Сузнинг маъно жилолари - Лингвистика - Рефераты

Сузнинг маъно жилолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

www.arxiv.uz Сўзнинг маъно жилолари Сўз ва унинг маънолари ҳақида турлича фикрлар ҳамда қарашлар бор. Сўз кўп қиррали мураккаб бутунлик бўлиб, дастлабки қарашда икки томони кўзга ташланади. Биринчидан, моддий ифодаловчи – товуш томони, иккинчи маъно томони. Сўзнинг товуш томони тилшуносликнинг фонетик-фонологик сатҳида текширилса, мазмун томони ўз хоссаларига, асосларига кўра бир қанча соҳаларнинг текшириш объекти бўлади. Тилдаги “мактаб” сўзи моддий жиҳатдан м, а, к, т, а, б каби товушларнинг ўзаро кетма-кетлигидан ташкил топган бутунлик бўлганлиги учун фонетик-фонологик таҳлил этилади. Шу моддийлик асосидаги “мактаб” сўзининг объектив оламдаги бирор бир предмет билан боғлиқ бўлган маъноси, яъни ўқувчилар таълим-тарбия оладиган “даргоҳ”ни ифодалаши лексикологияда ўрганилади. “Мактаб” сўзининг “тош”, “сув”, “пахта” сўзлар сингари объектив борлиқдаги предметлик тушунчасини ифодалаб, от сўз туркумига бирлашиши грамматикада ўрганилади. Кўринадики, сўз кўп қиррали мураккаб бутунлик ҳисобланади. Шунинг учун сўзнинг турли хусусиятларини очиш ва изоҳлашга уринишлар, қизиқишлар кўп. Биз сўзнинг маъно жилоларини ҳамда шу маъно нозикликлар асосидаги қудратини очишга ҳаракат қиламиз. Шубҳасиз, сўз юқоридаги хусусиятлари билан бир бутунликни ташкил этади. Бу бутунлик ўзаро муносабатдорликдаги аъзоларнинг алоқа мажмуасидан ташкил топган системадир. Система ҳудди организм сингари бир-бирисиз яшай олмайдиган узвларнинг мураккаб қурилмаси ҳисобланади. Шунинг учун сўзнинг барча қирралари яхлит ҳолда текширилмаса, чалкашликларга олиб келади. Бобомиз Алишер Навоий “Сўз дурредурким, анинг дарёси кўнгилдур” 3 , - деб сўзнинг икки хусусиятига ишора қилади. Ҳақиқатан, сўз дуру гавҳар сингари инсоннинг кўнгил дарёсида яширингандир. Навоий сўзни имконият сифатида тил хазинасига қарашли эканлигини таъкидлаб, унинг фаолиятини нутқ билан боғлайди. Чунки сўз нутқий 3 А.Навоий. Асарлар. 14-том. Тошкент, 1967 йил, 105 бет

www.arxiv.uz жараёндагина фаолият кўрсатиб, турлича маъноларга ишора қилади. Шунинг учун сўз ҳақидаги қарашларнинг кўпчилигида “белги” остида изоҳлангандир. Сўз бирор бир тушунчанинг материал ифодаловчиси - қобиғи бўлиб, инсон онгидаги ёки умумий билиш хазинаисдаги тушунчалар силсиласига таъсир этади ва муайян нутқий шароитда турлича маънолар касб этади. Шу жиҳатдан сўз номлаш вазифасини бажаради ва ўзи англатган тушунчанинг моҳиятини ва табиатини кўрсатмайди. Шу сабабдан маъно моддий қобиғ билан бирлашиб, 1 тушунчалар силсиласига таъсир этади. Нутқий жараёнда сўзларнинг маъно жилолари тушунчалар мослиги асосида юзага келади. Тушунчаларнинг мослиги ҳаётий тажрибалар, умумий билиш хазинамизнинг ҳамда муайян нутқий шароит билан боғлиқдир. А.Нурмонов сўзнинг объектив оламдаги бирор предмет, воқеа-ҳодиса, миқдор, белги, ҳаракат, ҳолат, жараёнлар билан икки хил муносабатда бўлишини кўрсатади. Яъни, сабаб-натижали (мотивланган) ва шартли (мотивланмаган) муносабатлар борки, улар инсон онгида акс этгандагина белгилашади деб таъкидлайди. Шу сабабдан бир сўз бир вақтнинг ўзида бир қанча тушунчаларга ишора қилиши мумкинки, бу муайян нутқий шароит ҳамда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги муносабатлар асосида кечади. Масалан “гул” сўзини эшитиш орқали тушунча пайдо бўлади. Тушунча эса гулнинг моҳиятини, хоссаларини онгда акс эттиради. Шу сўз англатган ўсимлик маъноси “гул – г-у- л” товушлар кетма-кетлиги билан инсон томонидан ўрнатилган шартли алоқани билдиради. Шунинг учун биз тушунча акс эттирган моҳият, хосса, хусусият асосида сўзларнинг маънолар жилосини ҳосил қиламиз. Яъни, гул – инсонга завқ берувчи, гўзал, тиконли, турли рангда очилувчи каби хусусиятларини шартли (мотивланмаган) муносабатлар асосида бошқа предметларга тиркаймиз ва гул сўзининг маънолар сил-силасини яратамиз. Шартли муносабат орқали “гул” сўзи жабр қилувчи маъшуқа, касаллик, яшнаб очилиш, безак каби маъноларни ифодалайди. Лекин “гул” сўзининг моҳияти,маъно тизимига хусусиятларидаги ўхшашлик асос бўлади. Шунинг учун гапда битта маъноси 1 Нурмонов А. У ша китоб. 10-бет

