Морфологик услубият. От стилистикаси - Лингвистика - Рефераты

Морфологик услубият. От стилистикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

Морфологик услубият. От стилистикаси Морфологик услубиятнинг ўзбек тили услубшунослигида ўрганилиши. Морфологиянинг услубий манбалари: синонимлар, дублетлар ва вариантлар. Улардаги эмоционал-эксперссив бўёқларнинг лексика ва сўз ясовчи воситалардаги нисбаттан камлиги. Морфологик воситаларнинг адабий тил меъёри нуқтаи назаридан барча вазифавий услублар, нутқ шакллари ва кўринишлари учун умумийлиги ҳамда, айни пайтда, қўлланишдаги услублараро чегараланиш ҳолатлари. Китобий ва оғзаки услубда морфологик бирликлар қўлланишининг ўзаро фарқлари. От услубияти унинг ўзбек услубшунослигида ўрганилиши. Отларда сон категорияси ва уларнинг услубий хусусиятлари. Эгалик категорияси ва уларнинг услубий хусусиятлари. Келишиклар ва кўмакчилар синонимияси. Отлардаги субъектив баҳо шакллари. Уларнинг экспрессив-эмоционаллик нуқтаи назаридан таснифи. От туркуми доирасидаги грамматик бирликларда вариантлилик ва уларнинг синонимияси услубий ранг-барангликни келтириб чиқарувчи воситалар эканлиги. МОРФОЛОГИК СТИЛИСТИКА. Маълум бир фикрни ифодалаш учун морфологик шаклларнинг ва стилистик қурилмаларнинг стилистик вариантларидан фойдаланиш ва тилда ана шундай синтактик ва морфологик синонимиянинг мавжудлиги грамматик стилистика ҳақида ҳам сўз юритишга асос бўлади. Маслан, Мен кеча қишлоғимизга келган Аҳмедов билан танишман. Мен қишлоғимизга кеча келган Аҳмедов билан танишман. Кеча қишлоғимизга келган Аҳмедов билан мен танишман гапларининг учаласи ҳам грамматик жиҳатдан содда, ёйиқ, дарак гап. Стилистик жиҳатдан эса улар фикр нозикликларига эга. Шунга кўра уларга стилистикада бир хил

ҳодиса сифатида бефарқ қараш мумкин эмас. Стилистика ҳар бир гапнинг маълум мақсадда ишлатилишига алоҳида аҳамият беради ва уларни танлаш имкониятини яратади, яъни: сўзловчи бир неча Аҳмедовлар ичидан қишлоққа келган Аҳмедовнинг танишлигини баён қилмоқчи бўлса, юқоридаги гапларнинг биринчисидан, агар қишлоққа бир нечта Аҳмедов келиб кетган-у, аммо улардан қишлоққа фақат кеча келганининигина танишлигини айтмоқчи бўлса, иккинчи гапдан фойдаланиш лозим. Учинчи гап эса тамоман бошқа мақсад учун ишлатилади: бунда қишлоққа келган Аҳмедов билан бошқа киши эмас, балки фақат сўзловчигина таниш эканлиги ифодаланган. Ҳозирги ўзбек тилида келишик аффиксларининг, замон, майл шаклларининг, айрим ясовчи аффиксларнинг бир-бирига нисбатан синонимик муносабатда бўлиши, уларнинг бири ўрнида иккинчисини ишлатиш имконияти масаласи ҳам грамматик стилистиканинг ўрганиш объектидир. Минг йиллик алоқалар натижасида ўзбек тилига араб, форс-тожик тилларидан турли-туман грамматик шаклллар кириб кулди. Уларнинг баъзилари соф ўзбек аффиксларига синоним бўлиб қолди. Бундай аффиксларнинг баъзилари ҳозир ҳам қўлланмоқда. Жумладан, форс-тожик тилидан қабул қилинган но-, бе-, сер-, ба- каби префикслардан но-, -бе - префикслари ўзбек тилидаги сифат ясовчи – ли аффикси билан синонимдир. Лекин уларнинг қайси негизларга қўшила олиш, қўшила олмаслик хусусиятини, қайси вақтларда бири ўрнида иккинчисини қўллаш мумкин эмаслигини – синоним бўла олмаслигини билиш лозим. Масалан, ноўрин, нобоп, номаҳрам сўзларидаги но- префикси ўрнида ўзбекча –сиз аффиксини ишлатиш мумкин бўлмагани каби, ўзбекча тузсиз сўзидаги –сиз ўрнида но- префиксини қўллаш мумкин эмас. Чоғиштиринг : нотўғри//тўғрисиз, нобоп// бопсиз, номаҳрам//маҳрамсиз, тузсиз//нотуз каби. Стилист, адабий кузатув иши билан шуғулланувчи киши, норматив грамматика талабларини ҳисобга олиш билан бирга, морфологик ва

синтактик воситалардан стилистик мақсадда фойдалана олиш имкониятларига ҳам аҳамият бериши керак. Тилнинг у ёки бу грамматик шакли маълум давр учун эскирган бўлиши ёки фақат ёки фақат айрим услублар учунгина характерли бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабли зарур грамматик шаклни танлаётганда, унинг тўри ёки нотўғри танланганлигини текшираётганда матн мазмуни, унинг қандай жанрга тегишли эканлиги, қайси давр воқеа-ҳодисаси баёнига бағишланганлиги ёки умумий стилистик йўналишини албатта ҳисобга олиш лозим. Синтактик воситаларнинг ва сўз туркумларининг стилистик мақсадда қўлланиши фақат уларнинг маъндеб чегаралаб қўйиш ҳам тўғри эмас.оси билангина эмас, балки айрим қўрилма ва грамматик шаклларнинг бир неча хил вариантларга эга бўлиши, у ёки бу кқурилма ва шаклларнинг бирини озроқ, бирини эса кўпроқ қўлланиши адабий тил меъёрларидан чекиниш ҳолатлари билан ҳам боғлиқдир. Лекин синтактик синонимларнинг ва морфологик вариантларнинг қўлланишида уларнинг бир-биридан фарқи грамматиками ёки стилистиками эканлигини англаш лозим. Қурилма ва грамматик шаклларнинг ҳар қандай фарқланишиҳа стилистик қийматга эга бўла бермайди. Стилистиканинг объектини фақат синонимия ҳодисасини ўрганиш деб чегаралаб қўйиш ҳам тўғри эмас. Морфологик стилистика. Услубшуносликда морфология доирасидаги грамматик кўрсаткичларда услубий имкониятлар чегараланган, деган фикр мавжуд. Бу мулоҳазани ҳатто В.В.Виноградов, А.М.Пешковскийдек таниқли тилшунослар ҳам эътироф этишган. М.Н.Кожина бу ҳақда қуйидагиларни ёзган: “Морфологик воситалар лексик ва сўз ясовчи воситалардан фарқ қилиб, уларга нисбатан кам даражада эмоционал-экспрессив, аммо у ёки бу шаклни оғзаки-сўзлашув ёки илмий ва расмий усулбга хос ёзма-китобий

