Морфоемика. Сузнинг морфологик тузилиши - Лингвистика - Рефераты

Морфоемика. Сузнинг морфологик тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Морфоемика. Сўзнинг морфологик тузилиши. ( Аффиксларнинг турлари , Сўзларнинг тузилиш жиҳатдан турлари) Режа: 1. Морфоемика ҳақида маълумот. 2. Морфоемалар талқини. 3. Аффиксларнинг турлари. 4. Сўзларнинг тузилиш жиҳатдан турлари.

Сўзнинг туб (луғавий) маъносини билдириб, маъноли бўлакларга бўлинмайдиган қисми ўзак дейилади: гул зор, боғ бон, чиз ғич, пахта кор. Бир ўзакдан ҳосил бўлган сўзлар бир хил ўзакли (ўзакдош) сўзлар дейилади: бил им, бил имдон, бил ағон, бил увчи. Бундай сўзлар ўзаро синоним ҳам бўлиши мумкин: сер ҳосил , - ҳосил дор, бе ғубор – ғубор сиз, тил – тил шунос. Ўзакка қўшилиб, турли маъноларни ифодалайдиган қисм қўшимча дейилади: иш чи , олма зор , иш ла , ёз ги . Ўзак ва қўшимчалар сўзнинг маъноли қисмлари (морфоемалар) дир. Ўзак сўздаги маъноли қисмларнинг етакчиси бўлиб, у бошқа маъноли қисмларга бўлинмайди. Ўзак сўз таркибида доим қатнашади, қўшимчалар эса қатнашмаслиги мумкин. Қўшимчалар айрим қўлланмайди, доим ўзакка қўшилиб келади. Қўшимчалар вазифаси ва сўзга қўшилиб англатадиган маъносига кўра уч турга бўлинади (Айрим дарсликларда қўшимчалар икки турга бўлинади: сўз ясовчи ва шакл ясовчи): 1. Сўз ясовчи қўшимчалар ўзакка қўшилиб, янги маъноли сўз ҳосил қиладиган қўшимчалардир: ўт – ўт лоқ , арра – арра ла , куч – куч ли , ҳосил – сер ҳосил. Сўз ясовчи қўшимчалар унумли (-ли, -ла, -чи, сер-, -дош, - кор) ва унумсиз (-вул, -ағон, -чил, -ин, -а) бўлиши мумкин. 2. Сўз ўзгартирувчи қўшимчалар гапда сўзларни бир-бирига боғлайдиган қўшимчалардир. Булар 3 турли бўлади: 1) келишик қўшимчалар: китоб ни , уй га , дафтар нинг . 2) эгалик қўшимчалари: мактаб ими з, ука м , боғ и . 3) шахс- сон қўшимчалари: еди к , борди м , келди нг , юра сан . Сўз ўзгартирувчи қўшимчалар сўзнинг ўзгариб турадиган қисмидир. 3. Шакл ясовчи қўшимчалар ўзакка қўшилиб, маънони бир оз ўзгартирадиган, қўшимча маъно орттирадиган, лекин янги сўз ясамайдиган қўшимчалардир. Булар сўзларни бир-бирига боғлаш вазифасини бажармайди, балки кичрайтириш, эркалаш, чегаралаш, камлик, ошириш, кучайтириш,

гумон, тахмин каби маъноларни ифодалайди: уй ча , китоб лар , катта роқ , оз гина , юр иб , она жон , бур а , оқар инқира ди, чай қа , теп кила . Қўшимчалар тузилишига кўра 2 хил бўлади: 1. Содда қўшимчалар бошқа қўшимчаларга ажралмайди: ақлли. 2. Мураккаб қўшимчалар камида иккита қўшимчанинг қўшилишидан ҳосил бўлади: деҳқон чилик , одам гарчилик , ёрдам лаш. Ўзакка сўз ясовчи қўшимча қўшилишидан ҳосил бўлган қисм негиз дейилади: пахтакор ларга, гулзор да, билим лилар. Шуни айтиш керакки, сўзнинг морфоемик таркиби деганда унинг ўзак ва қўшимчалардан иборатлиги назарда тутилса, морфологик таркиби деганда сўзнинг негизи ва шакл ясовчи, сўз ўзгартирувчи қўшимчалар назарда тутилади. Турли усуллар ёрдамида сўз ҳосил қилиниши сўз ясалиш деб аталади. Сўзлар асосан беш хил усул билан ясалади: 1. Сўз ясовчи қўшимчалар билан ясалади. 2. Сўзларни қўшиш билан ясалади. 3. Сўзларни қисқартириб ясалади. 4. Бир туркумдан бошқа туркумга сўз ўтиши ёрдамида ясалади. 5. Сўзларни такрорлаш ёрдамида. 1. Сўз ясовчи қўшимчалар билан от, сифат, феъл, равиш туркумига оид сўзлар ясалади: иш чи , ақл ли , иш ла , яшир ин . Олмош, сон ва ёрдамчи сўзлар ясалмайди. 2. Сўзларни қўшиб, жуфтлаб сўз ясашда қўшма ва жуфт сўзлар ясалади: қора+мол – қормол, кўз+ойнак-кўзойнак, идиш-товоқ, апил-тапил, унда-бунда. Бирдан ортиқ сўзнинг бирикишидан ясалган сўзлар қўшма сўз дейилади: чойқути, гултожихўроз, сотиб олди, ҳимоя қилди, бир оз, раҳмдил. Иккита сўзнинг бирикишидан ясалган сўзлар жуфт сўзлар дейилади: бирин-кетин, қовун-тарвуз, омон-эсон. 3. Сўзлар кисқартириб қўшиш йўли билан ҳам ясалади. Булар қисқартма сўз дейилади. Қисқартириб сўз ясаш фақат отларда учрайди: электрон ҳисоблаш машинаси – ЭҲМ, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги – МДҲ.