www.arxiv.uz юзага чиқади. Колган маънолари сўзловчи ва тингловчининг умумий билиш хазинасида имконият тарзида туради. Имконият тарзидаги маънолар мажмуаси сўзнинг маъно жилосини ташкил этиб, мазмуний мураккабликни юзага келтиради. Шу сабабдан сўз ўзаро алоқадорликдаги узвлар мажмуасидан ташкил топган бутунлик деб изоҳланади 4 . А.Навоий сўзнинг бундай хусусиятини “... жоми маонийи жузв ва кулдур” деб кўрсатади. Сўзнинг маънолар жилоси нутқда намоён бўлади. Чунки сўз имконият сифатида тилда мавжуд бўлса, фаолият сифатида нутқда иштирок этади. Нутқдаги сўзнинг иштироки чексиз ва чегарасиздир. Сўзнинг фаолиятини А.Навоий қуйидагича изоҳлайди: “Кўнгулдин доғи сўз дурри нутқ шарафига соҳиби ихтисос василаси билан гузориш ва ороиш кўргузар ва анинг қиймати ҳам мартабаси нисбатига боқа интишор ва интиҳор топар. Гавҳар қийматига нечукки, маротиб асру кўпдур, ҳаттоки, бир дирамдин юз тумангача деса бўлур” 1 . (Мазмуни: Кўнгилдан яна сўз дури нутқ мартабасига мутахассис воситасида нақл қилиш орқали тартибланади ва унинг қиймати ҳам мартабасининг нисбатига қараб тарқалади ҳамда шуҳрат топади. Гавҳар қийматига нисбатан жуда кўпдир, ҳаттоки, бир дирамдан юз тумангача деса бўлади). Кўнгил тил хазинаси бўлса, нутқ тил хазинасидаги бойликни сарф қилувчи бозордир. Бозорга яхши нарсаларни тартиб қилиш савдогарнинг маҳоратига боғлиқ. Шунинг учун нутқий баркамоллик сўзлардан ўринли фойдаланиш асосида юзага келади. Бундан шу нарса англашиладики, нутқ имконият сифатидаги тил асосида бирор шахснинг мақсадини (кенг маънода) рўёбга чиқариш маҳсулидир. Бу ҳолат сўз маъно жилоларининг “нутқ мартабасида оройиш” топишини таҳлил қилинганда, яна ҳам тушунарлироқ бўлади. Масалан, Умар Ҳайём рубоийларида “кўз” сўзи қуйидагича маъноларни ифодалаб келади: 1. Шўрлик умримизга чарҳ сиртмоқ - камар, Жайҳун кўзимизнинг ёшидан асар, 4 К аранг: А.Нурмонов. Лисоний белги хусусиятлари ҳақида. Андижон, 1992 йил; Ҳ.Нуъматов, О.Бозоров. Тил ва нутқ. Тошкент, 1993 йил; Э.Бенвенист. Обҳая лингвистика. Москва, 1974 йил 1 А.Нурмонов. У ша асар. Андижон. 1992 йил, 105-бет