доираларда бўлган анъаналар билан боғлиқ ҳолда кўпроқ функционал бўёқ беради”. 1 Р.Қўнғуров кўп йиллик кузатишлари натижаларига таяниб, ана шу қарашнинг тўғри эканлигини тасдиқлайди ҳамда унинг сабабларини ўзбек тилидаги грамматик шаклларнинг семантик-стилистик хусусиятлари тўғрисида кенг миқёсда монографик кузатишлар амалга оширилмаётганлиги, аффиксларнинг синонимияси, омонимия, полисемия ва антонимияси етарли тадқиқ этилмаганлиги билан изоҳлайди. 2 Фикрни исботлаш учун келтирилган далиллар асосли, албатта. Аммо амалда эса олим от сўз туркумининг эгалик, келишик, субъектив баҳо ифодаловчи грамматик шакллари мисолидаги кузатишлари билан морфологик кўрсаткичларда ҳам услубий имкониятларнинг кенг эканлигини исботлаб берди. Агар бу тадқиқотлар доирасига унинг олмош, сифат ва кўмакчилар услубияти, 3 М.Содиқованинг феъл услубияти 4 юзасидан олиб борган кузатишларини ҳам киритсак, ўзбек тили морфологиясининг услубий имкониятлари ҳақидаги хулоса бироз шошилиб айтилгандай туюлади. Р.Қўнғуровнинг қуйидаги фикрига ҳам муносабат билдиришга тўғри келади: “Тўғри, баъзи олимлар грамматик формаларнинг қайси бири қайси стилда кўпроқ ишлатилишини аниқлаш ҳам стилистиканинг вазифасига киради, дейишади ва шундан келиб чиқиб, грамматик формаларнинг стилларда қўлланиш статистикаси билан шуғулланишни лозим кўрадилар. Маълум даражада бу усул ҳам айрим формаларнинг қайси стилга хослигини аниқлашга ёрдам беради. Лекин бу масалани тўлиқ ва тўғри ҳал қилиб беролмайди”. 5 1 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm . 2 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 12-13-бетлар. 3 Қўнғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарқанд, 1981, 4-21-бетлар; Шу муаллиф. Сифат стилистикаси // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 3-10-бетлар.Шу муаллиф. Кўмакчилар синонимиясига доир // Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти масалалари. – Самарқанд, 1982. 20-41-бетлар. 4 Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975. 5 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 13-бет.

Ҳарқалай, грамматик шакллар ўртасида синонимик муносабатлар мавжуд бўлишининг ўзи бир бойлик. Уларнинг қўлланишида ажралишлар юз бериб, фарқланишлар, нозикликлар сезилиб, қайси вазифавий услубда қайси морфологик бирликнинг фаол қўлланилиши тобора аниқ бўлиб бориши эса она тилимиз услубий кўламининг яна ҳам кенгаяётганидан далолат беради, деган фикр тарафдоримиз. Лекин “грамматик стилистика, хусусан морфологик стилистика кўпроқ маъно масаласи, ингрент адгрент экспрессивлик масалалари билан шуғулланади”, 6 деганда олим мутлақо ҳақ. М.Н.Кожина таъкидлайдики, морфологиянинг стилистик ресурсларини фақат стилистик синонимия билан чегаралаб қўйиш тўғри эмас. Чунки морфологик воситалар лексик воситалардан фарқли ўлароқ нутқнинг барча услублари, жанрлари ва шаклларида баб-баравар қўлланилади. Лексиканинг функционла-стилистик қатламланиши ҳақида гапириш мумкин бўлгани ҳолда, у фикрни умумий характер касб этадиган грамматика, унинг категориялари, шакллари ва қурилишлари ҳақида айтиб бўлмайди. Аммо, барибир функционал-стилистик ихтисослашиш грамматикани ҳам забт этади. Бу икки ҳолатда ифодаланади: биринчидан, турли функционал услубларда у ёки бу шаклларнинг қўлланиш частотасининг турли даражадалиги; иккинчидан, айрим шакллар маъноларининг айрим функционал услублар билан боғлиқлиги (Мана шу маъноларни функционал-стилистик деб аташ мумкин). Иккинчи ҳолат асосан муҳим. Чунки, морфологик сатҳдаги тил бирликларининг семантик-грамматик хусусиятларида у ёки бу услубнинг ўзига хослиги намоён бўлади. Морфологиянинг стилистик ресурсларига морфологик шаклларнинг шундай функционал имкониятлари дахлдорки, улар бир хил шаклларга турли хил стилистик вазифаларни адо этиш учун имкон беради. Бу билан кўпинча семантика томон силжиш рўй беради. Ниҳоят, 6 Қўнғуров Р. Юқоридаги асар, 13-бет.

