра уч морфемадан иборат бўлган. Кейинчалик соддалашиш ҳодисаси содир бўлиб, унинг ал қисми ҳам, алма қисми ҳам туб моҳиятини йўқотган ва туб сўзга айланган. Ўзбек тилидаги алжимоқ, алжира сўзларидаги алжи қисми ҳам аслида соддалашиш натижасида туб сўзга айланган. Яъни, бу сўз қадимги туркий

www.arxiv.uz тилдаги “ақлини йўқотган”, “аҳмоқ” маъносини англатган ал сифатидан - жи қўшимчасини қўшиш орқали ясалган: ал+жи=алжи . Унинг ўзаги ҳозирги кунда соддалашиш натижасида тамомила ўз моҳиятини йўқотган. Алжирамоқ феъли таркибидаги - ра қўшимчасининг ҳозирги кунда қандай қўшимча эканлиги муаммо. У сўз ясовчи қўшимча эмас, чунки алжи- – феъл. Бу ерда - ра аффикснинг ўқилмай қолиши сўзнинг соддалашиши учун омил бўлган. Ўзбек тилидаги аралашмоқ сўзидаги ара қисми аслида от, товуш ўзгариши натижасида ора шаклига келиб қолган. Бу сўзнинг ўзаги бўлган ара кўринишини олиб, соддалашиш содир бўлган. Ҳозирги ўзбек тилидаги арчимоқ, артмоқ сўзларининг морфем таркиби аслида қуйидагича бўлган: ари+т, ари-чы . Ўзбек тилидаги ариқ (ориқ), озғин, иримоқ, эримоқ, чиримоқ каби ҳозирги туб сўзларнинг келиб чиқиш ҳам ана шу ари- феъли билан боғлиқ бўлиб, бизнингча, ари - қисмининг ўзи ҳам аслида икки қисмдан: ар(аз)+и морфемаларидан ташкил топган. Бу борада, ЎТЭЛ да ари- феъли бўйича берилган изоҳни маъқуллаймиз: ар- қадимги туркий тилдаги ар (пок, тоза) сифатига и қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган. Бу сўзлар таркибидаги ана шу ар қисми ўз моҳиятини йўқотиши, истеъмолдан чиқиши натижасида соддалашиш содир бўлган арит сўзидаги и товушининг тушиб қолиши арт сўзи ҳолатини юзага келтирган. Бунда ҳам соддалашиш жараёни кечганлиги кузатилади. Арч сўзининг соддалашувида ҳам шундай фикрни билди фикрни билдириш мумкин. Кейинги берилган азғин сўзининг аз сўзига алоқадорлиги сезилиб турибди. Бу ердаги - ғин аффиксининг ўзи ҳам аслида икки қисмдан иборат бўлиши қайта бўлиниш ёки соддалашиш натижасида мураккаб аффикс ҳолига келган: ази-қ-ин=азқин-азғин каби. Демак, бу сўз аслида тўрт морфемадан иборат бўлган дейиш мумкин: аз+и+қ+ин=азиқин=азқин=азғин=озғин ; а унлиси о билан, қ ундоши ғ билан алмашган, и унлиси эса тушиб қолган. Озғин “ўз тана оғирлигидан

www.arxiv.uz тозаланган”, “тана оғирлиги камайган” каби маъноларни беради. Умуман олганда, ар (аз) сўзи йўқотмоқ (камаймоқ) маъноларини ҳам ифодалай ди. Ана шунинг учун ҳам унинг ири (аз←ар→ир) варианти шаклланган , “ йўқолмоқ ” маъносини англатади . Чиримоқ сўзида маънони бўрттириш учун сўз олдидан битта ч ундоши орттирилган: ири→чири каби. Хуллас, артмоқ, арчмоқ (арт, арч, ариқ (ориқ), аримоқ, озғин, иримоқ, эримоқ, чиримоқ сўзларининг таркибида аз (ар) ўзак морфемаси мавжуд бўлган. Унга қўшимчалар қўшиш натижасида ҳосил бўлган ясалмаларда соддалашиш ҳодисаси юз бериб, юқоридаги туб сўзлар вужудга келган. Ҳозирги ўзбек тилидаги арқон, арқоқ, арғамчи, арғимчоқ каби сўзларда ҳам аслида соддалашиш ҳодисаси содир бўлган. Яъни, арқон сўзи буюмни ифодалаб, ўсимликлар толалари ёки умуман иплардан эшиб тайёрланади. Унинг ар қисми ўзак морфема бўлиб, қадимги туркий тилдаги «эш», «бура» маъносини англатган, ар қисмига такрор маъносини ифодаловчи - қа қўшимчасини қўшиш орқали ҳосил қилинган арқа ясалмасига - н қўшимчасини қўшиш билан арқан шаклланган: ар+қа+н= арқан>арқон каби (ЭСТЯ, 1, 176). Ҳозирги кунда морфемалар сингишиб кетган, ўзак морфема шу маънода истеъмолдан чиққан, соддалашиш юз берган. Арқоқ сўзида юқоридаги ҳолатдагидек ар қисмига - қа қўшимчаси қўшилган ва унга - қ аффикси (асли ғ бўлганлиги кўрсатилади) бирикиб шу сўз ҳосил қилинган: ар+қа=арқа+қ=арқақ. 19 Худди шу тарзда арғамчи ва арғимчоқ сўзлари таркибида ҳам маълум товуш ўзгаришлари асосида морфемаларнинг бир-бирига сингишиш ҳолати юз берган: ар+ға=арға+м=арғам+ча=арғамча>арғамчи; ар+ғы(қи) +м+чақ>арғимчоқ каби. Кўринадики, бу сўзлар таркибида ҳам тўртта морфема ўзаро бир-бири билан сингишиб кетган, келтириган сўзларнинг ҳаммаси ҳозирги кунда содда туб сўз сифатида баҳоланади. Ёки арғамчини, арғамчилар каби сўз шаклларда арғамчи қисми туб ўзак, шакл ясовчи асос 19 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000.. – Б. 33.

www.arxiv.uz сифатида тан олинади. Ҳозирги ўзбек тилидаги айқаш, айғоқ, айғир, айқир, айнимоқ, аланга, алангламоқ, алача, алағда, алдоқчи, алишмоқ,алмашмоқ, анграймоқ, анқов, аразламоқ, арзимас, арзиқмоқ каби сўзлар таркибида ҳам бир неча морфемалар бир-бири билан сингишиб кетган. Уларда ҳам соддалашиш юз берган. Ўзбек тилида а унлиси билан бошланувчи 160 тага яқин сўзда ана шундай ҳодиса туфайли улар ҳозирги кунда содда туб сўз ҳолига келганлиги кузатилади. (3.1.1 -чизма) Азыр (айир) Йир (жир) Йар (жар) Ажрим (айрим) Йирт (жирт) йоруқ>йоруғ>йориқ (сифат) айри Йироқ (жироқ) йоруғ>йаруқ айрил ажриқ Йирик (жирик) йори>йору айрон Йиртқич (жиртқич) йарим>йар+им айри йара > йар+а I .Энг тарихий ҳолат : 1) аз-ыр=айыр=айир (айирил →айрил кўринишлари билан); 2) айыр > ажра (ажыра кўринишида бўлган; 3) ажрим >ажыр (айыр)+ым қўшимчасини қўшиш билан ясалиб айыр>ажыр+ым=ажирым>ажрым> äжрим ҳолига келган; 4) ажриқ>азыр+ық=азырық→айырық>ажырық >ажрық> äжриқ ; 5) айри> азыр+ ы=азыры→айыры>айри; 6) айрил, айрим>айыр+ыл (ўзлик нисб); айыр+ым: айирил, айирим= айрил , айрим ; 7) айрон >айыр+ ан >айран>айрон . II. Кейинги ҳолат: 1) йыр (куч билан орасини кир, оч)>йир; 2) йирт >йыр (ж-ловчиларда жыр-жир)>жыры>жырт>йирит>йирт; 3) йироқ >йир+а+қ (жыр+а+қ)>йирақ>йироқ; 4) йирик > йир+и+к (жыр+ы+к)>йирик; 3.1.1-чизма

www.arxiv.uz 5) йиртқич > йир+и+т+иқ+ч >йирт +қи+ч> йиртқич III. Охирги ҳолат: Йар (ж-ловчиларда –жар)>йор (йормоқ)>ёрмоқ (а>о ҳодисаси содир бўлган; 2) йоруқ > йориқ > йар+уқ>йарық>йориқ (йорилган жой)> натижа 3) йори >йар+у=йару>йарыт>йори. 4) йоруғ >йару + қ>йаруқ >йоруғ (ҳосила) 5) йарим >йар+и+м>йорим (йорти)>йарим>ярим 6) йара >йар+а 2-чизма 3.1.2 I . айир >аз+ыр ; айрил>айир+и+л; айрим > айир+и+м: айри > азыр+и; ажра >ажыр+а>айир+а; ажрим >ажир+им>айир+им; ажриқ >азыр+иқ>айириқ; II . йир >йыр>жыр; йирт >йыр+ы+т (жырыт) йироқ >йыр+и+қ (жырық) йирик >йыр+и+к (жырык) йиртқич >йир+и+т+иқ+ч (жыр+ы+т+ық+ч) III . йар (йор) > жар (а>о ҳодисаси) Йари (йору)>жар+у (ж>й; а>о ҳодисаси) Йоруғ (йоруғ)> жар+у+қ>(ж>й; а>о ҳодисаси) Йарым (жарым>жар+ы+м>(ж>й ҳодисаси) Йара (жара>жар+а>(ж>й ҳодисаси) Ҳозирги ўзбек тилида б ундоши билан бошланувчи 200 га яқин сўз морфем таркибида соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлиги кузатилади. Булар ичида ўзак морфемаси тамомила истеъмолдан чиққан, унинг алоҳида морфема бўлганлигини жуда жиддий этимологик таҳлил орқалигина юзага

www.arxiv.uz чиқиши мумкин бўлганлари ҳам анчагинадир. Масалан: бағишлов, балчиқ, балқи, бақир, бажармоқ, биқин, беламоқ, байтал, бўғра, безгак, берк, бўраламоқ, бўрдоқи, бўриқмоқ, бўрсимоқ, бўрсиқ, бўртмоқ, бўсаға, бўтана, бўтқа, бўйра, бурғу, бўқоқ, бурун, бурда, булғамоқ, булдуруқ, булоқ, бултур, буйруқ, буйрак, бужғун каби. Шунга қарамай, таҳлиллар кўрсатадики, келтирилган сўзларнинг ҳаммаси аслида икки ва ундан ортиқ (бир ўзак морфема, бир ёки икки аффикс морфема) морфемалардан тузилган ва даврлар ўтиши билан туб сўзларга айланган, соддалашиш юзага келган. Бундан ташқари, ҳозирги ўзбек тилидаги форс-тожик тилларига хос - бе олд қўшимчаси билан ҳосил қилинган бедор, бемор, безор, безори, безовта, бесўнақай, бечора, беҳуда, бетоб каби сўзида ҳам бундай ҳодиса мавжуд бўлиб, ўзбек тилида уларни морфемаларга ажратиб бўлмайди; туб сўзлар сифатида баҳоланади, аслида соддалашган сўзлар сифатида қаралиши керак. Ўзбек тилининг этимологик луғатида 300 га яқин б билан бошланувчи сўзнинг этимологияси берилар экан, ана шу сўзларнинг ҳаммаси камида икки морфемадан ташкил топган. Бабақ – қадимги туркий тилдаги баба (ҳозирги бобо) – катта маънодаги сўзга кичрайтириш қўшимчаси - қ қўшилиши билан ҳосил қилинган: Бажар- қадимги туркий тилдаги, «фаолият» маъносини билдирувчи бажа отидан - р қўшимчаси орқали ҳосил қилинган. Байрам – қадимги туркий тилдаги баз>бай ўзагига - ыр орттирма нисбат қўшимчасини, сўнг кучайтирувчи - а қўшимчасини, ундан кейин эса - м қўшимчасини қўшиш билан ( баз ёки бай - ир+а+им=байрам ) ҳосил қилинган, яъни тўрт морфемадан иборат бўлган. Ҳозирги кунда тўла ҳолда туб сўзга айланган. Байроқ, байтал сўзлари ҳам баз феълининг бай шаклига - ир, -а, -қ аффиксларини қўшиш билан (ба+ир+а+қ>байроқ) ёки бай қисмига - ит +а +л қўшимчаларини қўшиш билан (бай+-ит+-а+-л>байтал) ясалган бўлса, балиқ, балчиқ, балқи каби сўзлар бал оти, бал- феъли, бал тасвирий сўзига турли хил қўшимчаларни (-чи, +-қ; -қ+-ы; бал+қи) қўшиш билан ясалган ва ҳозир улар тўлиқ соддалашган; уларнинг ўзак морфемаси истеъмолдан

www.arxiv.uz чиққан. 20 Бари (борича, барча) сўзи ҳам “мавжудлик” маъносини бар сўзига (бор)-и қўшимчасини қўшиш билан ясалган : бар+и=бори+ча=барча; бармоқ сўзи эса, “ушла” маъносидаги бары ўзагига - м ва кейин - (а)қ қўшимчасини қўшиш билан ҳосил бўлган; бақа сўзи тақлидий сўз бағ асосида вужудга келган, бақ феълига - а қўшимчасини қўшишдан ҳосил бўлган. Шу каби бақалоқ (бақа+лоқ), бақир (бағир), бақрай (бақ-ир-ай) сўзлари ҳам морфемаларнинг сингишишидан ҳосил бўлганлиги кузатилади. Ўзбек тилидаги бежа (безä); бежоғлиқ (бежа+қ+лиқ); беза (без+а) безангла (баз+анг+-ла); безгак (без+-га+к); безилла (без-тақлид сўзи+илла); безрай (без+-ра+й); бела (бе-оти+-ла); белги (бел-феъли+-гу); бери (бу: йер+ру); берк (бе-феъл+-р+-ик); бешик (бе-от+-иш+-к); бигиз (би-от+-ги+- з); баз (-би+з); билан (бир+-ла+-н); биқин (биқ+-ин); болдиз (бал+-дыз); балдоқ (бал-сифат+-ла ёни-да+-қ); бошқа (баш-алоҳида ажралиб турувчи+- иқ+-а); бужмай (буз+-ум+-ай); бужур (буз+-ур); бужғун (буж+ғун ёки буж+-иғ-ун); бузоқ (буз+-а+қ); буйрак (бовур+-ак); буйруқ (буйур+-уқ); буйук (бий-сифат+-у+-к); була (бул-от+-а); буламиқ (була+миқ); булут (були+т); бургут (бўр+-гу+-т); бурка (бур+-ка); бурун (бур+-ун); бурч (бур- феъл+-уч); бутоқ (бут+а=бута+-қ); бутун (бут+-ун); буқоқ (буқоқ)-буқ- от+-ақ); бўйа (бўй-от+а); бўрдоқи (борут феъли +-ақи)-аслида бўр+ит ёки бўр+-ла+-қ+-и ясалишида бўлган: бўри (бор-боз-бöр+-и); бўриқ (бору+-қ); бўрк бўру+-к); бўрон (бур+-а+-н); бўрси (бўр+-си); бўрсиқ (бўр-феъл+-си+- қ); бўрт (бўр-феъл+-ут); бўта (бот+-а); бўталоқ (бўта-от+-лоқ); бўтқа (бўт+-қа) каби сўзларнинг таркиби ҳам аслида икки ёки уч морфемадан иборат. Худди шу каби, бўғин, бўғиз, бўғим, бўғиқ, бўғов, бўғоз, бўғот каби сўзлар ҳам бўғ- феълига турли қўшимчалар қўшилгани туфайли ясалган ва ҳозирги кунда соддалашиш жараёнини давом этмоқда. Ҳозирги ўзбек тилидаги лаб-лаб в ундоши билан бошланувчи вайсамоқ, ванғилламоқ, варрак, визилдоқ, вижирламоқ каби сўзлар асосан ундов ёки тақлид сўзлардан ясалган бўлиб, улар ҳам аслида тарихан 20 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 37–39.

www.arxiv.uz морфемаларга ажратилган; уларда ҳам ҳозир кунда соддалашиш жараёни юз бермоқда. Ўзбек тилидаги г ундоши билан бошланган сўзлар ниҳоятда камчиликни ташкил этади: гавда ( гогд е>гавда ҳолати юзага келган дейилади, аслида, унинг туркий тилга хослиги мунозарали 21 . Бу ундош билан бошланган сўзларнинг аксарияти тақлидий сўзлардан ясалган: гуркира, гупур-гупур, гувулла, гангира, галдира, гулдурос кабилар. Ўзбек тилидаги гўдак ва гўзал сўзлари таркибига эътибор берилса, гўдак туб сўзи аслида кöт+-ак тарзида; гўзал сўзи эса кöс – “назар сол” феъли + -ал қўшимчасининг қўшилишидан ҳосил бўлганлиги қайд этилади. Бироқ гўзал сўзининг таркиби ҳам мунозарали, яъни бу сўз аслида кўз сўзига алоқадор бўлиши керак, чунки туркий тиллардаги - з одатда иккиликни билдиради. Демак, унинг таркибида - с эмас - з қўшимчаси бўлган бўлиши табиийдир. Гўзал сўзининг “назар сол” маъносидаги кöс сўзидан кўра кўз сўзига алоқадорлиги устунроқ. Ўзбек тилида д ундоши билан бошланган сўзлар ичида дада, данғиллама, денгиз, депси, дийдийо, диккай, димиқ, димла, довон, довул, дудоқ, дудуқ, дуккак, дўлма, дўмбай, дўмбалоқ, дўмбоқ, дўнгалак, дўнгса, дўрдай, дўрдоқ, довдира, дўндиқ, дўлта, дўппи, дўғов, дўққи, дўппаймоқ каби ўттизга яқин сўзларда морфемалар ўзаро сингишиб кетган ва соддалашиш ҳолига келган. Жумладан, дада сўзи да - катта ҳамда ада сўзининг қисқаришидан ҳосил қилинган (бу сўз таркиби ҳақида яна қуйироқда тўхталамиз); данғиллама сўзи данғир - тақлид сўзига - ла ҳамда - ма қўшимчаларини қўшишдан юзага келган; денгиз сўзи тингиз, тенгиз шаклларида бўлиб, тенг сўзига - из қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган деган тахмин берилади; депси сўзи теп>деп+си таркибига эга; диккай сўзи тик+-ка+-й таркибига; димиқ сўзи тым- феъл +-иқ таркибига, довон сўзи даба- феъл +-н шаклига; дудоқ сўзи тут+-а+-қ таркибига эгадир. Шу каби дудуқ сўзи тут+-уқ қўшилишидан; дуккак сўзи ту -феъли +-к 21 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 84.