www.arxiv.uz Беҳуда ранжимиз дўзаҳ учқуни, Жаннат – умримизда тинч бир дам магар. 2. Хўрагимни майла тўкис-бут қилинг, Қ аҳрабо юзимни нақ ёқут қилинг, Жаҳондан кўз юмсам, шаробға ювиб, Ток зангидан менга бир тобут қилинг. 3. Дунёнинг тилаги, самари ҳам биз, Ақл кўзин қораси – гавҳари ҳам биз. Тўгарак жаҳонни узун деб билсак, Шаксиз унинг кўзи – гавҳари ҳам биз. Биринчи ва иккинчи рубоийларда “кўз” сўзи инсон организми – кўриш аъзоси маъносини билдирса, учинчи рубоийда эса “ақл кўзи”, “узукнинг кўзи” маъносини ифодаламоқда. Бундай маъно серқиралилиги тилшуносликда кўпмаънолилик полисемия атамаси остида изоҳланади. 3 Кўп маънолилик асос маъно доирасида юзага келади. Юқоридаги кўп маънолилик ҳам ана шундай асосда майдонга келган. “Кўз” сўзининг бош – асос маъноси инсоннинг кўриш аъзосини ифодалашдир. Шу маъно асосида тушунча пайдо бўлади. Тушунча инсон кўриш аъзосининг барча хосса ва хусусиятларининг мажмуаси сифатида онгимизда акс этади. Яъни, кўз – кўриш аъзоси, шаклан думалоқ, тузилиш жиҳатдан қорачиғ, жавҳар, кўз косаси ва ҳоказолардан иборат. Бундай хусусиятлар кўз сўзининг маъно тўпламидан жой олган ва ўзаро ўхшашликка қараб бошқа предметларга, абстракт – мавҳум маъно ифодаловчи сўзларга кўчади. Масалан, инсон кўзи, ақл кўзи, булоқнинг кўзи, деразанинг кўзи, ишнинг кўзи, узукнинг кўзи, элакнинг кўзи каби. Бу ҳолатнинг пайдо бўлишига шаклий, вазифавий жиҳатдан ўхшашлик сабаб бўлмоқда. Бундан ташқари сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги ўзаро шартномавий муносабат ҳам мавжудки, у нутқий жараёндаги маънолар жилосини тушунишда ёрдам беради. Ҳар доим асос – бош маънога қараб, шу доирадан ташқарига чиқмаган ҳолда юзага келади. Масалан: “бош” сўзининг “бошланиш қисм” маъноси “йўлнинг 3 Шоабдураҳмонов Ш ва бошқ. Ҳозирги ызбек адабий тили. Тошкент, 1980 йил. М.Мирзаев ва бошқ. Ў збек тили. Тошкент, 1972