анъанавий стилистика ўз ўрганиш орбитасига морфологик воситалар берадиган барча маъно оттенкаларини қамраб олади. 2 Услубшунос, адабий кузатув иши билан шуғулланувчи киши, норматив грамматика талабларини ҳисобга олиш билан бирга, морфологик ва синтактик воситалардан стилистик мақсадда фойдалана олиш имкониятларига ҳам аҳамият бериши керак. Тилнинг у ёки бу грамматик шакли маълум давр учун эскирган бўлиши ёки фақат ёки фақат айрим услублар учунгина характерли бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабли зарур грамматик шаклни танлаётганда, унинг тўғри ёки нотўғри танланганлигини текшираётганда матн мазмуни, унинг қандай жанрга тегишли эканлиги, қайси давр воқеа-ҳодисаси баёнига бағишланганлиги ёки умумий стилистик йўналишини албатта ҳисобга олиш лозим. Морфологиянинг стилистик ресурслари “тилда бир қатор сабабларга кўра: тил тараққиётининг ички жараёнларига боғлиқ тарзда, оғзаки-ёзма ва китобий-сўзлашув, шунингдек турли функционал услублар, ва ниҳоят, маъновий ва эмоционал-экспрессив оттенкаларни ифодалаш заруриятидан пайдо бўлади. Аммо морфологиянинг синонимик воситалари ҳамма вақт ҳам айнан стилистик характер касб этмайди”. 3 Шундай қилиб, морфологик услубшунослик доирасида ҳам услубий таҳлил учун материал етарли, деб айтиш мумкин. Бу, бир томондан, грамматик шаклларнинг синонимияси ва вариантларининг мавжудлигида намоён бўлса, иккинчи томондан, улардаги услубий бўёқдорликда кўринади. Грамматик шаклларнинг синонимлар ва вариантларга эга бўлиши ифодада нозик жиҳатларни ҳам бера олишга имкон туғдиради, уларнинг вазифавий тармоқланиши, чегараланиши ва маълум услуб доирасида мустаҳкамланиши ва қўлланилишининг одат тусига киришига ҳам шароит яратилади. 2 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm . 3 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm .

Қўлланишдаги вариантлар кўпая ва имкониятлар кенгая боргани сари ифода ҳам тобора аниқлаша ва нозиклашаверади. Морфологик кўрсаткичлар ўзи қўшилаётган сўзлар маъносининг кенгайиши, услубий бўёқдорликнинг орта боришида фаол аралашади. Морфологиянинг стилистик ресурсларини сўз туркумлари мисолида қисқача кўриб чиқамиз. От стилистикаси. От туркумига хос бўлган категориялар турлича стилистик имкониятларга эга. Юқорида таъкидлаганимиздек, ўзбек тилида от сўз туркумига оид лингвистик категорияларнинг стилистик ресураслари Р.Қўнғуров томонидан атрофлича ўрганилган, докторлик диссертацияси ёзилган ва бир неча алоҳида монографиялар, ўқув қўлланмалари нашр этилган. Шунинг учун бу ўринда олимнинг ана шу асарлари ва мавзуида оид қарашларидан фойдаланамиз. Тилни, хусусан от туркумига оид элементлар морфологик қурилишини стилистик нуқтаи назардан тадқиқ этишда энг муҳим масала сўзларнинг денотатив ва коннотатив маъноларидаги чегарани тўғри аниқлай билишдадир. Бу маъноларнинг юзага келишида эса морфологик кўрсаткичлар муҳим аҳамият касб этади. Ана шу кўрсаткичлар кўплик, эгалик, келишик ва субъектив баҳо шаклларида намоён бўлади. Шунинг учун ҳам уларга стилистик ресурс сифатида қараш ва матндаги қўшимча маъноларини ва функционал-стилистик чегараларини ўрганиш тилшунослик учун муҳим саналади. Кўплик кўрсаткичи –лар грамматик маъно – предметнингбирдан ортиқлигини, яъни мавҳум кўпликни англатишдан ташқари яна нутқда ўзи қўшилиб келаган сўз билан биргаликда ҳурмат, киноя, пичинг, кесатиш, такрор, таъкид, ноаниқлик, кучайтириш, муболаға, ажратиб кўрсатиш каби қатор коннотитив маъноларни ҳам ифодалаши тилшунослигимизда

айтилган. 4 Бу коннотатив маънолар, айни пайтда, семантик-стилистик маънолар ҳамдир. Кўплик категориясининг турли семантик оттенкаларидан ташқари уларнинг функционал чегараланишларини ҳам кузатиш мумкин. Масалан, умуман ўзбек тилида – лар кўпликни англатиши мумкин бўлгани ҳолда, илмий услубда унинг вазифаси ўзгаради. Сувлар, ёғлар дейилганда у кўплик маъносини англатиш доирасидан чиқиб, сувларнинг ёки ёғларнинг турини англатиш вазифасини бажаришга ўтади. У терминологик лексиканинг шаклланишига хизмат қилиши мумкин. Бу ҳолатга ономастик терминологияда ҳам дуч келамиз. Мирзаевлар, Намозовлар каби. Ҳатто шеваларда улар орасига – чи қўшилиб айтилади: Мирзаевчилар, Намозовчилар сингари. Топонимикада эса шакл ясовчилик доирасидан ташқарига чиқади ва сўз ясовчилик вазифасини бажаради: Беклар, Каллар каби. Мана бу мисолларда у конверсия ҳодисасининг юз беришига кўмаклашади: Катталар келди, яқинларини чақирди, биз катталар – биз катта ёшдаги бир неча одам. Мана шу ҳолатлар функционал бўёқдорлик ҳисобланади. Демак - лар услублараро чегараланиш хусусиятига эга, яъни илмий ва расмий услубларда у адабий тил учун меъёрий ҳолатда, денотатив маънода келади ва кўпликни англатади. Бу услубларда ҳам худди сўзлашув ёки бадиий услубдаги сингари қўллаш нутқда ғализликни келтириб чиқаради: Севимли шоиримиз – таҳририятимиз аъзоси Нормурод Нарзуллаевнинг вафоти сафимизга айрилиқ солди. Лекин кўнглимизда, қалбимизда улар доимо тирик (“ Hamshira ” j . ) каби. Бундай ҳолатларда –лар ўрнида киши, инсон сўзларини қўллаш ва қўшимчани феъл таркибида келтириш мақсадга мувофиқ. Қиёслаймиз: улар доимо тирик – у киши доимо тирик – у киши доимо тириклар. 4 Қаранг: Ғуломов А. Кўплик категорияси. – Т., 1944; Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Т., 1975; Зулфиев Я. –лар аффиксининг сўз таркибида қўлланиш хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1972, 5-сон; Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Т., 1983