www.arxiv.uz (такрорни кучайтирувчи)+- ак қўшимчаларидан иборат; ўзбек тилидаги думала, думалоқ сўзларининг таркиби этимологик луғатда берилган бўлса-да, анча мунозарали. Чунки бу сўзлар йумала, тумала шаклларида ҳам учрайди. Шунга кўра, бизнингча бу сўзнинг асл ўзаги йум феълига алоқадор бўлиши мумкин. Яъни бу сўзлар икки ёки уч морфеманинг ўзаро сингишишидан ташкил топган. Худди юқоридаги сўзлар каби дурагай ( тур- феъл +-агай ), дўлма ( тўл+ма ), дўмбай ( домбä+-й тарзида кўрсатилади, бироқ бу сўзнинг тўп сўзига алоқаси бўлиши мумкин; дўрдай (тўр- феъл -ут – от ясовчи +-ай ); дўрдоқ (тўр+ут+-ақ) сўзлари ҳам тарихан кўп морфемали бўлган ва ҳозирги кунда соддалашган ва туб сўзлар сифатида баҳоланадиган бўлиб қолган. Ҳозирги ўзбек тилидаги портловчи ж ундоши билан бошланувчи жабдуқ, жавдирамоқ, жавра, жизғинак, жийак, жийир, жикилла, жилдира, жилмай, жилов, жилға, жимжима, жингак, жингалак, жўна, жўрттага, жилва жовра, жоноқи, жумбоқ, жўра, жилва каби сўзлар ҳам ҳозирги кун нуқтаи назаридан туб сўз сифатида баҳоланувчи сўзлар ҳам аслида морфемаларнинг ўзаро сингишишидан ҳосил бўлган, бироқ ҳозирги кунда соддалашган бирликлардир. Жумладан, жабдуқ сўзи жабди феъли +-қ қўшимчаси билан ясалган. Бизнингча, унинг жабди қисми ҳам икки ёки уч морфемадан иборат бўлиши мумкин: жаб (жап+-ит+иқ)+-ит+иқ каби. Хуллас, таркибли бўлган жавдирамоқ феъли жавдир тақлидий сўзи+- оқ қўшимчаси қисмларига эга; жавра ( жавур-жувур)+-а қўшимчаси билан ясалган. Жизғинак сўзи, бизнингча, жиз - тақлид сўзи+- иқ (иғ)+-н+-ак морфемаларидан ташкил топган; жийак сўзи чет, чекка маъносини ифодаловчи зий , отига - ак қўшимчасини қўшиш билан, жийирмоқ сўзи эса йиғ- феълига - ир қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган. Жиқилдоқ сўзининг этимологияси ЎТЭЛда нотўғри, чала изоҳланган. Чунки у жикилла сўзига алоқадор бўлиб, жикилла феълига - қ қўшимчасининг қўшилишидан ясалгандек бўлса-да, аслида товушга тақлидий сўз жик-жик ўзагига ва - илла қўшимчасини қўшиш билан ҳамда ясама феълга –қ қўшимчасини қўшиш

www.arxiv.uz орқали ҳосил бўлган; таркиби жик+илла (ла>да)+-қ таркибий қисмига эгадир. Жилдира феъли ҳам шу каби таркибий қисмлардан иборат. Жилмай сўзи эса йил (жыл)+-им+-ай таркибига эга. Худди шу каби жилов сўзи ҳам жил- феъл +ав қўшимчасидан, жилға сўзи жил- сув +-ға (кичиклик ифодалайдиган қўшимча) таркибига эгадир. Жингак (чим+-га+-к), жингалак (чим+га+-л+-ак), жиров (йир+а+в), жиққа (жиқ+а), жўна (йўн+-а), жўнакай (йўн+-акай) сўзлари ҳам таркибий қисмлардан ташкил топиб, кейинчалик соддалашишга учраган. Жўрттага сўзи таркибидаги - га қўшимчасининг сезилиб туриши бу сўзнинг бир неча морфемалардан тузилганини билдиради. Ўзбек тилида з ундоши билан бошланган, ҳозирги кунда туб сўз ҳол кўринишига эга бўлиб қолган сўзлар кўп эмас, улар: замламоқ, зерикмоқ, зиёда, зийрак, зийнат, зирапча, зиғирча, зўрға, зоғча, зўғим кабилардан иборат. ЎТЭЛда зирак (зир+-а+-к); зирилла (зир+-илла) зириқтир (зир- феъли +-иқ+-тир), зирқира (зир+-иқ+-ира), зирқироқ (зирқира+оқ), зиғирдай ва зиғирча (зиғир+-дай; зиғир+-ча) сўзлари таҳлил қилинган ва уларнинг икки ёки уч морфемадан ташкил топганлиги изоҳи берилган. 22 Шуни айтиш керакки, замламоқ, зерикмоқ, зиёда, зийрак, зирапча, зўрға, зоғча, зўғим сўзлари таркибида сезилиб турган, аффикс морфема эканлиги аниқ бўлган - ла, -ик, -а, -ак, -ча, -ға, -им элементлари бу сўзларнинг ҳам аслида таркибий қисмларга эга бўлганлигини кўрсатади. Бироқ ҳозирги кунда бу сўзлар таркибидаги ўзак морфемалар истеъмолдан чиққан. Шунга кўра, уларни алоҳида ажратиш қийин. Бу сўзлар таркибида соддалашиш юзага келганлиги аниқ. Ҳозирги ўзбек тилида и унлиси билан бошланган ва соддалашиш ҳодисаси юзага келган, туб сўзга айланган бирликлар 100 га яқин: ивимоқ, ивирсимоқ, идиш, изилламоқ, изчил, изғимоқ, изғир, изғирин, ийак, ийиқ, ийла, иймон, илашмоқ, илвирамоқ, илгари, илдам, илдиз, йилимоқ, илик, илин, илиқмоқ, илк, илон, илғор, имилламоқ, имирсиламоқ, индамоқ, инжиқ, иноқ, 22 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 105–106.

www.arxiv.uz инон, интилмоқ, интиқ, ингичка, ирганмоқ, иржаймоқ, ирим, ирин, ирмоқ, иркит, ирға, ирғимоқ, исириқ, итармоқ, итқитмоқ, ихчам, ишшаймоқ, ишқамоқ, ишқирмоқ каби сўзларнинг аслида икки ёки уч морфемадан тузилганлиги ЎТЭЛ да ҳам қайд этилган. Шунингдек, баъзи сўзларнинг ҳақиқатан ҳам, тарихан икки ва ундан ортиқ морфемалардан тузилганлиги, таркибида ўзак морфемадан ташқари сўз ясовчи ёки шакл ҳосил қилувчи аффикслар мавжудлигини аниқлаш имконияти бор. Масалан, имилла сўзига эътибор берсак, унинг кейинги қисмида тақлидий сўзлардан феъл ясовчи – илла аффикси борлиги сезиш қийин эмас. Лекин ўзак морфема - им тақлидий сўзининг қўлланиш доираси чекланганлиги сабабли бу икки морфема бир- бирига сингишиб кетган. Ёки итқитмоқ феъли таркибида - қ (-иқ) қўшимчаси ва ундан кейин - т морфемаси борлигини сезиш ҳам қийин эмас. Бироқ биринчи қисм ўзак истеъмолдан чиққлади. Бу нарса унинг туб сўз ҳолига келиб қолиши, аффиксларни ўзига сингдириб олишига сабаб бўлган: ийит- ийт→ит+қи; ий+и+т→ит+и+қ+и+т=итқит ҳолати юзага келган. Бунда айрим товушларнинг тушиб қолиши соддалашиш ҳолати намойн бўлган. Ўзбек тилининг этимологик луғатида илон сўзининг таркиби қуйидагича изоҳланган: илон – бу от қадимги туркий тилдаги “қимирла”, “жил” маъносини англатган йыл феълидан - (а) н қўшимчаси билан ясалган (Девон, III, 36 ДС, 266). Ўзбек тилида сўз бошланишидаги й ундоши талаффуз қилинмай қўйган, а унлиси ä унлисига алмашган, ы унлисининг қаттиқлик белгиси йўқолган: йыл-+ан=йылан>ылан>илäн. 23 Бизнингча, бу этимология талқин ҳақиқатдан узоқ. Албатта, таркиб бошқа луғатларга ишора қилиш орқали белгиланган. Бироқ бу сўзнинг келиб чиқиши жилмоқ феъли билан алоқадор бўлиб, ж ундоши й га алмашган ва кейин тушиб қолган: жил→йил+ан кўринишга эга бўлиб, кейинчалик эса илан → илон ҳолати юз берган. Ўзбек тилидаги имирсиламоқ феълининг таркиби эса имир тасвирий сўзи + си ва +- ла қўшимчалари кўринишда эмас, балки им+и+р+си+ла кўринишда бўлган дейиш мумкин. 23 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 116.

www.arxiv.uz Чунки қадимда им тасвир сўзи ёки им оти мавжуд бўлган. У тилда имо шаклида ҳам қўлланилган: имо қилди каби. Шунингдек, имлади феълида ҳам им қисми бор. Лекин ҳозирги кунда имо, имла сўзлари истеъмолда бўлгани ҳолда мустақил им сўзи унитилган. Бу нарса имо, имла сўзлариниг таркибан парчаланганлигини, ҳозир содда ҳолга эга бўлиб қолганлигини кўрсатади. Худди шу каби яна ивимоқ феъли таркиби ҳам аслида икки морфемадан: иғ- от+ы=иви (ЭСТЯ, I, 646): иви-II уғ→уб+и=увы→убы-иви иборат бўлганлигини кўрсатади. Бизнингча, бу икки сўз ҳам аслида бир сўздан, яъни ығ ёки уғ отидан келиб чиққан: ивимоқ ва уйимоқ, уюшмоқ (қаттиқ уйиди, оёғим уюшди кабилар) сўзларининг келиб чиқиши бир-бирига алоқадор. Аммо шуниси аниқки, мазкур сўзлар барчасида соддалашиш содир бўлганлиги аниқдир. Ивирсимоқ, игна (йигна), идиш, изчил, изғи, изғир, ийак (энг-эқ), ийла, ийман сўзлари ҳам камида икки морфеманинг ўзаро сингишиб кетишидан пайдо бўлган. Ўзбек тилидаги илдам сўзи эса қадимги туркий тилдаги “олд” маъносини англатган ил отига - да (аслида - ла ) қўшимчасини қўшиш: ил+-ла , кейин эса - м қўшимчасини қўшиш орқали ҳосил қилинган: ил+ - да (- ла ) +м > илда+м>илла+м ; Илдиз сўзи йил+диз қўшилишидан, илик сўзи йил+-ик қўшилишидан, илғор сўзи ил (олд томон) +-ға+-р таркибий қисмларидан иборат бўлган. Индама сўзи қадимги ун (овоз) ўзагига - ла (-да ) қўшимчасини ва кейин – ма қўшимчасини қўшиш билан ясалган: ун+ -да (- ла)+ ма = ун+-ла(-да) +ма>ун+да+ма>ин+да+ма>индама. Ҳозирги ўзбек тилидаги и унлиси билан бошланувчи ва соддалашиш натижасида туб cўз сифатида шаклланиб бўлгансўзларнинг таҳлилларидан кўриниб турибдики, уларнинг аксарияти аслида кўп морфемали бўлган. Бу жараёнда асосан товуш алмашиниши, товуш тушииши каби фонетик ўзгаришлар мухим рол ўйнаган дейиш мумкин. Хозирги ўзбек тилида й ундоши билан бошланган ( е(йэ), ё(й+о), я(й+а), ю(й+у) ярим унлилари билан биргаликда) сўзларнинг сони 200 га яқин: яламоқ, ялонғоч, ялинмоқ, ялпоқ, ярим, ямамоқ; елим, елка, елпи, енгил, етим; ёввойи, ёвуз, ёвуқ, ёдгор, ёлғиз, ёрти, ёмон, ёрдам; юрак, ювош, юксак,

www.arxiv.uz йумаламоқ, юқори, юпатмоқ; йигир, йилқи, йиғи, йўриқ, йўрма, йўтал, йўғон, йўргак, йўрға, йўсин, йигирма кабилар. Ана шу қайд этилган миқдордаги сўзларнинг кўпчилигини, ҳақиқатан ҳам жиддий этимологик таҳлил қилиш орқали таркибий қисмларга ажратиш мумкин. Чунки уларнинг ўзак қисми истеъмолдан чиққан. Шунингдек, айримларидаги қўшимчалар таркибида товуш алмашинишлари ёки товуш туширилиши натижасида ўзгаришлар содир бўлиб, уларни тўғри белгилаш имконияти йўқолган. Масалан, жуда кўп сўзлар таркибида аслида - ла феъл ясовчиси бўлгани ҳолда бу қўшимча - да тарзида қўлланилиб кетилган ва унинг - ла эканлиги сезилмайдиган ҳолатга келган: йайдоқ (йай+ла+-қ); йантоқ (йан+дақ; йан+ла+-қ→йантоқ), йондамасига (йонламасига), йондаш (йон+-ла+ш), йумдала (йум+-ла+-ла) кабилар. Баъзи ўзак морфемалар таркибида жиддий товуш ўзгаришлари содир бўлиб, уларни уқиб олиш қийинлашган. Масалан, йакан сўзининг ўзак қисми йик феълидан иборат бўлганлиги; йайов сўзи ўзагининг йада (йаза) кўринишларида, йанч сўзининг ўзак қисми ёй феълига йахши сўзининг ўзаги ёқ- (йоқ-) феълига алоқадорлиги каби ҳолатларнинг ўзиёқ бу фикримизни тасдиқлайди. Ана шундай ўзак морфема уқилмай қолган ҳозирги кунда мустақил қўлланмайдиган (истеъмолдан чиққан) ўзакларга яна қуйидагиларни киритиш мумкин: ( яна→йана сўзининг ўзида ҳам шундай ҳолат кузатилади йан+-а=йана>яна каби); йайов, йакан, йала, йалам, йаланғоч, йаланг, йалатма, йалин, йалов, йалпи, йалқов, йамамоқ, йанглиш, йарамоқ, йағир, йенгил, йўналмоқ, йўриқ, йўтал, йорға, йўғон каби. Бу сўзларнинг камида икки морфеманинг ўзаро сингишиб кетиши асосида шаклланганлигига ҳеч шубҳа йўқ – улар тарихан морфемаларга ажралади. Бироқ ҳозирги кунда бу сўзларнинг ўзак қисми алоҳида мавжуд эмас, уларни уқиб бўлмайди. Тўғри, ўзбек тилида йемир, йемиш, йем, йемак сўзлари каби этимологик таҳлилга жалб этилган сўзлар ҳам мавжуд. Бироқ бу сўзларнинг ўзак қисми ҳозирги кунда ҳам сезилиб туради, уларни англаб олиш мумкин ( йэ, е тарзида). Юқорида келтирилган

www.arxiv.uz сўзларда эса фақат жиддий этимологик таҳлилгина уларнинг ўзак морфемаларини тиклаш имконини беради. Баъзи ҳолларда ўзак морфемаларни белгилашда илмий тахминлар, чуқур этимологик таҳлилларга таяниш мумкин. Жумладан, енгил ( йеңил ) сўзининг этимологиясида шу ҳолат кузатилади: йеңил “вазни кам”, “вазмин эмас”. Бу сифат қадимги туркий тилдаги “вазни кам бўл” маъносини англатган йеңи феълидан - л қўшимчасини қўшиш билан ясалган (ЭСТЯ, IV, 189); йеңи феъли эса “вазни кам ҳолат” маъносини англатган йенг сўзидан - и қўшимчасини қўшиш билан ясалган (ЭСТЯ, IV 189); йең+и=йеңи. 24 Маълумки, бу сўзнинг асосий ўзак қисми е (йэ – емоқ феълига алоқадор, йенгиллик – йейилмоқ дан юзага келган. Хуллас, ўзбек тилидаги й ундоши билан бошланувчи 50 дан ортиқ сўзларнинг ўзак қисмини топиш, белгилаш жуда қийин, улар уқилмайдиган ҳолга келган ва шунга кўра, буларда ўта соддалашиш ҳодисаси юз берган. Бу сўзлар ҳозирги кунда туб сўзлар сифатида баҳоланади, уларни морфемаларга ажратиш тўғри эмас. Ҳозирги ўзбек тилида к ундоши билан бошланган, аслида таркиби икки ва ундан ортиқ морфемалардан ташкил топиб, кейинчалик ўзак морфемалар истеъмолдан чиққан, натижада туб сўз ҳолига келган аффиксларни ўзига сингдириб олган соддалашган сўзлар ҳам мавжуд. Уларнинг миқдори 150 дан ортиқдир. Каллак, калтак, кейин, кеккаймоқ, кемик, кемтик, кемшик, кепчимоқ, кенгаш, кертик, кигиз, кира, кичик, ковламоқ, койимоқ, кудунгламоқ, кузатмоқ, курамоқ, кўва, кўза, кўйлак, кўкай, кўкрак, кўкс, кўлага, кўлмак, кўмак, кўпик, кўмир, кўприк, кўппак, кўрпа, кўча, кўра, кўсак, кекирдак каби сўзлар шулар жумласига киради. Берилган сўзларнинг ҳаммаси аслида, тарихан бир неча морфемалардан ташкил топган. Лекин бу сўзларнинг ўзак қисми истеъмолдан чиққан, ҳозирги кунда улар таркибида аффикс морфемалар мавжудлиги сезилиб турса-да (масалан, кудунг+ла, кўла+га, кўйла-к, кўпр+ик, кўкра-к, ков+ла кабилар), ўзак морфема ўз аслиятини йўқотган. Ана шундай сўзлардан 100 тага яқини ЎТЭЛда қайд 24 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 153.