www.arxiv.uz боши”, “ишнинг боши”, “кўчанинг боши”, “жанжалнинг боши” каби маъноларга асос бўлган. Ёки юқоридаги учинчи рубоийдаги ақл – умумий билимлар мажмуаси, у объектив оламда предмет сифатида талқин қилинмайди. Лекин инсоннинг хатти-ҳаракатларини бошқаради, яхши ва ёмон йўлларга (ақлнинг қудратига боғлиқ ҳолда) бошлайди. Шунинг учун Умар Ҳайём ақл сўзи орқали жонли мавжудотни ифодалаб, унга “кўз” сўзини боғлайди ва ҳатто кўз узвларидан жавҳарни ҳам ақлга тааллуқли деб изоҳлайди. Бунда у инсон кўзининг вазифавий хусусиятини асос қилиб олади. Кейинги қаторда “кўз” сўзини узукка боғлаб, инсон “кўз”ининг шаклий жиҳатини асос қилади ва сўзнинг маъно жилоларига бурканган гўзал ҳамда қуйма мисралар тузади. Шунинг учун сўз гўзаллик сифатида ҳам имконият сифатида мавжуддир десак, хато бўлмайди. Гўзалликни эса турли нутқий жараёнларда “кўнгил дарёсидан” излаб топиб, яратамиз. Дарҳақиқат, А.Навоий “... дарёдин гавҳар ғоввос воситаси била жилва намойиш қилур ва анинг қиймати жавҳарига кўра зоҳир бўлур”, - деб бежиз айтмаган. 1 Чунки биз – нутқ ирод қилувчи - ғоввосмиз, тил – дарё, дуру гавҳарлар – сўз, гавҳарлар бозори – нутқдир. Шундай экан, биз тил дарёсидан дуру гавҳарларимиз жавҳари – сўзларимизнинг маъно юки, гўзаллиги, нозиклигига қараб белгиланади. Бунинг учун тилда жуда катта имкониятлар хазинаси мавжудки, улардан ўринли фойдаланиш маҳорати бизнинг нутқий лаёқатимизга боғлиқ. Нутқий лаёқатимизни намойиш қилишнинг чеки-чегараси йўқ. Бунга тилдаги лисоний ҳодисалар ёрдам беради. Юқорида кўриб ўтган кўпмаънолилик ҳодисаси ҳам нутқий гўзалликни таъминловчи омиллардан биридир. Ҳудди шундай ҳодисалардан яна бири маънодошликдир. Маънодошлик тилшуносликда синонимия атамаси остида изоҳланади. Бу ҳодиса ҳам гўзал ва нафис, таъсирли ҳамда мазмундор нутқнинг юзага келишини таъминлайдиган лисоний ҳодисалардандир. Бунда лисоний бирликлар шаклан – моддий қобиғ жиҳатдан фарқли бўлса-да, маъно жиҳатдан 1 А.Навоий. Асарлар. 14-том. Тошкент, 1967 йил, 105-бет

www.arxiv.uz умумийликка эга бўлади, лекин маъно жилоси, нозиклиги, бўёғи билан ажралиб туради. Бу ҳодисани юзага чиқиши сўзлар доирасида яна ҳам яққолроқ кўзга ташланади. Масалан: кекса, қари, оқсоқол, нуроний, мўйсафид каби сўзлар “ёши ўтган” маъноси билан умумийлик касб этсада, лекин, маъно нозиклиги билан нутқда фарқланади. Чунки “қари” сўзида салбий маъно нозиклиги бўлса, “оқсоқол”, “нуроний”, “мўйсафид” сўзларида ижобий маъно нозиклиги бор. Шунинг учун нутқда бирининг ўрнида иккинчисини қўллаш ғализликка олиб келади. Солиштиринг: қари қизлар, кекса қизлар, нуроний қизлар . . . Аммо бу сўзларнинг ўз ўрни ва ишлатилиш доираси бор. Юқоридагига ўхшаш сўзларнинг ўз жойида ишлатилиши нутқий гўзалликкни таъминлайди ёки таъсирчанликни юзага келтиради. Шуни унутмаслик керакки, нутқий жараён бир катта уммон, унда сўзларнинг хилма-хил маънолари жилва қилиши мумкин. Шу сабабдан салбий маъно бўёғига эга бўлган сўз ҳам ижобий маънода ишлатилиши мумкин. Масалан: Бундан кўра гўнг титганинг яхши эмасми қари товуқ?”, “Кари билганни пари билмас”. Биринчи гапда “қари” сўзи салбий маъно бўёғига эга бўлган ҳолда қатнашаётган бўлса, иккинчи гапда ижобий маънода ишлатилаяпти. Ёки қуйидаги Жалолиддин Румийнинг рубоийсидаги сўзлар маънодошлигини олиб кўрайлик: 1. Нафсим итини дедимки мен, пир айлай, Тавба ипидин бўйнига занжир айлай. Ҳар ерда ҳаром кўриб вале ул кўппак, Занжирни узар бўлса, не тадбир айлай? 2. Лутфинг била тош парчаси жонона бўлур Нутқинг, санамим, агарда мастона бўлур. Ногоҳ икки зулфингни кўрар бўлса, ишон. Луқмони Ҳаким ошиғи девона бўлур. 1 Биринчи рубоийда “ит”, “кўппак” сўзлари маънодош ҳисобланади. Лекин “ит” сўзига нисбатан “кўппак” сўзида салбий маъно жилваси кўпроқ. Чунки “кўппак” сўзи ҳар нарсага ўзини ташлайдиган, доимо аккиллаб турувчи итга 1 333 рубоий. Тошкент. 1991 йил, 61-63 бетлар