Сўзлашув, оммабоп ва бадиий услубларда коннотатив маънолар кенг кўламда намоён бўлади. Масалан, сўзлашув услубида: дадамлар келди. “Дадам! Дадамлар қайтибдур” деган фикр миясида чақмоқдай чақнади-ю, уй тўла эркак экани ҳам эсидан чиқиб, меҳмонхонага қараб югурди (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). Ушбу қўшимчанинг феълга ҳам қўшилиши унинг коннотатив оттенкаси билан боғлиқ. Қиёс учун: дадамлар келди – дадам келдилар. Аммо ҳар иккала компонентга ҳам қўшилиб дадамлар келдилар дейиш стилистик фарқланишни келтириб чиқаради, яъни биринчи сўздаги –лар кўпликни англатади ва иккита даданинг, масалан, ўз отаси ва қайнотасининг биргаликда келганлигини англатади. Мана бу ўринда унинг от таркибида қўлланиши стилистик ғализликни келтириб чиқарган: Адаларингизнинг тузук бўлганларини айтиб мени хурсанд қилдингиз (Мирмухсин. Умид). Сўзлашув усулбида бу кўрсаткич яна киноя, пичинг ва эркалаш маъноларини англатиши ҳам мумкин: Э-э, мулла Эшмат, келсинлар, қандай шамол учирди; Э-э, мулла Эшмат, келсинлар-келсинлар каби. Сўзлашув нутқида ўзига хос баён услубининг шаклланишига олиб келади. Бу ҳолат бадиий ва оммабоп услубга ҳам ўтади. Катта танаффусларда мактаб кутубхонасига кириб, китобларга кўмилган ҳолда, дарсларга кечикканларим , муаллимлардан дакки еганларим ҳамон ёдимда; 90- йилларнинг охирларида шу ҳудудга бориб қолсангиз, аянчли манзарани – темир-бетондан тикланган қатор-қатор бир ва кўп қаватли бинолар “қабристон”ини кўрар эдингиз. Қўшма корхона таъсисчиларининг эса фиғонлари фалакда. (“Зарафшон” газетаси). Бадиий услубда таъкид, кучайтириш, муболаға сингари оттенкалар кўпроқ англашилади: Шу кўзлар юлдуздай абадий кулсин, / Баҳор йўлларингга тўшасин чечак (Зулфия. Келинчак) У ниҳоятда кучли эмоционалликни ифода этиши, поэтик маҳорат намунасига айланиши ҳам мумкин: Умрингга ачинмаган кетмайдими чириблар (У.Азим). Қуйидаги мисолда у илтифотсиз муомалани маданий шаклда ифодаловчи кучли стилистик воситага айланган: Ичкари тарафдан кекса бир ходима –

эшикочар хола кўриниб, Гулшанга салом берди ва “ хуш келдилар ” деди, Гулшанни ичкари киритиб, эшикни беклади (А.Қодирий. Меҳробдан чаён). Кўплик қўшимчасининг сўзлашув ва бадиий нутқда қўлланилишида яна бошқа ўзига хосликлар ҳам кўзга ташланади. Масалан, сўзлашув услубида, аниқроғи ўзбек тилининг айрим йи-ланувчи шеваларида у қисқарган ҳолда – ла шаклида қўлланилади: дадамла, поччамла, аямла каби. Бундай қўлланиш адабий тил меъёрлари нуқтаи назаридан ижобий ҳодиса саналмайди ва нутқнинг бузилиши деб ҳисобланади. Же-ланувчи шеваларда эса – лар қўшимчаси семантик-стилистик маънолар ифода этиш учун қўлланилмайди ва у юқоридаги каби қисқарган шаклда ҳам учрамайди. Бадиий услубда мавзу талаби билан бу қўшимчанинг дилектал ва тарихий вариантлари ишлатилишига йўл қўйилади: Ипак эдинг арқоғингни бўз қилдило , / Гавҳар эинг нархинг қаро туз билдило , / Қисмат демай, сени ризқу рўз билдило , / Сени ким ғамгузор этди, / Моли арзон бозор этди (О.Ҳожиев. Дардлашув). Кўплик ўрнида бирликни қўллаш: профессор-ўқитувчилар талаба нигоҳида; ҳурматли ўқувчим, шу билан китобимга охирги нуқтани қўйдим; ҳурматли томошабин, энди мана бу лавҳага бир назар ташланг каби. Бу ҳам нутқий экспрессиянинг бир кўриниши саналади. - лар матнда англатадиган семантик-стилистик маънолар кўлами унинг тилимизда қўлланиши ниҳоятда фаоллиги билан изоҳланади. Эгалик. Эгалик қўшимчаларининг морфологик вариантлари ўзбек адабий тилида озчиликни ташкил қилганлиги сабабли уларнинг услубий чегараланишлари яққол сезилиб турмайди. Улар қуйидагилар II шахс кўплиги - ингиз, -инглар, -ларинг ва III шахснинг –и, -си вариантлари. Лекин шунга қарамаасдан тажрибали кўз уларни пайқаши мумкин. II шахс кўплиги сифатида қаралидган – ингиз да кўпликни кўрсатишдан кўра ҳурмат оттенкаси кучли: Фақир ҳузурингизга маслаҳат сўраб келдим (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси), Сиз кимни зурриётини бозорга олиб чиққанингизни биляпсизми? Кимсан, Мирзахўжабойни зурриёти! (Т.Мурод.