www.arxiv.uz этилган, изоҳланган. Уларнинг ҳозирги кундагина туб сўзлар сифатида баҳоланаётганлигининг исботи берилган. Жумладан, туб сўз эканлигига ҳеч ким шубҳа қилмайдиган кўмакчи каби сўзи таркиби қуйидагича изоҳланган: каби – «сингари», «ўхшаш». Бу кўмакчи асли қадимги туркий тилдаги «ўхшаш» маъносини англатган киб отига - и эгалик қўшимчасини қўшиб ҳосил қилинган (Девон, III, 131: киб: аниқ каби). Киб+и= киби>кäби . 25 Демак, берилган каби сўзи ҳам икки морфемадан ташкил топган бўлиб, унинг ўзак қисми ( киб ) ҳозир умуман қўлланмайди. Худди шу каби кавш, кавша, капалак, кейин, кенгаш, кетмон типидаги сўзларнинг ҳам таҳлили изоҳли луғатда келтирилган. Албатта, этимологик луғатда бундай сўзлар таркибидаги ўзак қисм, унинг изоҳи ҳамма вақт ҳам тўғри белгиланавермаслиги табиий. Масалан, қўлламоқ феъли изоҳланар экан, унинг ўзак қисми, “сув тўплан” маъносини англатган кöл феълидан (ЭСТЯ, III, 69) кучайтириш маъносини ифодаловчи - ла қўшимчаси билан ҳосил қилинган деган фикр билдирилади 26 . Бизнингча, бу сўз аслида кўл оти ёки сифатидан ана шу аффикс воситасида ясалган. Чунки ўзбек тилида, ҳақиқатан ҳам кўл оти бор ва у сув тўпланган жой маъносини билдиради. Иккинчидан, профессор А.Ғуломов кўл сўзининг кўз сўзига алоқадор ҳолда ясалганлигини қайд этиб ўтган бўлиб, 27 агар янада жиддийроқ таҳлил қилинса, унинг таркиби кў фоностемаси борлиги туфайли кў+з каби кў+л қисмларидан ташкил топган бўлиши ҳам мумкин. Демак, кўриб ўтганимиздек, этимологик луғатда ўзак морфема сифатида белгилаб бўлинган морфеманинг ўзи ҳам яна таркибан маъноли қисмларга ажралиши мумкин. Яъни, соддалашишнинг илдизи жуда узоқ даврга бориб тақалади. К ундоши билан бошланувчи кўмак, кўмир, кўлмак, кўрк, кўркам, кўчат, кўчки, кўчманчи, куйук, куйа каби сўзларнинг кўм, кўл, кўр, кўч, куй 25 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 197. 26 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 226. 27 Г уля м ов А.Г. Словообразование путем внутренн ых изменений слова в узбекском языке . А.Ғуломовнинг илмий мероси. 1-китоб. – Тошкент, 2003. – Б. 26-31-32.

www.arxiv.uz каби ўзаклардан ясалганлиги сезилиб турса-да, уларда ҳам соддалашиш содир бўлган. Бундай сўзларнинг соддалашиш жараёни кейинги қисмда батафсилроқ изоҳланишини ҳисобга олиб, уларга кенг тўхталиб ўтирмаймиз. Бироқ ўзбек тилидаги иккита сўзнинг соддалашиш ҳолатини изоҳлаб ўтишни лозим топдик. Кичик сўзи аслида кичи- феълидан - к қўшимчасини қўшиш орқали ясалган бўлса, кичкина сўзи кичик сўзига - гина қўшимчасини қўшиш билан ҳосил бўлган. Қўшимча қўшилганда кичик қисми таркибидаги олдинги и унлиси тушиб қолган, қисқариш асосида соддалашиш ҳодисаси юз берган. Ҳозирги ўзбек тилидаги соддалашиш туфайли туб сўз ҳолига келиб қолган й билан бошланувчи сўзларнинг анча қисмини ўзаклардаги товушдошликка (ўзак таркибидаги учта ёки иккита товушнинг бир хиллигига кўра) ёки маъноларидаги ўхшашлигига кўра келиб чиққан дейиш мумкин. Уларни ўхшашлигига кўра гуруҳлайдиган бўлсак, айрим гуруҳларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин. Масалан, йирик, йироқ, (йирт), йиртиқ, йиртқич; йиғ, йиғим, йиғин, йиғинди, йиғиқ, йиғлоқи, йиғи, йиғламоқ, йиғинчоқ, йиқилмоқ, йиқитмоқ; йўриқ, йўлланма, йўналиш, йўндирмоқ, йўргак, йўрма , йўртмоқ, йўрға, йўқол, йўқот, йўқса; кўмир, кўмач, кўмик , кўйлак, кўка, кўкат, кўканак, кўкат, кўклам, кўкса, кўкча, кўксов; кесак, кескин, кесатиқ, кесаки; кўпик, кўпинча, кўппак, кўприк, кўптирмоқ; кемир, кемик , кемтик, кемти, кемшик кабилар. Бундай гуруҳлашни яна давом эттириш мумкин. Масалан, кўсак ва кўрак сўзларининг бир-бирига алоқадор эканлигини олдинги икки товушнинг бир хиллигидан биладиган бўлсак, кўлага, кўлам, кўланка, кўлмак сўзларининг ҳам тарихан бир ўзакка бориб тақалишини уларнинг олдинги учта товушининг айнанлиги кўрсатиб туради. Юқорида келтирилган сўзларнинг ҳаммаси аслида икки ва ундан ортиқ морфемаларнинг ўзаро сингишиб кетиши натижасида соддалашишга учраган - туб сўзларга айланиб бўлган кўмир, кўмач, кўмик сўзлари таркибида тарихий ўзак сифатида кўм- қисми бўлганлигини пайқаш қийин эмас. Йиғин,

www.arxiv.uz йиғим, йиғинди, йиғиқ, йиғил сўзлари таркибида эса йиғ- ўзаги бўлганлиги маълум ва бу қисм ҳам бир неча морфемалардан ташкил топганлигини этимологик таҳлил кўрсатиб турибди. Ушбу ўринда й ундоши билан бошланган ва олдидаги икки-уч товуши бир хил бўлган сўзларда келиб чиқиши жиҳатидан алоқадорлик борлигини асослаш учун уларга ўхшаш бўлган к ундоши билан бошланган сўзлардан ҳам мисоллар келтирилди. Зеро, ана шу қиёслаш усули бу гуруҳ сўзларда ҳам фонетик уядошлик борлигини яна бир карра тасдиқлайди. Соддалашиш юз берганлигини асослашда бу усулнинг ўзига хос ўрни борлиги эса олимлар томонидан тан олинган. Ҳозирги ўзбек тилида л ундоши билан бошланган сўзлар миқдори унчалик кўп эмас. Биламизки, л билан бошланувчи сўзларнинг аксарияти ўзлашган қатламга оид. Шунга қарамай, тилимизда 20 га яқин сўзлар борки, улар, асосан, тублашган сўзлар сифатида қўлланади. Бунга лаган, лаллаймоқ, лақаб, лақай, лиққа, лаққа, лопилламоқ, лўкидон, лукки, лўкча, лўтти, лўппи, лўқилламоқ, лиқилдоқ, лимилламоқ, лайча, лочин, лақма каби сўзларни киритиш мумкин. Буларнинг аксарияти ҳаракатга тақлид сўзлардан ясалган. Масалан, лопилламоқ (лол-лоп), лиққа (лиқ-лиқ), лўқилламоқ (лўқ-лўқ) каби. Бу сўзлар ичида лайча сўзининг аслида кучук маъносини ифодаловчи лай отидан - ча аффиксини қўшиш орқали ҳосил қилинганлиги адабиётларда қайд этилган: лай+-ча =лайча. 28 Шу каби лаққа, лақма сўзлари ҳам ҳозирги кунда уқилмай қолган лақ отидан (алданиш маъносини ифодалаган) - ма қўшимчасини қўшиш орқали ясалганлиги ёки лақ қисмига кучайтирувчи - а қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган. Ҳозирги кунда бу сўзлар туб сўзга айланиб бўлган. Ўзбек тилидаги лочин сўзи этимологик жиҳатдан тўлиқ изоҳланган эмас. Унинг қадимда лачун тарзида талаффуз қилинганлиги қайд этилади, 29 бироқ келтирилган изоҳ нотўлиқ. Агар у ҳақиқатан ҳам ўзбек 28 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 233. 29 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 235.

www.arxiv.uz тилига оид бўлса, лач+-ин қисмларига ажратилиши керак эди. Бизнингча ҳам у лач+-ин қисмларидан ташкил топган. Бироқ ҳозирги кунда уни этимологик таҳлил билан ҳам қисмларга ажратиш имкони йўқ. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да атиги 13 та сўз берилган бўлиб, улардан бештаси тасвирий сўзлардан ясалганлиги кўрсатилади. Лақиллаб сўзининг ўзаги сифатида лақ оти танланади, бироқ бу тўғри эмас. Чунки - илла қўшимчаси асосан тасвирий (тақлид) сўзларга қўшилиб келади, лақма, лаққа сўзлари ҳам шундай бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Хуллас, ҳозирги ўзбек тилида мавжуд бўлган ва л ундоши билан бошланган бир нечта сўз тарихан парчаланган, уларнинг ўзаклари маълум бўлган. Ҳозир эса бу сўзлар туб сўз ҳолида соддалашган ҳолда қўлланилади. Ҳозирги ўзбек адабий тилида м ундоши билан бошланувчи сўзлар миқдори, назаримизда, жуда чекланган. Чунки ўзбек тили луғатларида қайд этилган м билан бошланувчи сўзларнинг умумий миқдори 2 мингга яқин бўлса ҳам, улар ичида бошқа тиллардан ўзлашганлари жуда кўп. Ўзбек тилига хос бўлган м билан бошланувчи сўзлар, асосан, тақлидий сўзлардан ясалган, айримлари феъллардан, шунингдек, асли олмош бўлса ҳам товуш ўзгариши билан м билан бошланувчи сўзга айланиб қолган бирликлардан иборат бўлиб, уларнинг сони 30 та атрофидадир. Ана шу сўзлар ичида соддалашиш ҳодисасига учраган бирликлар 29 тани ташкил этади: майишмоқ, маймоқ, майрил, майриқ , ман, мангу, манман, мақта, мен, мертик, мижи, мижиқ, мижғила, мижғов, мийиқ, мингаш, минғай, мугуз, мукка, мункай, мунки, мункилла, мунча (аслида бунча), мунчоқ (аслида бўйинчоқ), мунграймоқ, мўлжал, муюлиш, мизғимоқ, миққи, мўраламоқ, мўлтони кабилар. Булардан, масалан, майишмоқ, маймоқ, майрил, майриқ сўзларининг ҳаммаси май феълидан ясалганлиги қайд этилган; 30 Бундан ташқари, май+иш=майиш; май+ма=майма+қ=маймоқ; май+ир+ил=майрил; май+ир+-иқ= майриқ каби. Бироқ улар ҳозирги кунда туб сўз сифатида қаралади – морфемаларга ажратилмайди. Шунингдек, 30 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 236.

www.arxiv.uz мижи, мижиқ, мижғила, мижғов сўзлари ҳам аслида битта ўзакдан ясалган сўзлардир. Яъни мижи- миж тасвир сўзидан - и қўшимчасини қўшиш билан ясалган бўлса, мижиқ сўзи мижи- қисмига - қ қўшимчасини қўшиш билан ясалган. Бизнингча, мукка, муккай-, мункай-, мункилла- сўзлари ҳам камида икки морфемадан иборат бўлиб, луғатларда қайд этилган мук отидан (гавданинг эгилган ҳолати) ёки мунк тақлидий сўзидан ҳосил бўлган. Муҳими шундаки, бу сўзлар илгари морфемаларга ажратилган бўлиб, ҳозирги кунда соддалашиш натижасида қисмлари бўлинмайдиган туб сўз ҳолига келиб қолган. Бу луғавий бирликлар дастлаб таркибий қисмларга ажратилиши мумкин бўлган, улар ҳозир туб сўз ҳолига келган: мунчоқ (буй- ин+чоқ)→мўйин-чоқ→мунчоқ каби . Ҳозирги ўзбек адабий тилида н ундоши билан бошланадиган сўзлар, умумий тарзда 1000 тага яқин бўлиб, уларнинг деярли ҳаммаси бошқа тиллардан – араб, форс-тожик ёки Европа тилларидан ўзлашгандир. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да 15 га н удоши билан бошланадиган яқин сўз туркий (ўзбекча) сўз сифатида қайд этилган. Шунга қарамай, умуман н ундоши билан бошланган сўзлар доирасида 400 га яқин сўз ҳозирги кунда морфемаларга ажратилмайди: нокас, нодон, нораста, ночор, ножўя, норасида, нотавон, ношуд, нурамоқ, нўхат, нўноқ, нуқсон, нўғой, нуқул кабилар. Булардан ташқари, ҳақиқатан, ўзбек тилига оид бўлган нега, найлай, нари, нарйоқ, нарса, нетай, неча, нечук, нечов, нечта, нечун, нима каби сўзлари ҳам маълум сабабларга кўра ҳозирги кунда морфемаларга ажратилмайди. Аслида бу сўзлар тарихан таҳлил қилинадиган бўлса, улар таркибида на ёки не сўроқ олмоши мавжуд бўлганлигини кузатиш мумкин: наайлайин – найлайин; на айлай→найлай+ин=найлайин. 31 Нари сўзи изоҳида ҳам шу ҳолат кузатилади: не йер+рў нейеру=нару →нари каби; нарйоқ сўзи нари+йоқ тузилишига эга бўлса нега сўзи нима+га сўз шаклининг 31 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 243.

www.arxiv.uz қисқаришидан ҳосил бўлган. Кўрсатилган луғатда нега олмоши не сўроқ олмошига - га жўналиш келишиги қўшимчасини қўшиш билан ясалганлиги қайд этилади. Аслида эса нега олмоши нимага олмошининг қисқаришидан ҳосил бўлган – соддалашган. Худди шу каби нечун сўзи ҳам нима учун сўз шаклининг қисқариши натижасидир. Нетай сўз шакли нима этай шаклининг қисқариши асосида соддалашган, нечта, неча, нечик (нечу к) сўзлари таркиби аслида не+ча=неча; нечта сўзи неча олмошига та қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган; нечик сўзи не+чук шаклидан иборат бўлган. Кўринадики, улар ҳозирги кун нуқтаи назаридан соддалашган, туб сўзларга айланиб бўлган. Ҳозирги ўзбек тилидаги но - олд қўшимчаси билан ясалган анчагина сўзлар форс-тожик тилида морфемаларга ажратилса ҳам, ўзбек тилида уларни морфемаларга ажратиб бўлмайди. Шунга кўра, уларни ҳам туб сўз сифатида баҳолаш мақсадга мувофиқдир (мисоллар юқорида берилган). Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир ярим минг атрофидаги сўзлар о унлиси билан бошланган бўлса-да, шулардан 200 тага яқини соф ўзбек тилига оид бўлиб, улардан анча қисми соддалашган сўзлардир. Яъни тарихан морфемаларга ажралгани ҳолда, ҳозирги кунда туб сўз сифатида баҳоланади: овлоқ, овсар, оббо, овул, овсин, овунмоқ, одош (адаш), одоқ (адоқ), оёқ, озиқ, озғин, озуқа, олаймоқ, олдин, олмош, олға, олғир, олчоқ, онтар , оғдир, оғримоқ, оғу, орқа, отар, орланмоқ, оппоқ, ортиқ, орқали, орқа, ошиқ, очқамоқ, отоқли, очарчилик, оқсоқ, оқсамоқ, оғил, оғир, олтмиш, оғзаки, опичмоқ, оғайни, орол, олқинди, олға, олқа кабилар. Санаб ўтилган сўзларнинг ҳаммаси ҳам тарихан камида икки морфемадан иборат эканлиги кузатилади. Жумладан, обоға, обдира , овлоқ, овул, овун, овунч, овунчоқ, овут, одим, одоқ, оз, озиқ, озмунча, ойоқ, олай, олапар, олача, олачалпоқ, олд, олдин, олмош, олтмиш, олчоқ, олқа, олқиш, олқинди, олға, опа, опич каби 50 га яқин сўзларнинг ана шундай бир неча морфемадан иборат эканлиги “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да қайд

www.arxiv.uz этилган. 32 Кўринадики, бу сўзлар соддалашиш натижасида туб сўзларга айланган. Бунда ўзакларнинг уқилмай қолишига, мустақил ҳолда қўлланмай қўйганлиги, истеъмолдан чиққанлиги асосий сабаб бўлган. Ҳатто, овлоқ сўзи таркибида ав оти мавжуд бўлган бўлса-да, ҳозирги кунда бу сўзни ов сўзи билан боғлаш умуман сезилмайдиган ҳолга келиб қолган ёки бу сўз овла сўзидан - қ қўшимчасини қўшиш орқали ясалган бўлса, унинг овга алоқаси борлигини сезиш қийинлашган. Шунингдек, одим, одоқ сўзларининг асл ўзаги ад феълидан иборат эканлиги маълум бўлса-да, у ҳозир ўқилмайди. Ад (қадамла )+им= адим; ад+-ақ= адоқ каби. ЎТЭЛда бу икки сўзнинг келиб чиқиши, назаримизда, тўғри изоҳланмаган. Одим сўзининг асл ўзаги от- феълига алоқадорлиги маълум. Чунки қадимдан отмоқ феъли ( ат- ) мавжуд бўлган. Адоқ сўзининг ўзаги эса азмоқ ( аз - йўқолиш, тугаш) феълига алоқадор бўлиб, оёқ – азақ – адақ (тамом бўлиш, йўқолиш) сўзлари этимологияси билан боғлиқдир. Биз бу сўзларнинг этимологияси тўғри белгиланганми ёки йўқми деган масалани ўз олдимизга мақсад қилиб олган эмасмиз. Муҳими, ана шу бирликларнинг аслида бир неча морфемадан иборат бўлганлигини кузатишдан иборат. Бунинг учун муайян сўзнинг икки ёки ундан ортиқ морфемалардан ташкил топганлиги аниқланиб, ҳозирги кунда морфемалар ўртасидаги чегара турли сабабларга кўра йўқолиб, сўз туб ҳолга келиб қолган деган хулосага келиш мумкинлигини асослаш лозим бўлади. Шу нуқтаи назардан, масалан, оғиз сўзи оғ отига - из кичрайтириш қўшимчасини қўшиш билан ясалганми ёки оғ- (ағ-) феълига жуфтликни билдирувчи ва сўз ясовчи -из қўшимчаси қўшилиб ясалганлиги муҳим эмас. Асосийси, бу сўз тарихан ағ+из қисмларига парчаланади, бу ерда соддалашиш содир бўлган. Худди шу каби оғзаки сўзида ҳам товуш тушиб қолиши натижасида ана шундай соддалашиш юз берган. Бироқ бу сўзнинг оғиз+аки таркибдан ташкил топганлигини аниқлаш у қадар қийинчилик туғдирмайди. Шунга кўра, бу ўринда бошқа тўхталиб ўтирмаймиз. Ҳозирги ўзбек тилидаги ориқ, 32 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 246–266.