www.arxiv.uz нисбатан ишлатилади. Шунинг учун “кўппак” сўзи ўрнида “ит” сўзи ишлатилади. Шунинг учун “кўппак” сўзи ўрнида “ит” сўзи ишлатилганда, ўзаро муносабатдорликдаги алоқага ва маънога путур етмасада, аммо маъно нозиклиги, маъно юкининг оғирлиги шикаст кўради. Чунки “ит” сўзининг ижобий маъно жилоси “пир” ва “нафс” сўзининг маъно муносабати асосида юзага келаяпти. “Кўппак” сўзининг салбий маъно жилоси “ҳаро” ва “занжир” сўзининг маъно муносабатидан ҳосил бўлган. Шу сабабдан бу сўзларнинг ўрнини, гарчи маъно умумийлиги бўлса ҳам, алмаштириш мазмуний ғализликни келтириб чиқаради. Агар иккала жойда ҳам “ит”, ёки “кўппак” сўзи ишлатилганда мазмуний камбағаллик бўларди. Бундан ташқари 1-рубоийда “ит” сўзи нафс сўзи боғланиб кўпмаънолилик ҳодисасини юзага чиқармоқда. Чунки “ит” сўзи остида кўринган нарсага ўзини ташлайдиган ҳайвон маъноси ифодаланади. “Нафс” ҳам инсонни турли йўлларга етакловчи эҳтиёж ҳисобланади. Шунинг учун улар ўртасида бош маъно асосидаги ўхшашлик борки, улар ўзаро боғланиб, чиройли ва таъсирли нутқни рўёбга чиқарган. Ахир халқимиз “Менинг нафсим балодур, ўтдан чўғга солодур” деб бекорга айтмаган. “Нафс” сўзининг тасаввуфий маъноси ҳам мавжуд бўлиб, рубоий мазмунини яна ҳам чуқурлаштириб, мазмуний мураккабликни ҳосил қилаяпти. Бу хусусида кейинги қисмларда алоҳида тўхталамиз. Демак, маънодош сўзларнинг ўз ўрни ва доирасида ишлатилиши ҳам нутқий гўзалликни таъминлайди. Яна шундай лисоний ҳодисалардан бири шаклдошлик ҳисобланади. Шаклдошлик ҳодисаси тил илмида омонимия атамаси остида изоҳланади. 1 Бунда лисоний бирликлар моддий қобиғ - шаклий жиҳатдан ўхшаш бўлади, лекин маъно жиҳатдан бошқа-бошқа хусусият касб этади. Ёки моддий қобиғи бир хил бўлиши шаклдошликни келтириб чиқаради. Масалан: от-исм, от- ҳайвон, от-феъл. Шаклдошлик ҳам сўзнинг маъно жилоларини намойиш қилувчи лисоний ҳодисалардандир. Чунки шаклдошлик моддий қобьиғ жиҳатдан ўхшаш бўлганлиги учун нутқда оҳангдошликни юзага келтиради. 1 Қ аранг: М.Мирзаев ва бошқалар. Ў збек тили. Тошкент, 1973-йил