Бу дунёда ўлиб бўлмайди). Бошқа бир ҳолатда тегишлиликни, эгаликни билдиради: - Мана шу қизалоқнии олиб кетинг, катта бўлса, эшигингизни супуради! – деди. – Бир ҳовуч кепакка бераман, бир ҳовучгина! (Т.Мурод. Бу дунёда ўлиб бўлмайди). Расмиятчилик юзасидан сизлаш маъносини беради: - Эрингиз иккинчи курсда бўлган..; - Шоматов бир вақтлар судда ишлаганидан хабарингиз борми?.. (Ў.Хошимов. Тушда кечган умрлар). Умумлаштириш оттенкаси сезилади: Ҳадисларда: қабр устида ўтиришдан кўра чўғ устида ўтириб... кийим ва баданларингиз куйса, яхшироқдир, дейилади! (Т.Мурод. Бу дунёда ўлиб бўлмайди). Кўпликни маъносини эса – лар ўз зиммасига олади: Пурҳикмат насиҳатларингиз учун ташаккур, тақсир, – деди; Токи расадхонага кўмилган тилла ва жавоҳирларни, маъжусийлар ва бединлар битган куфр китобларни даҳрий шогирдларингиз ўғирлаб кетмасин! (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). Мана бу мисолда ҳам шундай: Йўқ – деди. – Аммо-лекин тополмади ларинг ! (Т.Мурод. Бу дунёда ўлиб бўлмайди). Ушбу мисоллар келтирилган О.Ёқубовнинг, Т.Муроднинг юқоридаги асарларида –инглар учрамади. Уни Ў.Хошимовнинг “Тушда кечган умрлар” ромнидан топиш мумкин бўлди: - Тўй инглар қачон бўлган? —Ҳовл инглар каттамиди? — Раҳмат! Овқат инглар ширин бўпти. — Умидахон иккинчи исменда, холагинанг ўргилсин. Невараларим ёлғиз. Худо хоҳласа, ой инглар келганларида, албатта, кираман! — дедию шоша-пиша тушиб кетди. Бу ҳолат ижодкорнинг индивидуал услуби, шевага бўлган муносабати билан белгиланади. Биз –инглар ни –ларинг нинг шева кўриниши деб ҳисоблаймиз. Баъзан поэтик нутқда – шеър техникаси талаби билан бўлган бўлиши мумкин – эгалик қўшимчалари тушириб қолдирилади ва фикрнинг қайси шахсга тегишлилиги қаратқич келишигида келган олмошлардан англашилади: сенинг бункерда, менинг ёшлик каби. Эски ўзбек тилида ҳам абстракт эгалик маъноси қаратқич келишиги шакли билан ифодаланган ва баъзан замонавий поэзияда ҳам кўзга ташланиб туради. 5 5 Қаранг: Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Фан, 1973, 32-б.; Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар. – Самарқанд, 1975, 60-б.

Бадиий услуб ва сўзлашув услубида эгалик қўшимчаларининг алмашиниб қўлланиш имкониятлари ҳам мавужд. Айниқса I шахс бирлиги ўрнида I шахс кўплигини ишлатиш фаоллигини кузатамиз: - Унда бизга рухсат, - деди такаббурона. Поччамизни сўраб қўясиз (Ў.Усмонов. Гирдоб) . Биз ит бўлсак бўйнимиздаги тилла занжирингиз ўзингизга: янгичасига айтганда мен қизингизни хоҳламайман, эскичасига керак бўлса – уч талоқ қўйдим (А.Қаҳҳор. Қўшчинор чироқлари). “Ўзбек тили стилистикаси” китобида эгалик, қарашлилик маъноси эга, қарашли, тегишли, шахсий, хос, ўз каби махсус сўзлар ёрдамида ифодаланиши ҳақида ҳам маълумот берилади. 6 Келишиклар. Келишик қўшимчалари гапда сўзларнинг ўзаро грамматик муносабатга киришиши учун хизмат қилади ва бу ҳолат морфологик воситаларнинг синтактик алоқаларни вужудга келтиришдаги ўрини белгилайди. Шу билан биргаликда, келишик шаклларининг бир неча хил кўринишларга эга бўлиши, уларнинг ўзаро ёки кўмакчилар билан синонимик муносабатга кириши уларга стилистик ресурслар сифатида қарашга ҳам имкон беради. Жумладан, қаратқич келишгини олиб қарайлик. Бу келишикнинг эски ўзбек тилида –ниŋ / -ныŋ, -нуŋ / -нгŋ, -иŋ / -ыŋ, -гŋ / -гŋ шакллари, оғзаки нутқ ва мумтоз адабиётда, шева ва диалектларда –нинг, -тынг, -тинг, -динг, -дынг, -ты, -ти, -ды, -и , -ин, -нунг, -дунг, -инг, -ми, -пи каби шакллари мавжудлиги илмий манбаларда қайд этилган. 7 Уларнинг бундай турлича фонетик вариантларда ишлатилишининг сабаби, - деб кўрсатишади Ғ.Абдураҳмонов ва Ш.Шукуровлар, - асосан шу аффиксни қабул қилган сўзнинг характерига, фонетик қурилишига боғлиқдир. 8 Юқорида келтирилганлар қаратқич келишиги қўшимчасининг вариантлари вариантлари бўлганлиги туфайли бу ўринда уларнинг синонимияси ҳақида гапириб бўлмайди. Фақат адабий тил меъёри нуқтаи 6 Шомақсудов ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т.,1983, 98-б. 7 Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар, 55-б. 8 Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси, 36-б.