www.arxiv.uz орол сўзлари ҳам ҳозир туб сўз сифатида қаралади. Аслида эса бу сўзлар ҳам икки морфемадан иборат бўлган ясама сўзлардир. Масалан, ориқ сўзи ҳақиқатан ҳам ар феълидан – иқ қўшимчасини қўшиш билан ясалган бўлса, орол сўзи ар феълидан –ал қўшимчасини қўшиш орқали ясалгандир, дейилади. Албатта, орол сўзининг таркибидаги ар феълининг “ажрат” маъносини ифодалашига ишониш қийин. Чунки ажрат феъли таркибида йир ўзаги мавжудлигини юқорида ҳам таъкидлаганмиз. Ўзбек тилидаги олд, орт сўзларининг икки қисмдан иборат эканлигини тилшунослар Ф.Г.Исхаков ва А.Ғ.Ғуломовлар исботлаб беришгани ҳаммага маълум. Ўзбек тилидаги олға сўзи эса унинг биринчи қисми (олд) ҳам яна қисмлардан иборат бўлишига қарамай, ана шу олд ясовчи асосига жўналиш келишиги –ганинг қўшилишидан ҳосил бўлган олд+га = олдга →олға каби товуш тушиши ва алмашиниши натижасида соддалашиш юзага келган ҳамда туб сўзга айланган. Албатта, ал қисми ил сўзига қиёслаганда ҳам ўзак морфема сифатида ажратилади, бироқ у фақат “олд қисм” маъносинигина ифодаламайди. Унинг ҳам “олд қисм” ҳам, “орқа қисм” маъноларини ифодалаши мумкинлиги Ф.Г.Исхаков мақоласида қайд этилган (кўрсатиб ўтилган мақола). Ҳозирги кунда олти сўзи алт+и морфемаларидан иборатлиги тахмин қилинса, олтмиш сўзи олти+миш қўшилишидан (етмиш етти+миш қўшилишидан ҳосил бўлгани каби) ҳосил бўлган ва ҳозир соддалашиб туб сўзга айланган бўлса, олмош сўзи ал+им+а+ш тарзида аслида тўрт морфемадан иборат бўлган. Олчоқ сўзи ал отидан –чоқ қўшимчасини қўшиш орқали, олқа феъли ал қисмига (бу феъл эмас, сифат ёки от бўлиши керак, луғатда феъл деб изоҳ берилган), –қа қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган ёки ал феълига сифат ясовчи – иқ қўшимчаси қўшилиб, аввал сифат ясалган, сўнг – а феъл ясовчиси қўшилиб, ундан феъл ясалган. Хуллас о унлиси билан бошланган ва юқорида қайд этилган туб сўзларнинг ҳаммаси аслида қисмлардан ташкил топган бўлиб, ҳозирги кунда соддалашиш натижасида туб сўзларга айланган бирликлар ҳисобланади.

www.arxiv.uz Ўзбек адабий тилидаги п ундоши билан бошланган асл ўзбекча сўзлар ҳам унчалик кўп эмас. Умумий миқдорда п билан бошланган сўзлар мингта атрофида бўлиб, шулардан ҳозирги ўзбек тилида соддалашишга учраган бирликлар миқдори ўттизтадан ошмайди. Уларга қуйидаги сўзларни киритиш мумкин: пастқам, паққос, пайпасламоқ, пилдирамоқ, пилчилламоқ пиртилламоқ, пирилламоқ, пистирма, пичок, пишлок, пучак, пўстак, пўстлоқ, пўчоқ, пўстин, пўкак, пуфак, порлоқ, писмиқ, пойга, поғона, пучуқ кабилар. Булардан бир нечтаси тақлидий сўзлардан – илла қўшимчаси орқали ясалган феъллардир. П ундоши билан бошланган кўпгина сўзлар бошқа тиллардан ўзлашган бўлиб, айниқса форс-тожик тилларидан ўзлашганлари ва ҳозирги кунда ўзбек тилида морфемаларга ажратилмайдиган, туб сўз сифатида баҳоланадиган бироқ тожик тилида қисмларга ажратилиши мумкин бўлган сўзлар ҳам анчагинадир: пазанда, пайпоқ, пайванд, пайтава, пайраха, панжара, пайров, пешво, пешноб, паргар, пешайвон пешрав, пойнак, пойнов, пойтахт, пойдевор, пойандоз, покдамон кабилар. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ўзбек тилига оид ва этимологик таҳлилга жалб қилиниши мумкин деб ҳисобланган 23 та бирлик берилган: пақир I, пақир II, пирилдоқ, пирпирамоқ, писмиқ, питран, пича, пичоқ, пишмоқ, пишимоқ, пишиқ (пишиғ), пишкак, пойга, порлоқ, поғона, пук, пукка, пус, пучуқ, пўкон кабилар. Тахминий статистика кўрсатадики, ўзбекча сўзлар доирасида, аслида морфемалардан иборат бўлгани ҳолда, ҳозирги кунда туб сўзга айланиб қолган - соддалашишга учраган бирликлар, ҳақиқатан ҳам кўп эмас экан. Шуни айтиш керакки, ўзбек тилидаги пақир -1 ва пақир -2 сўзлари этимологик таҳлили, назаримизда, чала берилган. Ҳар иккала бирлик қадимги туркий тилдаги “мис” маъносини англатган бақыр сўзидан маъно тараққиёти натижасида ўсиб чиққан: “мис”, “мисдан ясалган идиш” (ЭСТЯ, II,46-бет). Шу билан бирга “Девон”га ҳамда ДСга (древнетюрский словарь) ишора қилинганлиги кузатилади. Ваҳоланки, ўша давр тилида икки бўғиндан иборат бўлган туб сўзнинг бўлиши одатий ҳол эмас. Бу сўзларнинг ҳар иккиси парчаланиши керак ва

www.arxiv.uz бақ+ир морфемаларидан ташкил топган бўлиши лозим. Бироқ ўта сингишиб кетиш натижасида ўша даврдаёқ туб сўз ҳолатига келиб қолган бўлиши мумкин. Ўзбек тилидаги пича, пичоқ, пичан сўзлари аслида бич (кесмоқ) маъносини ифодаловчи феълдан ясалганлиги маълум: бич+а=бича=пича; бич+-ан=бичан→пичан; пичоқ-бич+-ақ=бичақ → пичақ каби. Ўзбек тилидаги пойга сўзи аслида икки қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисм қадимги туркий тилдаги “отда ким ўздига югур” маъносини англатган бай феълидан – га қўшимчаси билан ясалган: бай+га=байга→пойга . Порлоқ сўзи эса порламоқ феълига –қ сифат ясовчисини қўшиш билан ҳосил қилинган бўлса-да, аслида пар+ла+қ тарзида бўлган бўлиши керак. Бироқ пар қисмининг аниқлашнинг имкони йўқлиги. “ЎТЭЛ”да ҳам қайд этилган. Поғона сўзи эса бақан+а шаклида морфемаларга ажралган. Ҳозирги кунда келтирилган сўзларнинг ҳаммаси туб сўзлар сифатида қаралади. Пучак, пўстак, пўстлоқ каби сўзларнинг ҳам соддалашишга учраганлигини улар таркибининг пуч+ак, пўст+ак, пўст+лоқ шаклида бўлганлигидан билиш мумкин. Ҳозирги ўзбек тилида қўлланаётган ва луғатларда қайд этилган р ундоши билан бошланувчи сўзларнинг ҳаммаси бошқа тиллардан ўзлашган сўзлардир. Уларнинг умумий миқдори 800 тадан ошади. Бу бирликлар ичида ўзбек тили нуқтаи назаридан туб сўз ҳолида баҳоланувчи сўзлар бор, албатта. Масалан: радд-ия, ради-атор, ради-ация, резавор, ревиз-ор, редактор (редак- тор), репресс-я реформ-атор, романт-изм, рот-атор, рост-акам, рубоий, рўй-хат, рўзғор, рўза кабилар. Бироқ ўзбек тилида бу сўзлар туб сўз сифатида баҳоланади. Чунки ўзбек тилида уларнинг ўзак қисми ўқилмайди. Демак, улар ўзбек тилига содда туб сўзлар сифатида ўзлашган ҳисобланади. Ҳозирги ўзбек адабий тилида с ундоши билан бошланган сўзларнинг умумий миқдори 2500 атрофида бўлиб, улардан 200 дан ортиғи ҳозирги кунда соддалашиш натижасида туб сўз сифатида баҳоланувчи сўзлар ҳисобланади: сакрамоқ, савамоқ, сайламоқ сайрамоқ; селкилламоқ, семиз,

www.arxiv.uz семир, сепкил, сергак, серрай; сибизға, сигир, сийла, силки, симир; сови, совлиқ, соврин, совчи; суйуқ, суйак, сулай, сумак, сурув-сўгал, сўппай, сўқмоқ, сўққа кабилар. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да 150 дан ортиқ луғавий бирлик этимологик таҳлига жалб этилган бўлиб, уларни деярли ҳаммаси, аслида ўзак ва аффикс морфемаларга ажратилган, кўп морфемали сўзлар бўлганлиги кузатилади. Ҳозирги кунда ўзбек тилида уларнинг ўзак қисми алоҳида уқилмайди, истеъмолдан чиққан: сава- “савағич билан уриб тит-юмшат”. Бу феъл қадимги туркий тилдаги “юнг титадиган қўш чивиқ” маъносини англатган сағ отидан 33 (Девон, III 168-б) –а қўшимчаси билан ясалган; ўша даврдаёқ ғ ундоши в ундошига алмашган: саға→ сава каби тарзида ЎТЭЛда изоҳланган (273-бет). Худди ана шу тарзда берилган 150 га яқин сўзнинг деярли ҳаммаси таркибий қисмлардан иборат эканлиги, бу таркибий қисмлар асосан ўзак морфеманинг истеъмолдан чиқиши ва ўқилмай қолиши натижасида соддалашишга учраган, яъни ўзак билан аффикс ўзаро бир-бири билан сингишиб кетган. Сингиши жараёни, айниқса, ғ ундошининг в ундоши билан алмашиши туфайли тезлашган ҳамда юзага келган. Бундай ҳолат сайла, сайра сўзларида ҳам кузатилади. Яъни сайла, сайра сўзларининг ўзак морфемаси сўз, нутқ маъносини билдирувчи сав отидан – ла ҳамда –ир ва – а қўшимчаларини қўшиш орқали ясалган бўлиб, в ундошининг й ундошига алмашиши натижасида шу ҳолга келган: сав+ла=савла>сайла ; сав+ир+а=савира>савра>сайра каби. Кейинги мисолда товуш тушиши ҳодисаси ҳам юз берган савир+а=савра>сайра . “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ҳамда бошқа луғатларда (ДС) қайд этилишича, ҳатто сен олмоши ҳам икки қисмдан иборат бўлган: си+н кўринишида. Ўзбек тилидаги сепкил, сергак, серпа, серрай сўзлари ҳам 2 ёки 3 морфеманинг 33 Кошғарий Маҳмуд. Девону луғотит турк. Таржимон ва нашрга тайёрловчи С.Муталлибов. 3-том. – Тошкент, 1963. – Б. 278; Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 278.

www.arxiv.uz ўзаро сингишиб кетиши асосида туб сўзга айланган: сеп+ки+л>сепкил ; сер+га+к-сергак; серп+а>серпа; сер+ай>серрай каби. Сескан феъли эса сез+ик+ан кўринишида бўлиб, товуш алмашиниши, товуш тушиши натижасида соддалашган. Шу тарзда с ундоши билан бошланувчи сийла, силки, сина (син+а), синчикла, синчков, сирған (сирпан), сиртмоқ, сирға каби яна ўнлаб сўзлар соддалашишга учраган. Уларнинг ҳаммаси жиддий этимологик таҳлил асосида тадқиқ қилингандагина кўп морфемали бирликлар сирасига киритилиши мумкин. Баъзиларини, ҳатто, икки, уч нуқтаи назардан таҳлил қилишга ҳам тўғри келади. Жумладан, сирға сўзи ҳозирги кунда, албатта, туб сўз. Аммо тарихан, бир нуқтаи назардан таҳлил қилинганда сири+қ+а>сириқа>сирға тарзида ясалганлиги белгиланса, бошқа бир нуқтаи назарга кўра бу сўз асирға сўзига алоқадор сифатида белгиланади (сырға(серга)<асырға). 34 Демак, бу сўзнинг асл ўзаги ос моқ феълига алоқадор бўлиб чиқади. А.Ғуломовнинг бу ўриндаги соддалашишга товуш тушиши сабаб бўлганлиги ҳақидаги фикри бизнингча, ўринлидир: асириқ+а=асирға>сирға тарзида. Баъзи сўзлар таркибий қисми кузатилар экан, шундай ҳолатлар учрайдики, бунда ўзак морфема аниқ сезилиб туради, бироқ аффикс истеъмолда, шу ҳолатида учрамайди, истеъмолда бўлмайди, ўқилмайди. Бу ҳолатни соғлом сўзида кузатамиз. Унинг таркибий қисми сағ+-ла+м морфемаларидан иборат эканлиги маълум. Бироқ – ла қўшимчаси билан –м қўшимчаси ўзаро сингишиб кетиб, гўё – лом қўшимчаси шакллангандек. Шундай бўлса-да, бундай қўшимча (алоҳида) ўзбек тилида қайд этилмаган – йўқ. Шунинг учун бу сўз ҳам содда сўз сифатида баҳолангани маъқулдир. Ҳозирги ўзбек тилидаги суйуқ сўзида эса в, й алмашинуви ўзакнинг ўқилмай қолишига сабаб бўлган, яъни аслида сув+у=суву+қ=сувуқ>суйуқ ҳолида шаклланган сўз кейинги шаклда қўлланар экан, унинг ўзак қисми 34 Мисол ва ишора-изоҳ А.Ғ.Ғуломовнинг “О сопутствуюших явлениях при аффиксации в узбекском языке” мақоласидан олинди. Аюб Ғуломовнинг илмий мероси. 1-китоб. – Тошкент, 2005. – Б. 90; Мелиоранский П.М. Араб-филолог о турких языков. – СПБ, 1900. – С.

www.arxiv.uz (суй) энди, шу шаклда истеъмолдан чиққан. Хуллас, ҳозирги ўзбек тилида истеъмолда бўлган ва туб сўз сифатида баҳоланаётган, айниқса, икки бўғиндан иборат с ундоши билан бошланувчи сурон, сургун, сўррай, сўқмоқ, сўппай, сўққа каби яна бошқа сўзлар ҳам соддалашиш натижасида туб сўзга айланган. Соддалашиш учун эса товуш алмашиниши ва товуш тушиши ҳодисалари сабаб бўлганлиги кузатилади. Ҳозирги ўзбек адабий тилидаги т ундоши билан бошланувчи сўзларнинг умумий миқдори 3000 тага яқиндир. Шулардан 200 га яқини икки ёки уч бўғинли (бу анча кам) туб сўз ҳолига келиб қолган луғавий бирликлардир: таёқ, тайёр, тараша, товоқ, тинка, татала, талтай, тийрак, тирка, тақсим, тузоқ, туйнук, тўмтоқ, тўлқин, тўнғич, тушов, тўқай кабилар. Шу кўринишдаги туб сўзлардан (ҳозир туб сўз сифатида баҳоланади) 200 дан ортиғи “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да таҳлилга жалб этилган, уларнинг, аслида, бир неча морфемалардан ташкил топганлиги, ўзак морфемадан ташқари бошқа морфемалар ҳам бор бўлиб, уларнинг ўзак билан сингишиб кетганлиги-соддалашгани ўз исботини топган. Масалан, ўзбек тилидаги тайпоқ туб сўзи қуйидагича таркибий қисмларга ажратилиб изоҳланган: тайпа+қ=тайпақ каби (ўша луғат, 317-бет). Характерлиси шундаки, бу сўз ҳозирги таркибий қисмда ҳам соддалашишга учраган, яъни унинг тайпа қисми ўқилмайди, истеъмолда йўқ. Шунга қарамай, ҳақиқатан ҳам тайпа қисмининг ўзи яна этимологик таҳлилга муҳтож. Шунинг учун луғат муаллифи “ Тай қисми қандай маънони англатувчи сўз экани манбаларда таъкидланмаган (асли “текис” маъносини англатган сўз бўлса керак)” деган фикрни баён қиладики, бу гапда жон бор. Чунки ўзбек тилида тойғоқ сўзи ҳам бор бўлиб, унинг той қисми ҳам силлиқ маъносини ифодалайди: тайлоқ даги тай қисмига ана шу тойғоқ даги той қисми алоқадор бўлиши керак: тойғоқ – сирғаниш учун “силлиқ жой” маъносини билдиради.