www.arxiv.uz Натижада нутқий равонлик пайдо бўлади. А.Навоий шаклдош сўзлардан усталик билан фойдаланиб, қуйидагича мисралар яратганки, унда ҳам шаклий, ҳам мазмуний гўзаллик акс этган: 1. Ё раб, ул шаҳду шакар ё лабдурур, Ё магар шаҳду шакар ёлабдурур. Жонима пайваста новак отқали Ғ амза ўқин қошига ёлабдурур. 2. Жавр ўқин жонимга соқий ёзмади, Васл жомидин хуморим ёзмади. Кимки қудрат сабзахотлар ишқидин Ўзга иш олимга гўё ёзмади. Шаклдошлик ташқи кўриниш жиҳатдан бўлганлиги учун товушлар сил- силасида акс этади. Шунинг учун кўпгина илмий талқинларда “товушдошлик” атамаси остида ҳам изоҳланади. Аммо товушдошлик шаклдошликни таъминловчи асос бўлиб, кўпинча бир товуш билан фарқланувчи тил бирликлари учун ишлатилади. Масалан: дуб-буп, туп-туп . . . Тилшуносликда омофон атамаси остида изоҳланади. Бу ҳодиса ҳам нутқий равонликни ва шаклий ҳамда мазмуний гўзалликни юзага келтиради. Нутқий гўзалликни таъминловчи омиллардан яна бири зидланишдир. Зидланиш ҳодисаси тилшуносликда антонимия атамаси остида талқин этилади. Зидланишда тил бирликлари маъно жиҳатдан қарама-қарши бўлади. Маънодаги қарама- қаршилик ўзаро боғлиқ ҳолда юзага чиқади. Шунинг учун бундан тил бирликларининг бирини эшитишимиз билан иккинчиси эсга келади. Булар ҳудди бир нарсанинг икки юзига ўхшайди. Бири олд юзи, иккинчиси – орқа томони. Шу сабабдан улар ўртасидаги зидланиш оддий тартибдаги қарама- қаршиликдан эмас, балки ўзаро алоқадорликдаги муносабатдан келиб чиққан дейишимизга асос бор. Масалан: аччиқланишли бирикмани ҳосил қилмайди. Аччиқ сўзига чучук сўзи қарама-қарши қўйилади. Ширин сўзига бемаза сўзи қарама-қарши туради. Ёки халқимизда “турмуши аччиқ бўлди”ни қарама- қарши қўйиш нутқий ғализликни келтириб чиқаради. Шунинг учун зидланиш

www.arxiv.uz ҳодисасидаги алоқадорлик маъно қарама-қаршилиги жиҳатидан бўлса ҳам, аммо нутқий жараёндаги ўзаро маънолар мослигини ҳисобга олмай ҳукм чиқариб бўлмайди. 1. Юз очиб келгил, эй махваш, қуёш янглиғ хиром айлаб, Бошимга солди савдо фурқатинг субҳимни шом айлаб. 2. Ваҳки, айлаб лутфу иҳсон ёр мандин ўзгага, Айламас зулму ситам изҳор мандин ўзгага. Улуғ шоир Огаҳий биринчи байтда “субҳ” билан “шом”, иккинчи байтда “лутфу иҳсон” билан зулму ситам” сўзларини ўзаро нутқий алоқадорликдаги зиндланишидан гўзал мисралар яратган. Байтлардаги мазмуний гўзаллик ва мураккаблик шу сўзларнинг зидланишидан юзага келган. Бундан ташқари зидланиш ҳодисаси сўзлар доирасида услубий мосликни ҳам талаб этади. Масалан “субҳ” сўзига “кечқурун” ёки “кечки пайт” сўзлари қарама-қарши турса ҳам, лекин нутқда уларни зидлантириш учун услубий бўёқдорлик жиҳатдан мос келадиган “шом” сўзи қўлланмаса, нутқий ғализлик келиб чиқади. Шунинг учун услубий мослик ва нутқий равонлик асосидаги зидланиш гўзалликни таъминлайди. Огаҳийнинг қуйидаги байтларида зидланиш муносабатиаги гўзаллик ва теранликни яна ҳам яққолроқ англашимиз мумкин: Эй шаҳ, карам айлар чоғи тенг тут ёмону яхшини, Ким меҳр нури тенг тушар вайрону обод устина. Чу сансан ҳусн мулки шаҳиким, хоки жанобингга Куяр ҳар лаҳза бошин хўблар ўзнги ғулом айлаб. Юқоридаги байтларда ёмон-яхши, вайрон-обод, шоҳ-ғулом сўзлари ўзаро зид маъно ифодаласа ҳам байтнинг мазмуний теранлигини таъминлаган. Шунинг учун зид маъноли сўзларнинг ўз ўрнида ва доирасида ишлатилиши нутқий гўзалликни юзага келтирувчи омиллардан бири ҳисобланади десак хато қилмаймиз. Сўзнинг маъно жилолари нутқда намоён бўлиб, уни юзага келтирувчи лисоний асослар бор. Бундай асослар тилшуносликда маънодошлик,