назаридан уларни икки қутбга – адабий варианти –нинг ни бир томонга, қолган барча кўринишларни иккинчи томонга ажратиш мумкин. Адабий вариант барча функционал услублар учун умумий ва мажбурий саналади. Шундай бўлишига қарамасдан бу вариантларнинг айримларини (мас., -тынг, -тинг, -динг, -дынг, -ты, -ти, -ды кабилар) шеваларда қўллашга ҳамон йўл қўйиб келинмоқда ва бу адабий тил меъёри нуқтаи назаридан ижобий ҳодиса саналмайди. Қаратқич келишиги шаклларига функционал-услубий нуқтаи назардан қараганда, уларда баъзан бадиий услубга хос бўлган вариантлрни кузатиш мумкин. Масалан: - (и)м қўлланилади: Ахир ҳаяжонлар ўзлигим маним , майли қалбингга ҳам кўчсин ҳаяжон (К.Баҳромова. Жўшқин болалик), Ё раб, ёзуғим недур маним ? (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). Маним сўзи билан параллел ҳолда меним ҳам қўлланилади: Нега меним қулоғимда тун ва кун, / Бойқушларнинг шумли товши бақирар?; Нега меним борлиғимга ҳар ўйун, / Ва ҳар кулгу оғу сепар, ўт қўяр (Чўлпон. Ёнғин); -н қўлланилади: Қариндош гоҳ, пуч ёнғоқ қучоқ кўриб донг қотган, / Инисин қўлида гоҳ пичон кўриб донг қотган (Ҳ.Худойбердиева). Келишик қўшимчаси вариантларининг маълум қисми мумтоз адабиёт матнларига хос. Масалан, қаратқич-қаралмишли бирикманинг инверсияга учраган ҳолда қўлланилиши: Сели ашким бирла тутмиш жумлаи оламни су, Жумлаи олам неким бу обгун торамни су (Навоий. Сели ашким бирла). Бу анъана ҳозирги шеъриятда ҳам давом этмоқда: Ярқирар минг бир баҳор кўрки камолингда сенинг, / Офтобнинг акси бор ўтлуғ жамолингда сенинг (Ж.Жабборов. Сенинг). Мумтоз адабиётда қаратқич келишигини ифодаловчи аниқловчи-аниқланмиш қурилмали бирикмада аниқловчи рукнлардаги очиқ ёки ёпиқ бўғинларнинг қатъий тартибини сақлаш мақсадида қисқарган шакли – инг ишлатилади: Шавқимнинг шуҳраси бошинг уза зар тора фидо, / Кўнглуминг маҳзани гул орази гулнора фидо (Жоний) каби. Меъёрий грамматика қоидасига мувофиқ аниқловчи-аниқланмиш қурилмали бирикмада аниқловчи қаратқич келишиги шаклини олганда

аниқланмиш ҳам унга мос шаклда турланиши лозим. Аммо бадиий услубда мисралардаги бўғинлар сонининг қатъий бўлиши ҳақидаги қоидадан келиб чиқиб, бундай бўлмаслиги ҳам мумкин: Ғуруринг сиғмайди пўлат терингга, / Шарафлар юки бор сенинг бункерда (Ғ.Ғулом. Ғалабамизнинг заррин саҳифаси). Қаратқич келишиги баъзан белгисиз қўлланади. Масалан: Қаршингда турибди умрим бир куни , / Менинг увоқ шеърим – менинг дилпорам (Ж.Камол. Саккизлик). Аммо унинг бу тарзда қўлланилиши барча услубларда учрайди. Оғзаки нутқда қаратқич ва тушум келишигини фарқламаслик тил маданиятига ниҳоятда зиддир. Достонлар матнида унинг Кимники сулув қ изи бўлса Па ҳ лавон Қ айсарга буюради (Ойсулув) тарзида учраши ҳам шевачиликнинг таъсиридир. Р.Қўнғуров Алишер Навоий асарларида қаратқич келишиги вазифасида бошқа келишик қўшимчалари, масалан, қаратқич ўрнида чиқиш ва жўналиш келишиклари ишлатилганлигини кўрсатиб ўтган: Ишқ боғи ҳолатин сўр ошиқу огоҳдин, / Ким фазосинда тафовут йўқ гадоға шоҳдин (Чор девон), Лаълигун ҳар майки ичдим ул майилаб ҳажридин / Кўздин ашки , лаълигун ёнглиғ равона айларам (Чор девон). Олим шоир асарлари матнида эпизодик ҳолатларда у нинг ҳам қаратқич вазифасида келганлигини пайқаган: Сойил мену мақсадим эрур, нақди висолинг бухл айлама жона... (Чор девон). 9 Тушум келишиги кўрсаткичи –ни барча функционал услублар учун меёър ҳисобланади. Унинг –ди/ды, -ти/ты шаклларда қўлланилиши бузилган шева кўринишларидир: китапти бэр, тоғомди кўрдингма каби. – (и)н шакли ва белгисиз қўлланиши эса бадиият билан боғлиқ ва адабий асарларда фаол учрайди. Масалан: Эрка малак, аччиғланмам сенга. / Учирсанг-да кўкка юрак кулин , / Аччиғланмам сенга нозил қуёш, / Ёндирсанг- да умидимнинг гулин (Фитрат. Аччиғланма деган эдинг), Зеро маърифат машъалин ўчириб, элни зулматга солмоқни ният қилган бирда-бир мустабид 9 Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар, 58-б.