www.arxiv.uz Худди шу каби талоқ (қоражигар), тамба (тираб қўйиладиган нарса), тамға, танғи, танглай, тариқ, тарлон, тармоқ, тармаш, тарғил каби анчагина сўзларнинг аслида ўзак ва аффикс морфемалардан ташкил топганлиги, ҳозирги кунда улар таркибида қўшимчалар борлиги сезилиб туришига қарамай, ўзак морфема истеъмолда бўлмаганлиги, ўқилмагани сабабли, соддалашишга учраб, туб сўз ҳолига келиб қолганлиги ўз исботини топган. Ўзбек тилидаги тира, тиргиз, тирговуч, тирик, тирил, тирка, тирмаш, тирна, тирноқ, тирсак, тиргак сўзларининг ҳаммасида тир ўзак морфемаси борлиги аниқ сезилмайди, чунки у истеъмолдан чиққан. Бу ўзак морфема тира феъли таркибида от сифатида баҳоланса, қолган сўзлар таркибида бу қисм феъл сифатида кўрсатилади. Бизнингча, бу сўз тира феъли таркибида ҳам феъл бўлиб, унга –к (-ик) қўшимчаси қўшилиб тирик сифати ясалган ва унга – ак қўшимчаси қўшилган ҳолда тиргак ҳолига келган. Кейинчалик, товуш тушиши натижасида тира шаклига келган тир+ик+ак>тиркак>тира каби. Ёки тир феълига давомлиликни билдирувчи –а қўшимчаси қўшилган ( сўр+а каби) ва кейинчалик, бу сўз лексикализацияга учраб, шу шаклда алоҳида луғавий маъно англатадиган сўзга айланган (биз кейинги фикр тарафдоримиз). Шу тарзда қарайдиган бўлсак, тўмтоқ, тўмлай; тўлқин, тўлға, тўлғоқ; тўниқ, тўнка, тўнғиз, тўнғич; тўқол, тўқай; тутак, тутуруқ, тутуқ, тутқаноқ, тутқун, тутум, тутун, тутум каби кўплаб сўзларнинг ҳам аслида таркибий қисмларга эга эканлиги, кейинчалик, ўзак морфеманинг алоҳида ҳолда ўқилмай қолиши натижасида соддалашиш юз бериб туб сўзларга айланганлигини тасдиқлаш мумкин. Ишнинг илова қисмида ана шундай сўзлар рўйхатини беришга ҳаракат қиламиз. Ҳозирги ўзбек адабий тилида у унлиси билан бошланган сўзлар миқдори 600 атрофида бўлиб, улардан 100 та атрофдагиси ҳозирги кун нуқтаи назаридан туб сўз сифатида баҳоланади, яъни уларни морфемаларга ажратиш мумкин эмас. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да 100 тага яқин сўз таҳлилга тортилган. Булар ичида, айниқса, икки бўғинли ва уч бўғинли сўзларда соддалашиш ҳодисаси содир бўлганлиги аниқ

www.arxiv.uz кузатилади: ува, увада, увал, увала, ували, уват (ушат), увоқ, увуш, угра, узай, узат, узанги, узун, уйдирма, уят, уял, уйқу, уйур, уйғоқ, улуғай, уйғун, улағ, улкан, ушла, устун, улоқ, улуш, уқала кабилар. Улардан айримлари таркибини кузатадиган бўлсак, масалан, ува, увада, увал, увала, уват, уват-II, ушал, ушат, ушоқ сўзларининг ҳаммаси қадимги туркий тилдаги “парчала”, “майдала” маъносини англатувчи ув феълига (ДС, 619-бет) айрим қўшимчаларнинг қўшилишидан ҳосил бўлганлиги аниқ кўрсатилган: ув+- а=ува; ув+а+л=увал; ув+а+ла=увала; уват (ер, марза) ув+а+т→уват; ушоқ; ув+-ша+қ=увшоқ>ушоқ, ушал (ув+ша+л); ушат (ув+ша+т) каби. Бизнинг назаримизда урвоқ, упа, урпоқ сўзларининг таркибий қисмлари ҳам ана шу сўзлардаги каби ув феъли билан боғланиши керак. Бу ўринда шуни айтиш керакки, “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ўзбек тилига оид ҳамма, истеъмолда бўлган сўзларнинг келиб чиқиши тўла қамраб олинмаган. Келтирилган упа, урвоқ, урпоқ сўзлари қаторида узум, узуқ, узук каби сўзлар ҳам берилиши мақсадга мувофиқ бўлар эди. Чунки бу сўзларнинг ўзак қисмида ҳам аслида “майдалик”ни ифодаловчи ув феълига бориб тақалиш мумкин: упа - майдаланган; урвоқ – ўзгарган шакли урпоқ – майда нарсалардир. Ҳозирги ўзбек тилидаги уза, узай, узан, узанги, узат, узил, узлуксиз, узоқ каби туб сўзлар ҳам аслида ясама сўзлар бўлиб, улар таркибида уз феъли ёки уз оти ўзак сифатида мавжуд бўлганлиги луғатларда қайд этилган (ЎТЭЛ, 380-382; ДС, 620;, ЭСТЯ, 1, 630). Албатта, бу луғатларда ҳамма сўзларнинг ҳам таркибий қисмлари охиригача аниқ белгилаб берилган дейиш қийин. Жумладан, улкан сўзининг этимологияси изоҳида, бизнингча, ана шу ҳолат кузатилади. Чунки бу сўзнинг ўзак қисми улук сифатида белгиланиб, от туркумига хос деб белгиланади (ЭСТЯ, 1, 630-бетга ишора қилинган). Ваҳоланки, бу сўз (қисм): а) икки бўғиндан иборат, демак, у қисмлардан ташкил топган бўлиши керак; б) бу қисмга –а қўшимчаси қўшилганда, ўзак қисмидаги у тушириляпти, бу унинг парчаланишини кўрсатади; в) улук сўзининг охиридаги –к (-ук) нинг туркий тиллардаги қўшимча эканлиги

www.arxiv.uz сезилиб турибди. г) агар бу сўзни мантиқан улуғ сўзи билан қиёсланадиган бўлса, ёки шаклан солиштирилса ҳам, унинг таркибидаги ул қисми қадимги туркий тилдаги “юқори бўл” маъносини ифодаловчи феълга бориб тақалади, яъни, барибир, икки қисмдан иборат бўлади. Демак, улкан сўзи аслида ул+ук+а+н>улкан кўринишда изоҳланса, мақсадга мувофиқ бўлади. Улуғ сўзи эса, ҳақиқатан ҳам, ул+уғ тузилишига эга бўлган. Ҳозирги ўзбек тилидаги уннамоқ феъли ҳақиқатан соддалашишга учраб бўлган: ур+ин+а>урна>унна тарзида ўзгаришлар асосида шу ҳолга келган. 35 Бунда қўшимчалар қўшилиши натижасида товуш тушиши ( и унлиси тушган) ҳамда регрессив ассимиляция (товуш мослашуви – н ундоши с ундошини ўзига мослаштириб олган) ҳодисаси содир бўлган. Ана шу ўзгаришлар сабаб уннамоқ сўзи содда туб сўзга айланган. Хуллас, ўзбек тилидаги икки бўғинли, у унлиси билан бошланувчи юзга яқин сўзда соддалашиш ҳодисаси юзага келган: кўп морфемали ясама сўзлар туб сўз ҳолига келиб қолган. Ҳозирги ўзбек тилида х ундоши билан бошланган ўз сўзлар миқдори йўқ ҳисобда. Айрим берилган сўзлар жиддий этимологик таҳлилдан ўтказилса, улар бошидаги х ундоши аслида бошқа товуш бўлиб чиқади, масалан, қ ундоши бўлиши мумкин: хачир (қатир), хивич (қивич), хипча (қипча), хотин (қатин), хоқон (қаан) каби. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да берилган хачир, хивич, хипча, хирилдоқ, хон, хотин, ҳоқон, хуррак, хўтик сўзлари ҳозирги кунда туб сўз сифатида қаралади. Жумладан, хачир сўзи аслида қат+ир тузилишига эга бўлса-да ҳозир, товуш ўзгаришларидан сўнг туб сўз сифатида қаралади. Хивич сўзи қиб+ич тузилишига эга бўлганлиги кўрсатилган. Ўзбек тилида қўлланувчи хусусий, худбин, хўранда, хўмраймоқ, хўрак, хўрда каби сўзлар туб сўзлар сифатида тан олинади. Албатта, бу сўзлар бошқа, улар оид бўлган тилда ясама сўзлар сифатида баҳоланиши мумкин. Ҳозирги ўзбек тилида х ундоши билан 35 Тожиев Ё. Ўзбек тилининг этимологик луғати. Т. 1. – Тошкент, 1998. – Б. 10-45 . (ҳаммуаллифликда).

www.arxiv.uz бошланган умумий сўзлар миқдори 700 атрофида бўлса-да, уларнинг деярли ҳаммаси ўзлашган қатламга оиддир. Шунинг учун бу бирликлар ўзбек тили нуқтаи назаридан туб сўзлар деб қаралаверади. Ушбу ўринда шуни айтиб ўтиш керакки, ҳозирги ўзбек тилидаги сўзлар қаторида аслида ф ундоши билан ҳам, х ундоши билан ҳам бошланган сўзлар йўқ (умуман сўзларнинг таркибида бу ундошлар қатнашган бўлса ҳам, улар ўзлашган қатламга оид бўлади). Шунинг учун ҳам, ф ундоши билан бошланган сўзларга тўхталиб ўтирмадик, х ундоши билан бошланувчи айрим сўзлар изоҳ талаб бўлгани туфайли уларнинг ўзига қисқача тўхталиш билан чекландик. Ф ва х ундошлари билан бошланувчи сўзлар доирасида ўзбек тили тараққиёти давомида соддалашишга учраган сўзлар кузатилмайди. Худди шу каби ҳозирги ўзбек тилида ц ундоши билан бошланувчи 70 тага яқин сўз мавжуд бўлса-да, уларнинг ҳаммаси бошқа тиллардан (асосан славян тилларидан) ўзлашган ва барчаси ўзбек тили нуқтаи назаридан туб сўзлар сифатида қаралади: циркуляр, цензор, центнер, циклон, циферблат, цистерна каби. Шулар қаторида қўлланувчи централизм, центрист, центризм, центровка, центрифуга, ценкограф каби сўзлар таркибан қисмлардан ташқил топганлиги сезилиб туришига қарамай, бизнинг тилимизда улар морфемаларга ажратилмаслиги керак. Ўзлари оид бўлган тилда эса улар морфемаларга ажратилади, соддалашмаган сўзлар сифатида баҳоланаверади. Демак, соддалашиш жараёнини баҳолашда сўзнинг қайси тилга оидлиги муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги ўзбек адабий тилида ч ундоши билан бошланувчи сўзларнинг умумий миқдори 900 та атрофида бўлиб, улардан 200 га яқини соддалашиш ҳодисаси юз берган, яъни шу сўзларда ўзак морфеманинг алоҳида ўқилмай қолиши, истеъмолдан чиқиши натижасида улар туб сўзларга айланиб қолган: чайир, чайқов, чака, чакана, чалкаш, чандиқ, чиғаноқ, чақир, чучук, чўлоқ, чувак, чўлиқ, чўққи, чўқмор, чуқур, чуррак, човгун, чулға, чапати, чағир,

www.arxiv.uz чатоқ, чиноқ, чилпимоқ, чағир, чегирмоқ, чароғон кабилар. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ана шундай туб сўзга айланиб қолган, соддалашишга учраган сўзлардан 150 таси қайд этилади ва уларнинг аслида, икки ёки уч морфемалардан иборат бўлганлиги асослаб берилади. Жумладан, чавоқла- сўзи изоҳидан маълум бўладики, ҳақиқатан ҳам унинг таркибида феъл ясовчи – ла аффикси мавжуд ҳамда шунинг ўзиёқ бу сўзнинг тарихан ясамлигини кўрсатади. Сўзнинг чавақ қисми эса ҳозирги кунда ўқилмайдиган ҳолга келиб қолган, истеъмолдан чиққан. У аслида ичак-чавақ жуфт сўзи таркибида қатнашиб 36 “қорин” – “қориндаги аъзолар” маъносини билдиради. 37 Демак, бу сўз ясама ҳисобланади. Худди шу каби чайнамоқ феъли ҳам аслида чай феълининг “ўзлик”ни ифодаловчи - ин қўшимчасини олган шаклига - а аффиксини қўшишдан ҳосил қилинган чай+ин+а>чайна каби. Чакич, чакка I, чакка II сўзларига эътибор берсак, сўнгги сўз чак-чак тақлидий сўзидан ясалган, биринчи чакка сўзи эса чек-чегара маъносини билдирган сўздан - а қўшимчаси қўшилиши орқали ясалган ва битта к ундоши орттирилган. Чекич сўзи “уриб тешикчалар ҳосил қил” маъносидаги чек ўзагига - ич қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган. Ўзбек тилидаги чала, чалкаш, чалма, чалпак, чалчиқ, чалқанча, чалғи каби ҳозирги туб сўзларнинг аслида қадимги туркий тилдаги чал феълининг турли хил маъноларидан ясалганлиги қайд этиладики, булар ҳам соддалашишга учраган. Ўзбек тилидаги туб сўз ҳолига келиб қолган чўмич, чўқмор, чўмил сўзлари чўм+ул таркибида эга бўлса ( чўм -ўзак, феъл, - ул аффикс), чўмич ( чўм- феъл +ич -қўшимча) сўзи чўм+ич; чўқмор сўзи эса ( чўм+-ма+-р ) уч морфемадан иборат бўлган. Ана шу сўзлар каби чувалчанг, чумоли, чувринди, чурвақа, чумчуқ, чучук, чуқула, чуқур, чуғурчуқ, чўкка, чўкич, чўлоқ, чўлтоқ, чиғириқ, чинқир, чирмовиқ, чиниқ, чимилдиқ, чимчи (чимчила), чимдим каби бошқа сўзлар ҳам аслида ясама сўзлар бўлиб, ҳозирги кунда ўзак морфема истеъмолдан чиқиб, ўз моҳиятини йўқотганлиги сабабли, уларда соддалашиш 36 Ўзбекча-русча луғат. Тошкент, 1988. – Б.184. 37 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 405.

www.arxiv.uz юз берган ва энди туб сўзлар сифатида қаралади. Жумладан, ўзбек тилидаги чўзғила сўзида ҳам соддалашиш ҳодисаси юз берган. Яъни бу сўзнинг асл морфологик таркиби чўз+-иқ+-и+-ла кўринишда бўлиб, кейинчалик кейинги учта аффикс ўзаро бир-бирига сингишиб кетиб (бу товуш тушиши билан боғлиқ –иқ аффикси таркибидаги и тушиб қолган), -ғила қўшма аффикси юзага келган. Натижада сўз чўз+ғила шаклини олган: тўрт морфемали сўз икки морфемали сўзга айланган. Бундай ҳолат эзғила, босинқира, тортқила, турткила, тепкила, титкила каби яна кўпгина сўзларда ҳам кузатилади: теп+кила каби. Ҳозирги ўзбек тилида ш ундоши билан бошланувчи 800 дан ортиқ сўз мавжуд бўлиб, улардан 400 тадан ортиқроғи ўзлашган сўзлардир. Қайд этилган сўзлар ичида ўзбек тили нуқтаи назаридан содда сўз (туб сўз) сифатида баҳоланадиганлари тахминан 50 та атрофидадир. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ана шу сўзлардан 28 таси таҳлил қилиниб, уларнинг аслида ясама сўз бўлганлиги, кейинчалик ўзак морфема истеъмолдан чиқиши натижасида, ўқилмай қолиб ўша сўзлар таркибида соддалашиш юз берганлиги қайд этилади: шалайим, шалвай, шалвира сўзлари шал+ай+им кўринишида ( шал -“бўшашган” маъносини билдирган қадимги сўз); шал+ба+й кўринишида; шал+бы-ра кўринишида таркибий қисмлардан иборатдир. Шалпай–шалоқ, шалпанг, шалтоқ сўзларининг таркибида ҳам ўша шал ўзаги қатнашган. Тилимиздаги шаррос, шаршара, шарқира- сўзлари эса тақлидни билдирувчи шар сўзидан ясалган. Ўзбек тилидаги шилвира, шиллиқ, шилимшиқ, шилпиқ, шилта, шилқим сўзларининг ҳаммасида аслида шил ўзак морфемаси мавжуд бўлган. Бу сўзларнинг ясалиши учун ана шу қисм асос вазифасини бажарган. Бироқ бу сўз ҳозирги кунда умуман лексик моҳиятини йўқотган, истеъмолдан чиққан, унинг қайси сўз туркумига оидлиги ҳам қатъий маълум эмас. Бизнингча, бу сўз аслида иш ҳолатида феъл бўлиб, ундан - а воситасида ясалган сифатдир. Ҳозирги ўзбек тилида э унлиси билан бошланувчи 700 га яқин сўз мавжуд бўлиб, улардан 250 тадан ортиқроғи европа тилларидан ўзлашгандир.

www.arxiv.uz Бу сўзлардан кўпчилиги ўзбек тилида туб сўз сифатида баҳоланаверади. Бироқ ўзлари оид бўлган тилларда улар морфемаларга ажратилади ва ясама сўз сифатида баҳоланади: эгоизм, эгоист, экспедиция, эклектизм, эклектик, экспансив кабилар. Кузатишларимизнинг кўрсатишича (“Ўзбек тилининг морфем луғати”даги э унлиси билан бошланувчи барча сўзлар қараб чиқилганда), 50 тага яқин сўзда соддалашиш ҳодисаси кузатилди: эга, эгалла, эгар, эгачи, эгиз, эгин, эгов, эгри, эзгу, эзма, эла, элик, эллик, элт, эмакдош, эмакла, эмла, энага, энгкай, энтикмоқ, энчи, энгак, энгаш, энгил, эпчил, эрин, эриш, эрмак, эрта, эсна, этак, этик, эшик, эшит, эшкак кабилар. Бу сўзларнинг ҳаммаси ҳозирги кунда ўзбек тилида туб сўз сифатида баҳоланади. Бироқ улар тарихан камида икки морфемадан иборат бўлган: эмди-эм (от)+ ди ; эллик- эл+лик ёки эл+иг; эла+ил (феъл)+ а ; эгиз – ики+з; эга-ий+а (ий -феъл); эгар- эг+ар; эгов – ига (феъл)+- в; этик – эт (феъл, кий маъносида)+ ук каби. Шу тарзда юқорида қайд этилган ва этилмаган барча, айниқса, икки, уч бўғинли э унлиси билан бошланган сўзларда ўзак морфема истеъмолдан чиқиб, ўз моҳиятини йўқотганлиги сабабли соддалашиш юз берган – ўзак билан қўшимча бир-бирига сингишиб кетган. Бу сўзларда аффикс қўшилиши натижасида ўзак таркибида товуш ўзгаришлари содир бўлган. Мисоллар таҳлил кўрсатадики, асосан и>э алмашинуви, товуш тушиши, баъзи ҳолларда ундошлар иккиланиши каби фонетик ўзгаришлар сўзлар соддалашишини кучайтирган. Албатта, келтирилган сўзлар таркибий қисмларининг этимологик изоҳларида ҳали чала қисмлар (изоҳлар) кузатилади. Масалан, эски сўзи яна чуқурроқ изоҳланса, икки қисмдан иборат бўлиб чиқиши мумкин. Ёки эркак сўзи таркибидаги - как қўшимчаси ҳам яна таҳлил талабдир. Шуларга қарамай, муҳими, улар таркибий қисмлардан ташкил топган бўлиб, бу таркибий қисмлар бир-бирига сингишиб кетган – тублашган. Ҳозирги ўзбек тилидаги ю графемаси ҳамда я графемаси билан бошланган сўзлар доирасидаги соддалашган сўзлар й ундоши билан