4. Сўзларнинг бир туркумдан бошқа туркумга кўчиши ёрдамида сўз ясалиши: сифат ва феъл отга, сон равишга ўтади: ўғил бола (ўғил - сифат). Ўғил келди (отга ўтган). У соат бирга (сон) келди. Акаси билан бирга (равиш) келди. Ўқув, ёзув, қурилиш (феъл отга ўнган). Бошқа туркумга кўчган сўзнинг маъноси ва гапдаги вазифаси ҳам ўзгаради. 5. Сўзларни такрорлаш ёрдамида сўз ясалиши. Бунда сўзлар такрорланиб янги сўзлар ясалади: пақпақ (ўйин), тур-тур (туриш), бипбип (автобус), пат-пат (мотоцикл), холла-хола (ўйин), манман, йўл-йўл (ранг), эс-эс (зўрға). Ўзбек тилида сўзлар тузилиш жиҳатдан қуйидаги турларга бўлинади: 1. Содда сўзлар. Содда сўзлар икки хил бўлади: туб сўз, ясама сўз. Таркибидаги сўз ясовчи қўшимча бўлмаган содда сўзлар туб сўз дейилади: китоблар, кўпроқ, пишди, яхшироқ. Сўз ясовчи қўшимча қўшилиши билан ясалган содда сўзлар ясама сўз дейилади: узум зор , иш чи , оқ ла . Ясама сўз ўзак ва ясовчидан иборат бўлади: бил+им, иш+чи . 2. Қўшма сўзлар: хонтахта, томорқа, асалари, камгап, сотиб олмоқ. 3. Қисқартма сўзлар: БМТ, ЎзМу, Санқурбанк, педкенгаш. 4. Жуфт сўзлар: сабзи-пиёз, катта-кичик, ўйнаб-кулиб, келди-кетди. 5. Такрорий сўзлар: яшик-яшик, қатор-қатор, ўйнаб-ўйнаб. Маъно жиҳатдан бир-бирига мос келиб, жамлик, умумийлик маъносини билдирган сўз жуфт сўз дейилади. Жуфт сўзнинг ҳар икки қисми ҳам якка ҳолда мустақил маъно билдириши мумкин ёки иккинчи қисми якка қўлланмайдиган сўз бўлиши мумкин ёҳуд ҳар иккала қисми ҳам маъно ифодаламаслиги мумкин: қозон-товоқ, арпа-буғдой, кийим-кечак, ёш-яланг, апил-тапил. Жуфт сўзлар қисмлари маъно жиҳатдан бир неча ҳил бўлади: 1. Бир турдаги яқин предметларнинг номлари: қош-қовоқ, олтин-кумуш, қовун-тарвуз. 2. Синоним сўзлар: куч-қувват, аста-секин, кекса-қари. 3. Бутун ва бўлак номлари: ой-кун, вақт-соат, тоғ-тош. 4. Антоним сўзлар: кеча-кундуз, яхши-ёмон, катта-кичик.

Бир сўзнинг қўшалоқ келишидан ҳосил бўлган сўзлар такрорий сўз дейилади: баланд-баланд, қатор-қатор, нон-пон, чой-пой. Такрорий сўзлар кўплик, давомийлик, такрор каби маъноларни билдиради: этак-этак гул, айта-айта чарчадим. Такрорий сўзларда айни бир сўзнинг такрор ҳолда қўлланиши натижасида грамматик маъно ифодаланади. Маънони кучайтириш учун кетма-кет келтириладиган сўзлар такрорий сўзлар ҳисобланмайди: Кийимини қара, кийимини!

Адабиётла r : 1. F . Абдураҳмонов, А. Сулаймонов, Х.Халиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979 Синтаксис. 2. Э. Бегматов, А.Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умиркулов. Ўзбек нутқ маданияти очерклари. Т., «Фан» нашриёти, 1988. 3. Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» Т., Ўқитувчи. 1978 й 4. У. Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев. Хозирги узбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979. 5. Ш.Шоабдураҳмонов. М.Аскарова, А.Хожиев. И.Расулов, Х.Дониёров. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1 – қисм, Ўқитувчи. Т., 1980. 6. А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғиров, Х.Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси Ўқитувчи. Т., 1980. 7. Ўзбек тилининг имло луғати. Т., «Фан» нашриёти, 1976 й. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Сузнинг маъно жилолари

Тилларнинг морфологик (типологик) таснифи

Морфологик услубият. От стилистикаси

Пресуппозиция ифодаловчи морфологик воситалар

Фонетика, грамматика, суз ясалиши ва орфографияни урганиш методикаси