машъум мақсадига етмагандур (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси); Улуғ Ҳоқон, сендан сўров шу эрди. Элга сабр, бардошдан бўлак нарса бер (Ҳ.Худойбердиева. Бўлак нарса). Ул кўприк остида солғай иморат (О.Ҳожиева. Қисмат). Белгисиз қўлланиш бошқа функционал услубларда, айниқса сўзлашув услубида тез-тез учрайди: китоб ўқимоқ, сув ичмоқ, овқат емоқ каби. Аммо ҳамма вақт ҳам тушум келишигининг белгили-белгисиз ҳолатларини матнда тенг қўйиб бўлмайди. Уларнинг ноўрин алмаштирилиши стилистик ғализлик ва ноаниқликни келтириб чиқариши мумкин. Р.Қўнғуров бу ҳолатни милтик отди →ўқ узди / милтьиқни отди →қуролнинг ўзини улоқтириб ташлади; бола кўрди →туғди / болани кўрди →кимдир қандайдир болани кўрди; қўл қўйди →имзо чекди / қўлни қўйди →қўлини қаергадир (масалан елкага) қўйди; от қўйди →номлади / отни қўйди →отни боғликдан бўшатди каби мисоллар ёрдамида таҳлил қилади ва бу фарқланишларнинг сабабини тушум келишигидаги сўзнинг ўзи боғланган феълга ниҳоятда зич боғлиниб, қўшма сўз ташкил этганлиги билан изоҳлайди. 10 Р.Қўнғуров мумтоз адабиётда, баъзан шеваларда ушбу келишикнинг - и/-ы шакллари ёрдамида ифодаланишини қайд этган: Хоним суюкли сочинг вор, на суд шонаси йўқ, / Очиб десам сўзими маърифат нишонаси йўқ (Сўфизода). 11 Жўналиш келишиги кўрсаткичи –га ўзининг –ка, -қа, -ға кўринишларига эга ва бу вариантларнинг юзага келиши улар қўшиладиган сўзнинг охири қандай товуш билан тугаганлигига боғлиқ бўлади. Масалан: мактаб+га, юрак+ка, қишлоқ+қа каби. Аммо –ға шаклининг қўлланилиши бироз фарқланади. Бу шакл ҳозирги адабий тил меъёрларига мос келмайди ва шунинг учун эски ўзбек тилининг намунаси сифатида бадий матнларда ва халқ оғзаки ижоди намуналарида учрайди: –Ҳақ таолоға шукурким, ўз пушти камаримдан бўлган фарзандларимдан ёлчитмаса-да, сендай шогирд ато қилди... –Мирзо Улуғбек қалтираган қўллари билан Али Қушчини 10 Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар, 58-б. 11 Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар, 77-б.

қучоқлаб, пешанасидан ўпди. "Мусофир юртига кетмоқдамен, ўз элимга қайтмоқ насиб бўлурму, йўқму–билмаймен, шу сабаб–китоблар қайға яширилган–билмоғим даркор, дарвеш",–деган гаплари унинг кўнглини вайрон қилди (О.Ёқубов. Улуғбек хазинаси). Шовқимға ирғийди араби тулпор, / Бораётган шундай давлатли шунқор (Алпомиш) каби. Аммо “Кунтуғмиш” достонидан олинган мана бу парчада –ға нинг қўлланилишида сунъийлик бордек туюлади. Бу ноқислик достонни ёзиб олувчининг достон айтувчи тилининг диалектал хусусиятини тўғри англаб етмаганидан бўлиши мумкин: Шаҳзода кўнглида: “Шу қopa ё тоғ бўлғай, ё бир қора дарахт эл бўлғай”, - деб иккови қўл ушлашиб шу тарафға қараб равона бўлди. Жўналиш келишигининг –а, -на кўринишлари бадиий нутққа хосланган бўлиб, бу қисқарган шакл поэтик талаб натижаси билан юзага келади: Базм аро ёзим била туфроққа гоҳ май тўкунг, / Ким эрур ул ҳам яқинким, тўккасиз туфроғима (Навоий. Баски қон борди), Ул қуёш ҳажрида заъфим ўйладурким, ўлғамен, / Соя тушса ногаҳон бу жисми бетоб устина (Навоий. Нилдин беҳол ҳолинг). Бу вариантларнинг шеваларда, масалан, хоразм шеваларида ҳозирда ҳам қўлланилиб келинатёганлиги адабий тил нуқтаи назаридан меъёрнинг бузилишидир. “Алпомиш”даги мана бу мисралар ҳам шевачилик таъсирида бадиий достон матнига кириб келган: Хазон бўлиб боғда гуллар сўлибди, / Шум фалак бошима савдо солибди, / Худо дейин, яратганга жилайин, / Ўз акама қандай закот берайин. Жўналиш келишиги маъноси белгисиз ҳолатда ҳам англашилади ва бу жиҳат сўзлашув ҳамда бадиий услубларга хосланган: Кунларимиз жилғалардай ўтдилар оқиб, / Мактаб бордик оғир бўлиб қолдик дафъатан (А.Орипов. Ўйларим). Ушбу келишикнинг кўмакчилар билан синонимик муносабатга киришиши унинг кўзга кўринарли стилистик аломатларидан биридир. Аммо бу синонимияда услубий фарқлар кўзга ташланади. “-га ли конструкция ҳамма стиллар учун умумий бўлса, томон кўмакчили конструкция кўпроқ илмий стиль, ёзма нутқ учун характерлидир. Сари кўмакчили форма эса,

асосан, поэтик нутқ учун хос”. 12 Айрим мисоллар келтирамиз: Хоразм Жалолиддин хаёлидек қизиқ туш, / Таъбирга пар бермаса на бир пари, на бир қуш, / Содда Гурлан сари бор, келар бир босиқ товуш: / “Кўнгилни кўтаргувчи сабони кўрмоқ бўлсанг, / Бор Аму бўйларига, боргин дўстгинам” (О.Матжон. Чорлов). Жўналиш келишиги табиатида кўмакчилар билан синонимлик хусусияти мавжуд. Масалан у учун кўмакчиси билан шундай муносабатга киришади: Укамга китоб олдим - Укам учун китоб олдим. У бу ерга дам олишга келган - У бу ерга дам олиш учун келган каби. Чиқиш келишигининг грамматик кўрсаткичи –дан бўлиб, унинг мумтоз адабиётда ва шеваларда -дин/-дон, -тан/-тон, -нан/нон каби кўринишлари мавжудлиги ҳақида илмий манбаларда маълумотлар мавжуд. 13 -дан барча функционал услублар учун баб-баравар, аммо унинг –дин вариантида бадиий услуб учун хосланганлик кузатилади: Топмади ҳиргиз бу Машраб ўз вужудидин хабар, / Бир назар қилсангки роҳат топқуси жону таним (Машраб). Бу анъана ҳозирги замон поэзиясида ҳам давом этмоқда: Ватан севмакдин ортиқ / Менга оламда шиор бўлмас, / Ватан ишқида ёнган қалб / Билингки, асти хор бўлмас (Ватандир яхши ёр бўлмас). Оғзаки нутқда унинг -тан/-тон, -нан/нон шаклларининг қўлланилишини рад этиб бўлмагани ҳолда, уни ёзма нутққа олиб киришни ижобий ҳодиса сифатида қараб бўлмайди. Чиқиш келишиги ҳамда бошқа келишиклар ва кўмакчилар билан юз берадиган синонимия ифодада турли маъно нозикликларининг келиб чиқишига сабаб бўлади. Масалан, у тушум келишиги билан синонимик муносабатда бўлади: гуноҳи дан ўтмоқ/гуноҳи дан кечмоқ - гуноҳи ни ўтмоқ/гуноҳи ни кечмоқ каби. Аммо келишик қўшимчалари ўртасидаги бу яқинлик ҳам уларнинг бемалол алмашиниб қўлланилишига монелик қилади. О.Ёқубовнинг “Улуғбек хазинаси” романида дан нинг ўтмоқ билан, - ни нинг 12 Шомақсудов А. ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси, 87-б. 13 Бу ҳақда қаранг: Ғуломов А. Ўзбек тилида келишиклар // ЎзФА филилали асарлари, II серия, II китоб. – Т.,1941.