www.arxiv.uz бошланган сўзлар таҳлилида берилганлиги туфайли бу ўринда уларни алоҳида қайта бериб ўтиришни лозим топмадик . Ҳозирги ўзбек тилида ў унлиси билан бошланувчи 600 дан ортиқ сўз мавжуд бўлиб, уларнинг деярли ҳаммаси ўз қатламга оид сўзлардир. Уларни соддалашиш нуқтаи назаридан қараб чиқилганда 50 тага яқин сўзда соддалашиш ҳодисаси юз берганлиги кузатилади: ўхша, ўйин, ўлароқ, ўмиз, ўмилдириқ, ўмров, ўмармоқ, ўнгир, ўпқон, ўра, ўпирмоқ, ўргимчак, ўтроқ, ўғри, ўқраймоқ, ўрмала, ўрганмоқ, ўчоқ кабилар. Келтирилган сўзларнинг ҳаммасида ўзак ва аффикс морфемалар борлиги аниқ. Бироқ ҳозирги кунда улардаги аффикс морфемалар сезилиб турса-да (-ар, -ир, -қон, -а, -ай, -ла, -қ, -чак, -из, -ин каби), ўзак морфемалар уқилмай қолган, истеъмолдан чиққан. Улар фақат жиддий этимологик таҳлил орқали белгиланиши мумкин. Жумладан, “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ў унлиси билан бошланувчи, лекин ўзак қисми ҳозир мустақил истеъмолда бўлмаган сўзлардан 20 тага яқини берилган ва уларнинг ҳақиқатан ҳам, аслида икки ёки уч морфемадан иборат эканлиги, улардаги ўзак морфема ҳозир ўз моҳиятини йўқотганлиги қайд этилган: ўгай, ўгир, ўгит, ўзак, ўзан, ўйин, ўкин, ўкир, ўкси, ўктам, ўлан, ўлча, ўмгак, ўмиз, ўмров, ўнғир, ўпир, ўпка, ўпқон, ўра, ўргимчак, ўрда, ўрдак, ўрин, ўрмала, ўрта, ўрмон, ўртоқ, ўтир, ўтин, ўхчи, ўхша, ўғил, ўғри кабилар. Берилган сўзлар ичида масалан, ўмчак, ўмиз, ўмров туб сўзлари аслида “бўртиб тур” маъносини ифодаловчи ўм ўзагидан ясалган бўлса, ўра , ўргимчак, ўрда, ўрдак, ўркач, ўрла, ўрмала, ўрта сўзлари “турли томонга ҳаракат қил” маъносидаги ўр феълидан ясалган. Хуллас, қайд этилган сўзларнинг ҳаммасида ҳам соддалашиш содир бўлишига асосий сабаб, айрим товуш ўзгаришларини ҳисобга олмаганда, ўзак морфеманинг истеъмолдан чиқиши бўлган. Масалан, ўрмон сўзи таркибида “дарахт” маъносини ифодаловчи ўр оти мавжудлиги умуман ўқилмайди; ўрмала сўзидаги ўр феъли ҳам ўз моҳиятини йўқотган. Этимологик луғатда (ЎТЭЛ) ўртоқ, ўқимоқ сўзлари изоҳи бирмунча чалкаш берилган. Масалан, ўқи феъли

www.arxiv.uz “баланд товуш”, “қичқириқ” маъносини англатган оқ отидан –и қўшимчасини қўшиш билан ясалган деган изоҳ берилиб (ЭСТЯ, 1, 440 ёки ДС, 379), изоҳлари келтирилган. Ваҳоланки, бу сўз “ақл, билим” маъносини билдирувчи ог сўзига феъл ясовчи - и қўшимчасини қўшиш билан ҳосил қилинган (ўгит, ўгранмоқ-ўрганмоқ сўзлари ҳам шундай). Ўртоқ сўзини ўрта деган, умуман номаълум феълдан эмас, балки метатезага учраган ўтроқ сўзидан шаклланган, - дейиш ўринлироқ бўлади (ёнига келиб ўтирган, унга тенглашган) каби. Албатта, бу ҳам тахмин, холос. Шунга қарамай, муҳими, бу сўзларнинг ҳаммаси морфемалар сингишишига учраган ва соддалашган, туб сўзга айланган. Ҳозирги ўзбек тилида қ ундоши билан бошланувчи икки мингдан ортиқ луғавий бирлик мавжуд. Уларнинг асосий қисми ўз қатламга оид сўзлардир. Ана шу сўзлар доирасида ҳозирги кунда ўзак қисми истеъмолдан чиқиб, ўқилмайдиган бўлиб қолган ва соддалашишга учраган бирликларнинг ўзи 300 тадан ортади: қаллиқ, қалин, қазимоқ, қалқимоқ, қамчи, қайнамоқ, қамамоқ, қарам, қапчимоқ, қаққаймоқ, қусур, қутқар, қурум, қурама, қутла, қуйуқ, қуюн, қобиқ, қоқиндиқ, қуйқум, қўриқ, қўғирмоч, қўққис, қичамоқ, қипиқ, қийин, қоплон, қовоқ, қовурға, қўрғон, қўйин, қўндоқ, қисир, қимиз кабилар. Бу сўзларнинг аксарият қисми “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да таҳлил қилинган ва улар таркибидаги ўз моҳиятини йўқотган ўзак морфемалар белгилаб чиқилган. Шунингдек, бу сўзлар таркибидаги бошқа морфемалар (қўшимчалар) ҳам изоҳланган. Яна бир нарса: биз бобнинг охирги қисмларидан бирида қайнота, қайинона (қайна), қайни (қайин ини), қайноға қайон (қайён), қайоқ (қайёқ), қаер (қайси ер) каби сўзлардаги соддалашиш ҳодисасига алоҳида тўхталамиз. Ана шулардан келиб чиққан ҳолда қобиқ, қовурға, қовушмоқ, қарғиш, қоришиқ, қўшиқ каби яна ўнлаб сўзларни, улар ҳам аслида ўзак ва афикс морфемалардан иборат бўлган бирликлар қаторига киритамиз. Уларнинг ҳаммасида соддалашиш содир бўлган.

www.arxiv.uz Ҳозирги ўзбек тилида ғ ундоши билан бошланувчи тўрт юз атрофида луғавий бирлик мавжуд. Булардан ҳам анча қисми бошқа тиллардан ўзлашгандир: ғассол, ғафлат, ғилоф, ғазал, ғалла, ғалаён, ғамхўр, ғарб, ғариб, ғараз, ғамза кабилар. Ҳозирги кунда соддалашишга учраган ғ ундоши билан бошланувчи сўзлар жуда кам: ғалва, ғижим, ғижин, ғилдира, ғингиш, ғужум, ғужанак, ғингши, ғулдура кабилар. Булардан, масалан, ғалва, ғилдира, ғижирла, ғулдура сўзлари тақлидий сўзлардан ясалган бўлса, ғижим ва ғижин сўзлари эски ўзбек тилидаги ғижи феълидан ясалган; ғужанак ва ғужум сўзлари ғуж сифатидан ясалгандир. Ҳозирги ўзбек тилида ҳ ундоши билан бошланувчи сўзлар йўқ ҳисобидадир. Луғатларда қайд этилган 300 атрофидаги сўзнинг ҳаммаси ҳам араб ёки форс – тожик тилларидан ўзлашган сўзлардир. Ҳозирги ўзбек тилидаги ҳанги, ҳангра, ҳид, ҳовуч, ҳордиқ, ҳори, ҳорғин, ҳур, ҳурк, ҳуркак, ҳурковуч, ҳўкиз, ҳўл каби сўзлар ўз қадамга оид деб белгиланса-да, уларнинг аслида туркий тилга оидлиги янада жиддийроқ этимологик таҳлилни талаб этади. Ҳўкиз, ҳовуч, ҳори сўзлари этимологияси кўрсатадики, бу сўзларнинг ўзак қисмида аслида ҳ ундоши бўлган эмас, у кейин қўшилган. Бу нарса юқоридаги фикрни айтишимиз учун асос бўлган. Бобнинг биринчи қисмини хулосалар эканмиз, шуни таъкидлаймизки, ҳозирги ўзбек адабий тилида истеъмолда бўлган сўзлар таркибида, ҳақиқатан ҳам, аслида ясама сўз ҳолида бўлиб, кейинчалик, асосан ўзак морфемасининг истеъмолдан чиқиши, ўқилмай қолиши туфайли соддалашишга учраган сўзлар миқдори 2400 дан ортиқдир. Уларнинг ўзак қисми жиддий этимологик таҳлил асосида тикланиши мумкин. Албатта, соддалашиш даражаси у ёки бу товуш билан бошланган сўзлар доирасида бир хил эмас. Бу нарса ўзбек тилида сўзларнинг асосий қисми г, л, м, р, н, ф, х, ҳ, ғ, ц, нг каби ундошлар билан бошланмаслигига алоқадордир. Юқорида келтирилган ундошлар билан бошланувчи сўзлар ниҳоятда кам ёки умуман йўқдир.

www.arxiv.uz Биз соддалашган деб белгилаган сўзларнинг аксариятида қадимги тилга хос бўлган ўзак морфема мавжуд ва унинг мавжудлиги ана шу сўзлар таркибидаги, ҳозирда фаолиятда бўлган аффикслардан ҳам билиниб туради. Кўриб ўтилган сўзлар соддалашишида ўзак морфеманинг истеъмолдан чиқиши, ўқилмай қолишига асосий ҳолатларда товуш тушиши ёки товуш орттирилиши, товуш алмашинишлари сабаб бўлган дейиш мумкин. Белгилаб чиқилган, соддалашишга учраган сўзларнинг аслида икки ёки уч морфемадан иборат бўлганлиги, ясама эканлиги, этимологик луғатларда, имкон доирасида изоҳлаб берилган. Шунга қарамай, ҳали жиддий таҳлилларни талаб қиладиган, чала изоҳланган ўринлар ҳам кузатилади. Ҳозирги ўзбек тилида белгилаб чиқилган сўзларнинг ҳаммаси туб сўз сифатида баҳоланади, чунки уларнинг ўзак қисми алоҳида ҳолда мавжуд эмас. Ҳатто, етакла, етакчи каби бирликларда –чи ва –ла аффикслари аниқ ажралиб турса ҳам, етак қисми алоҳида мавжуд бўлмаганлиги ёки ет қисми алоҳида сезилиб тургани ҳолда, кейинги қисмни (-акла, -ак қисмлари) алоҳида ажратиш ва бирор бирлик сифатида (масалан, қўшма аффикс сифатида) белгилаш, баҳолаш мумкин бўлмаса, бундай бирликларни ҳам туб сўз сифатида баҳолаш мумкин. Бундан эса шундай хулоса чиқариш мумкинки, агар аффикс мавжудлиги, сўз ясашда иштирок этганлиги аниқ сезилиб турса-ю, ўзак ўқилмай турса, бундай сўзларни энди морфемаларга ажратиб бўлмайди. Аксинча, ўзак морфема мавжуд эканлиги сезилиб турса- ю, аффикснинг қандай аффикс эканлигини белгилаш мумкин бўлмай қолса бундай сўзларни ҳам морфемаларга ажратиш мумкин эмас: қўш-имча, кўргум, боргум, илгари, илғор каби. Ҳар икки қисм аниқ ажралиб турган ҳолатда, ясалмалик мотивланиб турса, бундай сўзлар морфемаларга ажратилади. 3.2. Ўрта даражада соддалашиш асосида вужудга келган луғавий бирликлар

www.arxiv.uz Маълумки, ҳозирги ўзбек тилида аффиксация жараёнида ўзак таркибида турли хил товуш ўзгаришлари содир бўлади. Бу нарса ўзак морфеманинг ўқилишини, белгиланишини қийинлаштиради. Бундай ҳолларда сўзларда соддалашиш кечими бошланади. Бизнинг кузатишларимиз кўрсатадики, жуда кўп ҳолларда, одатда икки бўғинли сўзларга шакл ҳосил қилувчи қўшимчалар қўшилганда ёки баъзи ҳолларда сўз ясовчи қўшимчалар қўшилганда, ўзак таркибида товуш тушиши ҳодисаси содир бўлади: буйур+иқ=буйруқ, улуғ+ай=улғай каби. Ана шундай ҳолларда қўшимчани белгилаш осон бўлса-да, ўзак морфема аниқ сезилмай қолади. Бу мисолда буйурмоқ феълига от ясовчи - иқ қўшимчаси қўшилганда иккинчи бўғиндаги у унлиси тушиб қолган ва асоснинг фонетик структураси ўзгарган. Мана шу ҳолат ўзак ўқилишини қийинлаштирган, натижада сўзда соддалашиш юзага келган: ўзак билан аффикс сингишиб кетган. Бундай ўзгариш ажирим>айрим, айирим>айрим, паст+ай=пасай, суст+ай=сусай, сариқ+ай=сарғай (бу сўзда 2 та товуш ўзгариши содир бўлган: товуш тушган; қ ундоши ғ ундошига алмашган), ўйин+а=ўйна, қийин+а=қийна, ўрим+ала=ўрмала; ўрин+аш=ўрнаш; ўйин+оқи=ўйноқи, ўйин+ат=ўйнат; ўрин+ат=ўрнат; ўғил+он=ўғлон, қўйин+и=қўйни каби яна кўплаб сўзларда кузатилади. Ана шу товуш тушиши соддалашишга томон сўзни яқинлаштиради. Яна қаши+ла=қашла; қўзи+ға=қўзға; қисиқ+а=қисқа; уруғ+ачи=урғочи (бунда 2 та фонетик ўзгариш юз берган ва сўзнинг тамомила туб сўзга айланишини таъминлаган, товуш тушган ва а>о ҳодисаси юз берган): бори+ча=барча; бақир+ай=бақрай каби сўзларда ҳам шу ҳолат юз берган. Демак, ясовчи қўшимчалардан айримлари айрим ўзакларга қўшилганда ўзак таркибидаги товуш тушади ва бу соддалашиш учун сабаб бўлади. Одатда икки бўғинли кўпгина сўзларга эгалик қўшимчалари қўшилганда ҳам шу ҳолат кузатилади: ўғил+им=ўғлим; бурун+и=бурни; бўйин+и=бўйни, ўрин+и=ўрни кабилар. Бу ҳам соддалашишни юзага

www.arxiv.uz келтиради, ўзак морфеманинг ўқилишини қийинлаштиради. Келтирилган сўзлар тамомила соддалашиб бўлган дейиш ҳам унчалик ўринли эмас. Бу бирликларда соддалашиш жараёни бошланғич ҳолатда. Чунки озгина эътибор орқали ўзак морфема тикланиши кўриниб турибди. Лекин барибир, фонетик структура жиҳатидан соддалашиш содир бўлган. Ҳозирги ўзбек тилида баъзи сўзларга қўшимчалар қўшилганда товуш орттирилади ва бу ҳодиса сўз тузилишида, айниқса, ўзакда ўзгариш бўлишига олиб келади. Жумладан, у, бу, шу, ўша каби олмошларга - ча, -гача, -ча, -да, -дан, -дай, -дек, -доқ , - дақа қўшимчаларни қўшганимизда сўзлар таркибида битта н товуши: унақа, бунақа, ўшанақа, шунақа, шунда, унда, бунда, ўшанда; ундай, бундай, шундай, ўшандай; унча, шунча, бунча, ўшанча; унгача, бунгача, шунгача, ўшангача кабилар. Бундай н орттирилиши ҳолатини кўпинча, бўйинча; ичинда, ташқинда, ёшинда , бошинда, қошинда каби сўзларда ҳам кузатиш мумкин. Кейинги қўллашларда н ундошининг орттирилиши бошқа сабаб билан яъни маълум мақсад билан юз берадики, буни изоҳлаб ўтиришга ишимизнинг ҳажм имкониятлари йўл қўймайди. Юқорида келтирилган мисолларда битта н ундошининг орттирилиши сўз фонетик структурасини ўзгартирган, ана шу ўзгариш, айниқса, бунақа, шунақа, унақа, бунча, мунча тарзидаги ўзгаришлар ўзак морфеманинг уқилишига таъсир ўтказади, сўзларни яхлит тасаввур қилишга олиб келади. Демак, бу сўзларда соддалашиш томон силжиш кузатилади. Ўзбек тилида сўзларнинг соддалашиш томон силжишининг бошқа сабаблари ҳам бор. Бунда сўзларга сўз ясовчи қўшимчалар қўшилади ва ундошлар қабатланиши юз беради. Мисолларга мурожаат қиламиз: ачи+қ=аччиқ, иси+қ=иссиқ, саси+қ=сассиқ, қат(қот)+иқ=қаттиқ; чўк+а=чўкки кабилар. Кўриниб турибдики, қаттиқ сўзи, қот- феълидан ясалган, унга сифат ясовчи - иқ қўшимчаси қўшилган. Шу жараёнда битта т ундоши орттирилган, айни вақтдп о>а ўтиш ҳолати ҳам юз берган, ўзак морфеманинг моҳиятини англашни қийинлаштирган. Келтирилган бошқа

www.arxiv.uz сўзларда ҳам шу ҳолат юз берган ва соддалашиш содир бўлишини таъминлаган. Чунки сўзларнинг ўзаклари ачи-, саси-, қот-, иси- каби кўринишда бўлиб, товуш орттирилгандан кейин аччиқ, сассиқ, қаттиқ, иссиқ шаклини олган. Демак, бу ерда сўз морфемалирининг асл кўриниши хиралашган. Шу ўринда бир нарсани таъкидлаб ўтиш лозимки, аниқ туб сўз сифатида (туб феъл) қаралувчи алоҳида феъллар гуруҳи бор. Бундай феъллар ҳали ўзбек тилшунослигида бирор олим томонидан ўрганилмаган. Фақат профессор Ё.Тожиев ўзининг битмоқ феъли ҳақида маълумот берган, бундай феъллар борлигига ишора қилиб ўтади. 38 Яъни, бит- феъли ўқи-, ёз-, кел-, кет-, тур-, ўтир-, бор- деярли бошқа ҳамма феъллар каби мустақил тарзда иккинчи шахсга қаратилган буйруқни мантиқан ифодалай олмайди. Чунки бит тарзида буйруқ бериб бўлмайди, бу феъл “ўзининг тугаллан-” маъносини ифодалай олмайди. Ўқи-, ёз- феъллари эса бу вазифада қўллана олади. Сен ўқи; сен ёз каби. Бироқ сен бит тарзида қўллаш мантиқан тўғри келмайди, аммо Сен битир ёки Сен битказ тарзида қўллаш мумкин. Шунингдек, ўзбек тилида ачи-, иси-, қот-, тўл- каби феъллар ҳам ана шундай хусусиятларга эга. Уларнинг сони 50 тадан ортиқ бўлиб, сен ачи; сен саси, сен туга, сен тўл тарзида қўллаш мумкин эмас. Ясама сўзларда, масалан, сен болала тарзида ҳам қўллаш кузатилмайди, у болалади дейиш эса грамматик жиҳатдан тўғри. Демак, ўқи-, ёз-, бор-, тур- каби мустақил ҳолда кесим вазифасида кела оладиган, иккинчи шахсга қаратилган буйруқни ифодаловчи феълдан фарқ қилувчи ачи-, иси-, саси-, қот-, туга- каби алоҳида феъллар гуруҳи бўлиб, улар бирор қўшимча билан қўлланиши: ачиди, ачиган, ачиб каби. Бироқ ачи шакли алоҳида олинган ҳолатда қўлланилиши ноўрин. Бу ҳолат уларнинг мустақил ҳолда қўлланиши чекланганлигини кўрсатади. Келтирилган сўзлар аччиқ, битказ, сассиқ, иссиқ, тугал, тўлиқ ясалмалари таркибида, шу кунгача ясовчи асос сифатида қаралса-да, аслида уларнинг семантикаси ясовчи асос сифатида, масалан, ўқи - феъли билан тенглаштириб бўлмаслигини кўрсатади, 38 Тожиев Ё. Ўзбек тилида аффиксал синонимия. – Тошкент: Университет, 1992. – Б.