www.arxiv.uz шаклдошлик, зиддошлик номлари остида тил ҳодисалари сифатида тадқиқ этилади. Улар насрий ва назмий нутқларнинг гўзаллигини таъминлайди. Биз юқоридаги лисоний ҳодисаларнинг сўзлар доирасида намоён бўлишини кўриб ўтдик. Бу ҳодисалар иборалар доирасида, кўмакчилар доирасида, синтактик бутунликлар доирасида ҳам юзага чиқиши мумкин. Лекин улар алоҳида тадқиқотни талаб қилганлиги учун, биз фақат сўзлар муносабатини кўрсатдик холос. Умуман, нутқий гўзаллик ва теранликни юзага келтирувчи асослар хилма-хил бўлиб, улар турлича намоён бўлиши мумкин. Уларнинг турлари ва хусусиятларини ҳар бир инсон билиши ҳамда ундан фойдаланиши мумкин. Бу эса жамиятимизнинг маънавий юкласилишини таъминлайдиган пойдеворидир. ШАРҚОНА ЛУТФ Шарқ халқлари маданий меросига назар ташласак, улкан илмлар, бетакрор ишоратлар, нозик маънолар уммонига ўхшайди. Бу уммон бағрида жуда кўп маънавий бойликлар яширинган. Бундай маънавий бойликларни топиб, ундан баҳраманд бўлиш зеҳнимизга, идрокимизга боғлиқ. Зеҳний теранлик, беқиёс идрок саҳовати бизга ота-оналаримиздан қолган буюк неъмат ҳисобланади. Чунки ўтмишда яратилган илмий ва бадиий меросимизда хилма- хил ишоратларга безанган хазина мавжуд. Шу хазинани юзага чиқарувчи, қўриқловчи, авлоддан-авлодга ўтиб келишини таъминловчи восита ҳамда унинг калити тил ҳисобланади. Шундай экан, биз тилнинг қудратини шарқ халқларида қандай қадрланганлигини билмасак, тилимизга эътиборимиз сусаяди. Айниқса, тилдаги ишоратлар хазинасини чуқур англамаслик маънавий қашшоқликни келтириб чиқаради. Шунинг учун маънавий камолотга

www.arxiv.uz эришишда маданий меросимиздаги ишоратлар хазинасини чуқур ўрганиш ва ундан баҳраманд бўлишимиз зарурдир. Маънавий камолотнинг дебочаси тилдан ўринли фойдаланиш ва шарқона лутфни тўғри тушуниш ҳисобланади. “Шарқона лутф” бирикмаси таркибидаги “лутф” сўзи арабча сўз бўлиб, мулойимлик, раҳмдиллик, яхши муомала, марҳамат каби маъноларни билдиради. Бундан ташқари “эркинлик” маъносини ҳам ифодалайди. 1 Лутф сўзи кейинги даврларда “мулойимлик” маъноси асосида “силлиқ муомала”ни ҳам билдирмоқда. Хусусан, “шарқона лутф” бирикмаси турли ишоратларга бурканган нутқ маъносида қўлланилади. Шунинг учун биз кўпроқ хилма-хил ишоратларга асосланган нутқ маъносида ишлатишни лозим топдик. Шарқона лутф деганда, турли ишоратларга бой бўлган, нозик дид билан айтилган ва тагмаънолар воситасида мураккаблашган нутқ тушунилади. Ана шундай нутқнинг лисоний асоси мавжуд бўлиб, улар турлича таҳлил этилади. Айниқса, ўзбек тили нуқтаи назаридан текширилса, бундай ҳолатлар ниҳоятда кўплиги ҳамда ўзига хос хусусияти турли нутқий жараёнларда юзага чиқиши кўзга ташланади. Лекин бундай нутқ ниҳоятда зукколик билан ирод этилади. Нотиқдан бадиий зукколик ва нозик идрок талаб этади. Алишер Навоий “... бу тилда ғариб алфоз ва адо кўпдур. Муни Хуш оянда тартиб ва рабоянда таркиб била боғламоғнинг душворлиги бор”, - деб тилдаги мураккабликка ишора қилади. (Мазмуни: “Бу тилда ажойиб сўзлар ва ифодалар кўп. Буни хуш келувчи, гўзал туйилувчи ва жозибадор тартибда боғлаш жуда қийин”) Шунинг учун тилимизнинг ҳам шаклий, ҳам мазмуний гўзаллиги лутф орқали намоён бўлади, десак хато бўлмайди. Чунки лутф асосида нутқ мазмунан баъзан шаклан гўзаллик касб этади. Масалан: Лабинг бағримни қон қилди; Кўзимдин қон равон қилди. Нега холим ёмон қилди: Мен андин бир сурорим бор. 1 П.Шамсиев. С.Иброҳимов. Навоий асарлари луғати. Тошкент, 1972 йил, 341-бет