www.arxiv.uz ўқи ҳам, ўқит ҳам алоҳида қўлланаверади, бироқ ачит- қўллангани ҳолда ачи- қўлланмайди. Бу ҳам соддалашишнинг бир кўриниши ҳисобланади. Ҳозирги ўзбек тилида ўзакларга (уларнинг айримлари аслида бир бўғинли ўзаклар ҳисобланиб, кўпчилиги тарихан ясама ўзаклар бўлса ҳам, ҳозирги туб ўзак сифатида баҳоланади) сўз ясовчи айрим қўшимчаларни қўшганда, ўзак таркибида товуш алмашиниши ҳодисаси юз беради. Одатда, - а, -ла, -қ, -в, -ил, -к каби сўз ясовчи қўшимчалар қўшилганда шундай алмашиниш кўп кузатилади: от+-а=ата, йош+-а=йаша, сон+-а=сана; онг+ -ла=англа; алда+-в=алдов (алда+ -қчи =алдоқчи), сайла+-в=сайлов, силта+ -в=силтов, сўра+-қ=сўров, танла+-в=танлов, терга+-в=тергов, тўла+ -в=тўлов, қутла+-в=қутлов, ёқла+-в=ёқлов, чайқа+-в=чайқов; тара+ -қ=тароқ, йара+-қ=йароқ (яроғ), бўйа+-қ=бўйоқ, сава+-қ=савоқ, сайра+ -қи=cайроқи, сана+-қ=саноқ; бу ҳолат сўра-, тайа-, тарқа-, тирна-, тўлға-, қада-, ўйна-, қайра-, чанқа-, чарча- каби ясовчи асосларга - қ қўшимчасини қўшилган ҳолатларда ҳам содир бўлади. Шу билан бирга чучи+-к=чучук, қури+-қ=қуруқ, сови+-қ=совуқ каби сўзларда а унлисининг о унлисига ёки и унлисининг у унлисига алмашиши кўринишида юз беради. Натижада ясовчи асослар таркибида ўзгариш содир бўлади, 39 бу уларнинг соддалашиш томон силжиганини кўрсатади. Ана шундай ҳолат фақат бир сўз доирасида сўз ясовчи -р ундоши қўшилганда ҳам содир бўлади: ишқа+-р=ишқор каби. Келтирилган сўзларнинг ҳаммасида ўзакнинг уқилиши хиралашган. Натижада уларда соддалашиш юз берган дейиш мумкин. Ўзбек тилида охири к ёки қ ундоши билан тугаган сўзларга эгалик қўшимчаси қўшилганда ўзак охиридаги товуш жаранглилашади: билак+им, тилак+им; чироқ+им, қайроқ+им, ўроқ+им кабилар. Бундай ҳолларда ҳам билагим, тилагим, чироғим, ўроғим, қайроғим сўзлари ўзакларидаги ўзгариш билан асоснинг англаниши қийинлашади ва соддалашиш томон силжиш 39 Ҳожиев А. Ўзбек тилининг сўз ясалиш тизими – Тошкент: Фан, 2006. – Б. 9–80.

www.arxiv.uz кузатилади. Бироқ бундай шаклланган сўзларни тўла соддалашган бирликлар қаторига киритиш қийин. Ҳозирги ўзбек тилида жамловчи сон ҳосил қилувчи - ов ва - ала қўшимчалари икки, олти, етти сонларига (унли билан туговчи сонларга) қўшилганда ўзак таркибида товуш тушиши содир бўлади ёки товуш алмашади: икки+-ов=икков; олти+-ов=олтов; етти+-ов=еттов ёки икки+- ала=иккала; олти+-ала=олталаси; етти+-ала=еттала каби. Бундай ҳолларда ҳам соддалашиш томон силжиш ҳолатининг белгилари мавжудлиги кузатилади, бироқ ҳали тўла соддалашиш содир бўлиши тўлалигича шаклланмаган. Ана шу соддалашиш жараёни бошланган бирликлар қаторига ташқари, ичкари, тескари; юқори, илгари, сингари сўзларини ҳам киритиш мумкин. Шуниси характерлики, бу 6 та сўзда соддалашишнинг 3 хил даражаси кузатилади: а) ташқари, ичкари сўзларида тарихан жўналиш келишиги қўшимчаси бўлган - га ва - ру қўшимчалари бирлашиб кетиб, қўшма аффиксни ҳосил қилган ва шу сўзлардаги соддалашиш энди бошланганини кўрсатади. Хусусан, таш ва ич сўзларининг маъно кўламида ҳам ўзгариш юз берган ёки шу тарзда морфемаларнинг мустақил қўлланилиши чеклана бошлаган, от туркумига оид сўз сифатида алоҳида қўлланиш чекланган; б) тескари сўзида соддалашиш ҳолати тугалланган. Бунга – кари (- қари, -гари) 40 қўшимчаси қўлланишининг анча илгари, XI асрлардаёқ, камая бошлагани сабаб бўлган бўлса, бундан ҳам терс сўзи таркибидан -кари қўшимчаси қўшилиши билан - р ундошининг тушиб қолганлиги кўпроқ муҳимроқдир. Тескари сўзидаги тес қисми зоҳирий шаклини йўқотганлиги туфайли уни алоҳида сўз сифатида белгилаш қийин. Шунга кўра, унда соддалашиш жараёни тугаган дейиш мумкин; в) юқори, илгари, сингари сўзларида соддалашишнинг юқори босқичи амалга ошиб бўлган. 40 Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси, Тошкент: Ўқитувчи, 1973. – Б. 44.

www.arxiv.uz Юқори сўзи профессор А.Ғуломов этимологиясига кўра аслида юқ ( йук, йўқ ) отига - қари қўшимчасини қўшиш б илан ҳосил қилинган. 41 Бу ўринда ҳам товуш тушиши ( г, қ тушиб қолган), ҳам товуш алмашиниши содир бўлган ва бу нарса унинг тўла соддалашишига сабаб бўлган. Илгари ва сингари сўзларида, аслида мавжуд бўлган ил, синг ўзаклари тўла истеъмолдан чиққанлиги сабабли бу сўзларда тўла ҳам соддалашиш юзага келган. Бу уч сўз жиддий этимологик таҳлил орқалигина морфемаларга ажратилиши мумкин. Ҳозирги кунда улар туб сўз сифатида баҳоланади, чунки бу сўзларда ўта соддалашиш юз берган. Ўзбек тилидаги қариндош сўзида ҳам соддалашиш ҳодисаси содир бўлган дейиш мумкин. Чунки қорин сўзига - дош қўшимчаси қўшилиши жараёнида товуш алмашиниши ( о→а ) содир бўлганлигини англаш қийин эмас. Ўзбек тилидаги ёқимли, ёқимсиз, ўсимта, ўсимлик каби кўпгина сўзларда ҳам соддалашиш белгилари кўринади. Бу сўзларда ёқим, ўсим қисмлари бордек туюлса-да, улар алоҳида морфема сифатида ажратилмайди; ёқ, ўс ўзаклари сезилиб турса ҳам, кейинги қисмни алоҳида ажратиб бўлмайди. Шунингдек, -имли, -имсиз ёки -имта, -имлик қўшимчаларига мураккаб қўшимча сифатида қараш мумкин эмас. Шунга кўра (худди қўш+имча каби) улар соддалашган сўзлар сифатида баҳоланади ва морфемаларга ажратилмайди. Ҳозирги ўзбек тилида яна шундай сўзлар борки, улар таркибида муайян қўшимча ёки икки аффикснинг бирлашишидан ҳосил бўлган мураккаб компонент мавжудлиги сезилиб туради. Бироқ бу сўзлар икки жиҳатга кўра ҳозирги кунда морфемаларга ажратилмайди; а) ўзак морфема тамомила истеъмолдан чиққан; б) қўшимча ҳам ниҳоятда кам маҳсул бўлиб, сўз ясаш бўйича фаолияти тўхтаб бўлган. Бундай сўзлар қаторига - кай (-қай) қўшимчаси билан юзага келган мункай, энгкай (энкай), чўнқай, чўққай, чапақай, ўнақай, бесунақай, қаққай, қўққай, қўнқай, тирақай сўзларини келтириш мумкин. Жумладан, қаққай 41 А.Ғуломовнинг илмий мероси. 1-китоб. – Тошкент, 2005. – Б. 86.

www.arxiv.uz сўзи аслида қ аб сўзидан -қай қўшимчаси билан ясалганлиги қайд этилади. 42 Шу қаторга кирувчи барча сўзларда ўзак морфема ҳам, аффикс ҳам истеъмолдан чиққанлиги сабабли уларда соддалашиш содир бўлган. Ана шу, олдин қайд этилган қаторга, аслида - шай қўшимчаси билан ясалган тумшай, шумшай, ишшай, ўшшай сўзлари қаторини ҳам қўшиш лозим. Бу сўзларда соддалашишга сабаб бўлган нарса, ўзакнинг истеъмолдан чиқишидан ташқари аффик с шаклланишидаги сингишиш, қайта бўлиниш ёки қўшимча қўшилганда битта - ш ундошининг қабатланиши ҳам роль ўйнаган: иш+ай=ишшай, ўш+ай=ўшшай каби. Аммо бу фикрни тумшай, шумшай сўзларига нисбатан айтиб бўлмайди. Бу ерда қадимда истеъмолда бўлган тум, шум тақлид сўз ҳисобланган ўзакларга ўша даврда шаклланиб бўлган - шай қўшимчаси қўшилиб ҳосил қилинган. Ҳар иккала қисм истеъмолдан чиққанлиги сабабли уларда соддалашиш содир бўлган. Шу қаторга илжай-, иржай-, сўлжай-, тиржай- сўзларини ҳам киритиш мумкин. Жумладан, иржай- сўзининг эски ўзбек тилидаги ир тақлидий сўзига - жай қўшимчасини қўшиш билан ясалганлиги луғатларда қайд этилади: ир+жай=иржай сўзининг шалланиши учун л→р товуш алмашиниши асосий ролни ўйнаган. Бу сўзларда ҳам ўзак морфема ҳамда аффикс истеъмолдан чиққанлиги сабабли соддалашиш содир бўлган, ҳозир улар туб сўз сифатида баҳоланади. Ҳозирги ўзбек тилидаги йалпай-, қаппай-, шалпай-, тўппай-, сўппай-, дўппай-, пўппай-, қўппай-, шўппай- каби сўзларда ҳам соддалашиш содир бўлганлигини кўриш мумкин. Бунга икки ҳолат сабаб бўлган: а) йалпай-, шалпай- сўзлари таркибидаги йалп, шалп қисмларининг истеъмолдан чиққанлиги; б) баъзи товушларнинг алмашиши масалан, дўмбай→ дўппай каби ёки ўзакка - ай қўшимчаси қўшилганда п ундошининг қабатланиши: сўп+ай=сўппай сингари. Ўзбек тилидаги сўррай- сўзида ҳам шу ҳолат кузатилади, яъни, р ундоши қаватланган. 42 Древнетюркский словарь. – Ленинград: Наука, 1969. 339-420; Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 537.

www.arxiv.uz Соддалашиш ҳозирги ўзбек тилидаги қурумсоқ, саримсоқ сўзларида ҳам содир бўлган. Бу соддалашиш икки хил йўл билан воқеланган. Яъни, қурумсоқ сўзининг асл ўзаги қури- феълига алоқадор. Бироқ қўшимча қўшилганда содир бўлган товуш алмашиниши ( и>у ) ҳамда - соқ (- са+қ ) қўшимчасининг истеъмолдан чиқиши бу сўзнинг соддалашишини таъминлаган. Ҳозир қурум қисми феъл шакли сифатида истеъмолда йўқ. Саримсоқ сўзида эса сар қисми умуман уқилмайдиган бўлиб қолган. Демак, ҳар икки сўзда ҳам соддалашиш юз берган. Бироқ, қурумсоқ ва саримсоқ сўзлари таркибидаги қурум ва сарим қисмларининг ясама эканлиги сезилиб турганлиги туфайли соддалашиш бутунлай якунланмаган дейиш мумкин. Ўзбек тилида тарихан ясама эканлиги аниқ сезилиб турган сопқон, чаққон, ўпқон, чипқон, қопқон, босқон, қалқон каби тублашган сўзлар мавжуд. Бу сўзлар таркибидаги - қон қисми ЎТЭЛда алоҳида қўшимча сифатида қайд этилган 43 . Жумладан, босқон сўзининг бас- феълига - ған қўшимчасининг қўшилишидан ясалганлиги, ўпқон сўзининг ўп- феълига - қан қўшимчасининг қўшилишидан ҳосил бўлганлиги қайд этилади 44 . Шунга қарамай, улар ҳозирги кунда туб сўз сифатида қаралиши керак. Албатта, берилган сўзларда соддалашиш икки хил даражададир: а) сапқон, чаққон, ўпқон, чипқон, қалқон сўзларида соддалашиш тугалланиб бўлган, уларнинг соддалашганига шубҳа йўқ. Чунки ўзак умуман ўз моҳиятини йўқотган; б) босқон, қопқон сўзларида соддалашиш кечими давом этмоқда. Чунки, уларнинг ўзак қисми ўз лексик вазифасини тамом йўқотгани йўқ. Гарчи, бос ва қоп қисмларининг маъносида хиралашиш, ўзгачалик сезилиб турса ҳам, биз уларни ҳам соддалашган сўзлар қаторига қўшамиз. “Ўзбек тилининг этимологик луғати”да ботқоқ сўзи таҳлил қилинар экан, унинг бат- феълига - қақ қўшимчасини қўшиш билан ясалганлиги қайд этилади 45 . Бу сўзнинг ҳам таҳлилини нотўлиқ деб 43 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 60. 44 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 484. 45 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 60.

www.arxiv.uz баҳолаш мумкин. Чунки аслида бат сўзи жиддий таҳлил қилинганда парчаланади. Қиёсланг: бат-, бас-, бал-; ба+т, ба+с, ба+л каби +-иқ - сифат ясовчиси +-иқ -от ясовчи тарзида шаклланган: бат+-иқ +- оқ=батиқ+ақ=батқақ=ботқоқ каби. Бу сўзда ҳам соддалашиш босқон сўзидаги сингари шаклланган. Ҳозирги ўзбек тилидаги букчай-, чақчай-, чўччай- сўзларида ҳам соддалашиш содир бўлган. Букчай , сўзи аслида, бук- феълига алоқадор, унга қўшилган - ча ҳамда - й қўшимчалари ўзаро сингишиб кетганлиги, шунингдек, бук- қисмининг феъл эмас, от эканлигини ҳам назарда тутиладиган бўлса, унда соддалашиш тугалланган. Чўччай сўзида эса ўзак (қадимги от) ўзлигини йўқотган ва - ча, -й аффикслари сингишиб кетганлиги туфайли соддалашиш муайянлашган. Чақчай моқ феълида ҳам шу ҳолат кузатилади. Демак, ҳар уч сўзда ҳам соддалашиш юз берган. Ўзбек тилидаги думба, дамба, сумба , ўқрай-, сўррай-, думғаза, бўсаға каби сўзларда ҳам соддалашиш ҳодисаси юз берганлигини лисоний таҳлилларсиз ҳам сезиш қийин эмас. Жумладан, думғаза, думба сўзларидаги ўзак қисмнинг ҳозирги дум сўзи билан алоқаси узилган, ўша маънода қўлланмайдиган бўлиб қолган, шунингдек, - ба ва - ғаза аффикслари қўшимча сифатида истеъмолдан чиқиб бўлган. Тилдаги ўқрай-, сўррай- сўзларининг соддалашида икки ҳолат кўзга ташланади: а) ўзак ўз моҳиятини йўқотган; б) аффикслар бирлашиб кетиб (- ир+ай ) яхлитлашган. Ана шу яхлитлашиш ва ўзакнинг истеъмолдан чиқиши уларнинг соддалашиши учун омил бўлган. Демак, ўзбек тилида соддалашиш жараёни давом этаётган сўзлар ҳам анчагина бўлиб, бу ҳолат қўшимча қўшилиши билан товуш тушиши, ортиши, алмашиниши, ўзакларнинг истеъмолдан чиқа бошлагани, аффиксларнинг ўзаро сингишиб кетиши ва сўз ясаш имкониятини тўхтатиши каби сабабларга кўра соддалашиш содир бўлаётганлигини кўрсатади. Тилимиздаги бир қанча сўзларда соддалашиш иерархик ҳолатда юзага келаётганлигини кўрсатади. Айрим сўзлар эса қўппай-, чўнқай-, ялпай , сўппай, сўлжай-; бўсаға, чаққон,

www.arxiv.uz саримсоқ сингари сўзларда эса соддалашиш ҳодисаси тилимизнинг кейинги тараққиёт босқичларида юзага келмоқда. 3.3. Метатеза асосида соддалашишга учраган бирликлар Ҳозирги ўзбек тилида туб сўз сифатида қаралувчи шундай сўзлар борки, юзаки қараганда бу сўзларнинг аслида соддалашишга учраб, туб сўзга айланганлиги сезилмай қолган. Бошқача айтганда, қўшимча қўшиш натижасида сўз таркибида товушларнинг ўрин алмашиши содир бўлиб, бу алмашиш ўзак билан аффикс ўртасидаги чегаранинг бузилишига сабаб бўлган. Тилшуносликда метатеза алоҳида фонетик ҳодиса сифатида жуда кўп ишларда қайд этилган 46 . Шунга кўра, бу ҳодисанинг ўрганилиши, унинг бор- йўқлиги, моҳияти каби масалаларга тўхталиб ўтирмаймиз. Фақат шуни таъкидлаймизки, бу ҳодиса, аввало, талаффуздаги қулайликни таъминлаш мақсадидан келиб чиққан ва шу туфайли сўзнинг фонетик структурасида ўзига хос ўзгариш ҳосил бўлади. Юқорида таъкидланганидек, ўзак билан аффикснинг мустақил морфемалар эканлигини хиралаштиради, уни англашни қийинлаштиради. Баъзан сўзнинг аслида у ёки бу ўзакка алоқадор эканлигини белгилаш ўта мураккаб лисоний жараён эканлиги этимологик таҳлил натижасида ойдинлашади. Масалан, ёмғир, ёстиқ, киприк, озғир, ўрган, бўйра, қалпоқ, йалпоқ, йумдала, йўнал, қалдирғоч , тупроқ, шарпа каби сўзларнинг аслида ёғмоқ, ётмоқ, кирмоқ, оғмоқ, ўч, бўр, қап, йап, юлмоқ, йўл, қарлиғоч, шап сўзларига алоқадор эканлиги кўзга ташланади. Биз бундай сўзлар қаторига ёқилғи, ёнилғи, йамла-йалма, бидирла-билдирла, дайро- дарйо, дунйо-дуйно, ғинғирла-ғирингла, айлантир-айналтир, саримсоқ- 46 Ўзбек тили грамматикаси. 1-том . Морфология. – Тошкент: Фан, 1972. – 612 б.; Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўзбек филологияси йўналиши учун дастур / Тузувчилар Ҳ. Неъматов, Н. Маҳмудов, А.Нурмонов, Р. Сайфуллаева. – Тошкент, 2002. – 56 б.; Ҳозирги ўзбек адабий тили: Ўқув қўлланмаси / Сайфуллаева Р., Менглиев ва бошқ. – Тошкент, 2007. –380 б.; Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. Педагогика институтларининг филология факультети студентлари учун дарслик / Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А., Расулов И., Дониёров Х. –Тошкент: Ўқитувчи, 1980. – 448 б.; Раҳимов С., Умурқулов Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Молия, 2003. – 260 б.