www.arxiv.uz (З.М.Бобур) Бу байтда “сўрорим” сўзи шаклдошлик асосида икки маънога ишора қиляпти. Иккала маъно ҳам байт мазмунига мос келади. Чунки “сўрорим” сўзидаги “сўрамоқ” ва “сўрмоқ - ўпмоқ” маънолари байтдаги лаб ва нега сўзларининг маъноларига мос ҳолда қўлланилган. Шунинг учун бу байт мазмунидан икки хил фикр тушунилади. Биринчи фикр шаклий муносабатдорлик орқали тушунилади. Яъни, менинг ҳолимни нега ёмон қилди, - деб сўрайман тарзида. Бундай маъно ўзаро синтактик бутунликлар орқали юзага чиқади. Иккинчи фикр “лаб” сўзининг маъноси билан боғлиқ ҳолда англашилади. Шунинг учун бир шакл орқали икки фикр ифодаланган. Бунда кўпроқ шаклдошлик ҳодисаси асосий вазифани ўтаган. Натижада шарқона лутф намунаси юзага келган. Нуқта лаб устида бежодур десам айтди санам, Саҳв қилмиш қудрат магар таҳрирда. (Фурқат) Бу байтда икки маъно ўзаро матний боғлиқлик асосида англашилган. Биринчиси “лаб устида ҳоли бор бўлган маъшуқа”ни англатса, иккинчиси – лаб араз ёзувига ишора қилади. Яъни, лаб сўзида нуқта остида бўлиши керак эди, устига бежо қўйилганлигини англатаяпти. (Иу ﻟ ) Биринчи мисрадаги синтактик бутунликлардан лаб сўзининг ёзилишига ишора бўлса, иккинчи мисрадаги синтактик бутунликлардан биринчи мисрадаги мазмунни мураккаблаштириш бор. Шунинг учун бу байтда ҳам лаб сўзининг ёзилишига, ҳам маъшуқанинг ҳолига ишора бор. Ҳудди шундай мазмуний мураккаблик сўзларнинг ишоравий маънолари асосида ҳам юзага чиқади. Ишоравий маънолар турли лисоний ҳодисалар орқали англашилади. Шунинг учун лутф сўзини тагмаъно сўзи билантенглаштириш мумкин. Айт бу сочинг толасиму, жон ишим бир бандаму, Ёки сочинг толасига жон ипим бойландиму. (Э.Воҳидов)

www.arxiv.uz Бу байтда “тола” ва “ип” сўзлари ўзаро маъно муносабатда тенглаштирилган ва шу байт мазмунида “Маъшуқа сочининг қимирлаши ошиқ юрагининг ўйнашига таъсир этганлиги” тўғрисидаги фикр англашилади. Гарчи бу фикр байтнинг умумий мазмунидан тушунилса ҳам, лекин байт таркибида шу мазмунга ишора қилувчи сўзлар бор. Улар “жон” ва “соч”, “тола” ва “ип” сўзлари бўлиб, шу сўзларнинг муносабатдорликдаги алоқасидан яширин маъно тушунилади. Шунинг учун “Маъшуқа сочининг қимирлаши ошиқ юрагини ўйнатганлиги” тўғрисидаги фикр шаклий ифодаланмаса ҳам тушунилаверади. Бу шеъриятда лутф бўлса, тилшуносликда тагмаънодир. Лутф ва тагмаънонинг ўзаро тенг келиши аскияда яна ҳам яққолроқ кўзга ташланади. Аскияда кўпроқ шаклдошлик асосида лутф қилинади. Шунинг учун аскиядаги лутфни шаклдошлик ташкил қилади десак, хато бўлмайди. Лекин ҳар қандай шаклдошлик лутфни – тагмаънони ташкил қилавермайди. Уларнинг маъно муносабатдорликдаги алоқаси мавжуд. Бундай алоқалар алоҳида текширишни талаб қилади.

Похожие

Морфоемика. Сузнинг морфологик тузилиши

Олмош. Олмошнинг маъно турлари

От. Отнинг маъно турлари

Сон ( Соннинг маъно турлари )

Семема ва нуткий маъно