www.arxiv.uz сармисоқ, ўлчамоқ-ўчламоқ, қўшни-қўнши, тўрға-тўғра, тўғри-тўрғи, буғдой-будғай, тўғрам-тўрғам, сурпа-супра, тебратмоқ-терватмоқ, аҳвол- авҳол, турмуқ-тумруқ, орпимоқ-опирмоқ, қарма-қамра, йапроқ-йарпоқ, дағал-ғадал каби сўзларни ҳам киритамиз. Бу сўзлардан анчагинаси йирик тилшунос профессор А.Ғуломовнинг илмий асарларида қайд этилган 47 ва шу сўзлар таркибида метатеза ҳодисаси содир бўлганлиги таъкидланган: қарбақ – қабрақ, қамра-қарма, дағал-ғадал, орпимоқ-опирмоқ, тебрамоқ- терватмоқ, киприк-кирпик, супра-сурпа, огран-орган (ўрган), турпоқ- тупроқ, қўнши-қўшни, ўлчамоқ-ўчламоқ, айлантирмоқ-айналтирмоқ, дарйо- дайро, шарпа-шапра, бидирла-билдирла каби 48 . Булар сўзлар қаторига, олим йумдала-йулмала, йапроқ-йарпоқ каби жуфтликларни ҳам қўшади. Кўриниб турибдики, ўзбек тилининг луғат фондида бундай сўзлар, жиддийроқ кўриб чиқилса, анчагина. Бу сўзлар таркибидаги товушлар ўрин алмашинуви, ҳақиқатан ҳам, сўзлар соддалашуви учун омил бўлган. Масалан, ҳозирги кунда ёмғир сўзи шундай талаффуз қилинади, шундай ёзилади, у морфемаларга ажратилмайди – туб сўз. Бироқ эътибор билан қарасак, ўзбек тилида ёғингарчилик сўзи ҳам мавжуд. Шубҳасиз, бу сўзнинг ўзаги – ёғ- . Демак, ёғмир сўзи таркибидаги, қўшимча ҳисобланувчи - м билан ўзак таркибидаги ғ алмашиниши натижасида ёмғир ҳолати юзага келган ва ўзакни лексик моҳиятини ўзгартириб юборган, чунки ўзбек тилида ём ўзаги йўқ. Демак, бу сўз ҳам соддалашиш маҳсули сифатида юзага келган. Шу қаторга кирувчи киприк ва кирпик жуфтлигида ҳам шу ҳолат кузатилади: аслида, кирмоқ феълига алоқадор сўз киприк сўзининг этимологик талқинини профессор А.Ғуломов ўз вақтида қайд этиб ўтган эди 49 . Биз ишимизнинг бу қисмида шу пайтгача таҳлил объекти бўлмаган ёстиқ-ётсиқ, тўрғам- тўғрам, қалпоқ-қаплоқ, йалма-йамла каби сўзларнинг айримларини изоҳлаш 47 Гулямов А.Г. О сопутствуюших явлениях при аффиксации в узбекском языке. Ғуломовнинг илмий мероси. – К. 1. –Тошкент. 2005. – Б. 90–94. 48 Ўша манба.– Б. 107. 49 Гулямов А. Проблемы исторического словообразования узбекского языка. Часть I . Аффиксация. – Ташкент, 1955. – С. .

www.arxiv.uz билан чекланамиз. Жумладан, ёстиқ сўзининг ётмоқ феълига алоқадор туб сўз ҳисобланади. Ётсиқ сўзида ёт қисми аниқ сезилиб туради ва уни бемалол морфемаларга ажратиш мумкин: ёт+си+қ тарзида қисмларга бўлинадиган ясама сўздир. Шу каби қалпоқ сўзи ҳам ҳозир туб сўз, аммо қаплоқ кўринишида бўлганда, ўзак қап (қоп) тарзида ажралади: қап+ла+қ каби бу эса ясама эканлигини билдириб туради. Тўрғам ва тўғрам жуфтлигида ҳар икки сўзнинг ўзак қисми истеъмолда мустақил қўлланмайди. Ҳар икки ҳолатда ҳам улар ўта соддалашиш натижасида туб сўз сифатида баҳоланаверади. Жиддий этимологик таҳлилгина бу сўзларнинг ясама бўлганлигини, таркибий қисмларга эга эканлигини кўрсатиб бериши мумкин. Озғир ва оғзир жуфтлигида озғир кўринишидаги бирлик туб сўз ҳолига келиб қолганлиги аниқ, аммо унинг оз қисмининг лексик моҳияти аниқ эмас (унинг оз-кам ёки “камаймоқ” маъносидаги сўзга алоқаси йўқ). Оғзир шаклида эса унинг ўзак қисми оғ (оғмоқ) феъли билан маънодош эканлиги сезилиб туради: ( оғ+дир>оғиз-дир кўринишида бўлиши ҳам мумкин. Қарлиғоч –қалдирғоч жуфтлигида эса бу сўзларнинг турли луғатларда қарғиғач (Девон), 479, ДС, 426) ва қарлиғач ( қардиғач, қарлиғач ) шаклларида берилган бўлиб, тарихан қарғилач > қарлиғач > қардиғач > қардирғач > қалдирғач > қалдирғач тарзида вужудга келганлиги қайд этилган 50 Бу сўзнинг туб ҳолатга айланишида л>д ҳамда р>л товуш алмашинишлари, шунингдек, ўзакнинг истеъмолдан чиқиши сабаб бўлган. Ҳозирги кунда туб сўз сифатида баҳоланувчи йамламоқ ва йалмамоқ сўзларида ҳам л ва м ўрин алмашинуви уларни туб сўзга айлантирган. Бу ҳолат йумдала ва йулмала сўзларида ҳам кузатилади. Фақат йумдала сўзидаги -да қисмининг аслида - ла қўшимчасига алоқадорлигини таъкидлаш мумкин, л>д ҳодисасидан кейин қайтадан -ла қўшимчаси қўшилган дейиш мумкин. Хуллас, ҳозирги ўзбек тилида туб сўз сифатида қатъий ўрин олган ва ўзининг ҳозирги шаклида қайд этилаётган юқорида кўрсатилган кўпгина 50 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати. – Тошкент: Университет, 2000. – Б. 516.

www.arxiv.uz сўзлар товушларнинг ўрин алмашиниши натижасида соддалашишга учраган. Уларнинг соддалашишга шу товуш алмашиниши сабабли ўзак морфеманинг ўз маъно моҳиятини йўқотиши, ўзак билан қўшимча ўртасида чегара йўқолиши асосий омил бўлган. Бундай сўзларда соддалашиш даражаси турлича кечган. Жумладан, ёғмир, ётсиқ, сурпа, тупроқ, қаплоқ, оғзир сўзларида уларнинг аслида ясамалиги сезилиб турса, қолган бирликларда ўта соддалашиш юз берган бўлиб, уларнинг тарихан ясама эканлиги жиддий этимологик таҳлил орқали белгиланиши мумкин экан. 3.4. Қўшма, жуфт, такрорий сўз, қисқартмалар доирасидаги соддалашиш Соддалашиш қўшма, жуфт, такрорий сўз ва бирикма ҳолидаги бирликларнинг ўзаро сингишиб кетиши асосида ҳам содир бўлиши мумкин. Қўшма сўзлар соддалашиши. Дастлаб бир неча сўздан иборат бирлик энди туб сўз сифатида қайд этила бошлайди. Масалан, бу кун сўзи уч ўзгариш асосида содда, туб сўзга айланган. Биринчидан, сўзларда семантик ўзгариш юз берган - ҳар иккала сўз ўз мустақил маъносидан узоқлашган; иккинчидан, икки хил фонетик ўзгариш юз берган: урғулар яхлитлашган; к>г алмашиниши содир бўлган; учинчидан, грамматик алоқа, синтактик муносабат йўққа чиққан, энди аниқловчи-аниқланмиш ҳолати ўзгарган, тобе- ҳокимлик бузилган. Натижада бугун шаклини олган ва туб сўзга юзага келган. Кўринадики, бундай ҳолларда, айниқса, икки сўз қўшилиш жараёнида талаффузда товуш ўзгариши юз берса, соддалашиш кучаяди. Масалан : ана бу>анави; мана бу>манави ёки қайчағин>қачон; қайир оғоч>қайрағоч; қайт айтайин>қайтайин да:да>дада ; 51 қайин ини>қайни қайин ота>қайнота; қайин оға>қайноға, қайин она>қайнона; қайси йоқ>қаёқ; қайси йон>қайон ; қайси йер>қаер; қора сон> қорасон; қўйчивон кабилар. Хусусан, қайси чоғ 51 Раҳмонов Н., Содиқов Х. Ўзбек тили тарихи. –Тошкент: Ўзбекистон файласуфлар жамияти, 2009. – Б. 106.

www.arxiv.uz қўшма сўзи таркибидаги қайси сўзида тушиш ҳодисаси содир бўлган (- си қисми тушиб қолган) бу ҳолат уни қайчоғ шаклига келтирган, кейинчалик чоғ қисмида ҳам товуш ўзгариши содир бўлиб ( ғ>н ) қайчон шакли юзага келган, шундан сўнг қай қисмининг ўзидан й ундоши ҳам тушиб қолган. Натижада ўта соддалашиш содир бўлган : қайси чоғин қайчоғин>қайчоғ>қайчон>қачон каби. Келтирилган қайнота, қайнона, қайноға, қайни шаклидаги каби сўзларда ҳам шу ҳолат кузатилади. Ўзбек тилидаги манави, анави сўзларида бу олмошининг таркибидаги талаффузда бўлган ўзгариш ( б>в ) ана шу сўзларнинг соддалашишига сабаб бўлган. Шунингдек, бораётибди, келаётибди қўлланишлари таркибида ҳам талаффузида ўзгариш юз беради. Бу сўзлар ҳозирги кунда боряпти, келаяпти ёки боряпти, келяпти тарзида қўлланади. Сўзнинг кейинги қисми ( ётибди ) таркибида жиддий ўзгариш содир бўлган. Бу нарса унинг аффикс морфемага айланиши учун омил бўлган: бораётибди>бораяпти>боряпти каби. Кўринадики, ўзига хос соддалашиш содир бўлган. Худди шунга ўхшаш ҳолат борар экан, борар эмиш, борар эдим шаклларида ҳам кузатилади: бораркан, борармиш, борардим каби. Бундай соддалашиш ҳам назаримизда, яна алоҳида тадқиқотларни талаб қилади. Шу сабабли, бу ўринда фақат юқоридаги мисолларни келтириш билан чекландик. Ҳозирги ўзбек тилида кенг қўлланилаётган келин ( кел+ин ), извош (из+бош), бошмалдоқ (бош+бармоқ), бўйинтуруқ, жамулжам, замбуруқ, йўқол (йўқ+бўл), оқсоқол , мўйлов (мўй+лаб, мўй+сафед=мўйсафид), олапар, бойўғли одамохун, гардкам, гармдори, жаҳаннам, олижаноб, белбоғ, бошвоқ (бош+боғ) каби сўзларда ҳам соддалашиш ҳодисаси содир бўлган. Бу лексик бирликларнинг айримлари масалан, мўйлаб, мўйсафед кабилар бошқа тилда морфемаларга ажратилиши мумкин. Бироқ ўзбек тилида улар туб сўз сифатида баҳоланаверади. Ўзбек тилидаги келин, извош, бошмалдоқ, йўқол каби сўзларда маълум товуш ўзгаришлари (товуш тушиши, товуш алмашиниши), ўзаклар маъноларининг хиралашиши соддалашиш учун сабаб бўлган.

www.arxiv.uz Кузатишларимиз шуни кўрсатадики, ўзбек тилида асосан битта сўз доирасида жуфт сўзнинг соддалашуви учрайди. Бу оға-ини жуфт сўзи бўлиб, оға - “катта”, ини - “кичик” маъносида қўлланади: Оға-инилар бир ҳовлида яшайдилар (Оғзаки сўзлашувдан). Оға-ини жуфт сўзи таркибида товуш ўзгариши содир бўлган: оғайни каби. Бунда назаримизда, ини қисмидаги и унлиси й ундоши билан алмашган Натижада жуфт сўз соддалашишга учраган, у содда, туб сўзга айланган ва энди “дўст”, “ўртоқ” маъноларини билдиради : Бу гапларга қулоқ солма, оғайни! каби (Жонли сўзлашувдан). Демак, битта фонетик ўзгариш соддалашиш учун сабаб бўлган. Тилимизда бундай зид маъноли жуфт сўзлар соддалашуви бошқа кузатилмайди. Ўзбек тилида баъзи сўзлар доирасида аслида такрорий сўз бўлган бирликлар соддалашуви кузатилади : шаршара, варрак, ғуррак, зил-зила, жамул жам, замзама, жимжима, жимжит кабилар. Шаршара сўзи шар-шар тақлид сўзига а от ясовчисини қўшиш натижасида ясалиб, қўшимча қўшилгандан кейин такрор сўзларда жипслашиш содир бўлган, бу нарса унинг соддалашишини таъминлаган. Энди у шар-шар тарзида эмас, шар-шара тарзида туб сўзга айланиб, қўшиб ёзиладиган бўлган. Варрак сўзи аслида вар-вар+-ак кўринишда бўлиб, -ак қўшимчаси (от ясовчи) қўшилгандан кейин такрорнинг иккинчи қисми туширилган ва р ундоши қабатлаштирилган, ана шу ҳолат унинг осон талаффуз қилинишини, яъни соддалашишни таъминлаган: вар-вар+-ак> варрак. Ўзбек тилидаги ғуррак сўзида ҳам худди шу ҳолатда соддалашиш содир бўлган. Бу ҳолат зилзила, замзама, жимжима сўзлари доирасида ҳам кузатилади. Ҳозирги ўзбек тилида бирикмаларнинг соддалашиши ҳолати ҳам кузатилади. Бироқ бу ҳолат бирикмаларнинг қўшма сўзга айланиши ёки қисқартма отлар тарзида шаклланиши кўринишида содир бўлади. Бу борада тилшуносликда айрим қарашлар борлигини ҳам айтиб ўтиш лозим. Жумладан, тилшунос Н.Охунов сифатловчи ёки битишув муносабатидаги сўз бирикмаларининг қўшма ойконимга айланишини қуйидаги мисолларда

www.arxiv.uz кўрсатади: шўр сув > Шўрсув, янги қўрғон>Янгиқўрғон, оқ тепа > Оқтепа, қора кўл > Қоракўл ва бошқалар. Бундай ҳолат ўзбек тили номшунослигида жуда кўп қайд этилган. Бунга Янгиер, Янгийўл, Каттақўрғон каби кўп мисолларни келтириш мумкин. Шунингдек, қаратғичли ёки мослашув муносабатидаги сўз бирикмаларининг қўшма ойконимга айланиши юзага келади. Бундай қўшма номлар қаратқичли сўз бирикмаларининг соддалашуви – ихчамлашуви натижасида юзага келганлигини қайд этади. 52 Худди шунга монанд фикр Н.Маматов томонидан ҳам таъкидланади. 53 . Олимнинг қайд этишига кўра, сўз бирикмалари компонентлари орасидаги синтактик муносабатни ифодаловчи қўшимчаларнинг тушиб қолиши назарда тутилади. Агар соддалашишга бу нуқтаи назардан қараладиган бўлса деярли барча соф қўшма сўзларнинг юзага келиши шу турдаги соддалашиш натижаси бўлиб чиқади: белбоғ, томорқа, сойбўйи кабилар. Яъни, улар белнинг боғи, томнинг орқаси, сойнинг бўйи қаратғичли бирикмаларнинг ёки янги йўл, эски жўва, катта қўрғон каби сифатловчили бирикмаларнинг соддалашуви асосида юзага келган. Ўзбек тилшунослигида бу типдаги соддалашиш алоҳида тадқиқот объекти бўлиши мумкин.Шунинг учун биз бу масалага тўхталиб ўтирмадик. Бирикмаларнинг соддалашуви ҳақида гапирар эканмиз, бирикманинг содда сўз ҳолига келиб қолган ҳолатига тўхталиш билан чекланамиз. Тилимизда шундай соддалашиш борки, бунда бирикма содда сўз ҳолига келиб қолади ва у ҳатто мустақил сўз даражасидан чекиниб, ёрдамчи сўз мақомига тушиб қолади. Масалан, ҳолбуки, барибир сўзларида шу ҳолат юз берган. Ҳолбуки зидлов боғловчиси эга-кесим муносабатидаги бирикманинг синтактик муносабат йўқолиши натижасида юзага келган. Ҳозирги кунда содда сўз боғловчи сифатида қаралади. Чунки бирикма таркибидаги 52 Охунов Н. Фарғона вилояти ойконимларинин грамматик тузилиши ва ясалиши // Тилшуносликнинг долзарб масалалари. – Тошкент: Университет, 2006. – Б. 143-146. 53 Маматов Н. Ўзбек тилида қўшма сўзлар, –Тошкент: Фан, 1983, – Б. 156-157.

www.arxiv.uz қисмларнинг семантикасида уқилмаслик юзага келиб бўлган: ҳол+буки = эга+кесим >ҳолбуки – боғловчи. Шунингдек, ўзбек тилидаги барибир модал сўзи ҳам шу тарзда шаклланган: бари – эга; бир – кесим > барибир – модал сўз. Соддалашишнинг бу кўриниши ниҳоятда кам учрайди. Ўзбек тилидаги мураккаб бирикма отларнинг қисқартирилиши кўринишидаги соддалашиш ҳам мавжуд: БМТ, АҚШ, Ўзтелерадио ва ҳоказо. Булар ҳам соддалашишнинг алоҳида бир кўриниши сифатида алоҳида тадқиқотларни талаб этади.

Похожие

Олмон ва узбек тилларида хайвонлар образи асосида шаклланган фразеологизмлар

Модал сузлар

Таклид сузлар

Ундов сузлар

Ёрдамчи сузлар