кечмоқ билан қўлланилганлиги бу қўшимчаларнинг ўзи бирикиб келган сўзлардаги семантик оттенкаларни фарқлаш хусусиятлари билан изоҳланади. Гуноҳидан ўтмоқ да аниқ бир вазиятдан амалга оширилган фаолият, гуноҳини кечмоқ да умуман фаолият назарда тутилади. Шу билан бирга бу бирикмаларни қўллашдаги анъанавийликнинг ҳам таъсири бўлади: Агарчи сиз шаҳзоданинг гуноҳидин ўтсангиз ... Ғофил банда, гуноҳимдан ўтгайсиз , бону... Бенуқсон парвардигор, бандаи ғофилнинг гуноҳидин ўтгайсиз , мав лоно... - Шаҳзода унинг гуноҳларини кечмайдими ? Агар кейинги гапдаги кечмоқ феъли унинг варианти кечирмоқ билан алмаштирилса, вазият яна ҳам ойдинлашади. Гуноҳларини кечмоқ, гуноҳларидан кечмоқ ва гуноҳларини кечирмоқ дейиш мумикн бўлгани ҳолда, гуноҳларидан кечирмоқ деб бўлмайди: –Ҳайҳот!– деб хитоб қилди.– Агарчи масала шаҳзода нинг гуноҳларини кечирмоқда бўлса, юрт осойишталиги йўлида мен сулҳдан бош тортмас эдим. Қиёс учун: Шаҳзоданинг гуноҳини кечиргай (О.Ёқубов) - Шаҳзоданинг гуноҳидан кечиргай каби. Чиқиш келишиги кўшимчаси қаратчич келишиги кўрсаткичи билан синоним бўлиши мумкин. Ў.Хошимовнинг “Тушда кечган умрлар” романидан айрим мисоллар келтирамиз: Бултур қайсидир совхозда талабалардан бири сирғаниб, қудуққа тушиб кетибди. Сигирни етаклаб ўтиб кетишаётганида дўкон олдида до мино қарсиллатиб ўтирган мужиклардан бири гап отди - Ўқитувчиларнинг муомаласи ўзгариб қолганига, синфдошларининг бири ачиниб, бири ҳавотирланиб қараётганига эътибор бермасликка ҳаракат қилар, дадасидан эса на хат, на хабар бор эди. Матнларда бир сўзи таъкиддан ташқари қўшимчалар ўртасида синонимияни қувватловчи восита вазифасини бажаради. Бошқа ҳолатларни ҳам кузатамиз: Қани шунақалардан ўн минги , боринг, ана мингтаси бўлса! Чиқиш келишиги жўналиш келишиги билан ҳам синонимик муносабатда бўлади. Аммо бу синонимия кўра, қараганда, нисбатан сингари кўмакчилар воситачилигида амалга оширилади: айтишидан - айтиши бўйича

– айтишича – айтишига қараганда. Масалан: Хондан кўра биз турган жой Чечиктуга яқинроқ эди (П.Қодиров. Юлдузли тунлар) – Хонга нисбатан биз турган жой Чечиктуга яқинроқ эди – Хонга қараганда биз турган жой Чечиктуга яқинроқ эди . Маҳкамнинг босиқлиги эса уни Очилга нисбатан бир неча ёш катта кўрсатарди (П.Қодиров) - Маҳкамнинг босиқлиги эса уни Очилдан бир неча ёш катта кўрсатарди . Ушбу келишикнинг кўмакчилар билан синонимияси сезиларли услубий характерга эга. Масалан, -билан га синоним. Синонимик муносабатнинг бу кўринишида бироз зўрама-зўракилик бордай туюлади. Бунда –дан ва билан синонимияси ўзлари биргаликда келаётган сўз таркибидаги грамматик ўзгаришга боғлиқ ҳолда юз беради: Ўтириши билан гап бошлади / Ўтиргандан гап бошлади каби. Орқали кўмакчиси ўрин маъносини билдирганда –дан билан синоним бўлиш мумкин: пахтазор орқали - пахтазор билан - пахтазордан . Гарчи улар синонимик муносабатга киришиб, ҳаракат йўналишини умумий маънода кўрсатса ҳам, маълум стилистик нозикликларга эга. Пахтазордан дейилганда ҳаракатнинг бевосита бошланиш нуқтаси тушунилади, пахтазор орқали дейилганда эса ҳаракат пахтазордан эмас, балки бошқа жойдан бошланиб, пахтазорни ҳам қамраб олганлиги маъулм бўлади. Сабаб муносабатлари англашилганда учун кўмакчиси ҳам синоним бўлади: У кўп ўқигани учун кўп билади У кўп ўқиганидан кўп билади . Ёрмат шаҳардан пиёда қайтиб, ўлгудай ҳоригани учун , ҳамма отларга Йўлчи қаради (Ойбек) - Ёрмат шаҳардан пиёда қайтиб, ўлгудай ҳориганидан , ҳамма отларга Йўлчи қаради. -дан қўшимчасининг нутқда туширилиб қолдирилиши адабий тил учун меъёрий ҳолат эмас. Аммо сўзлашув услубида бу камчилик кўзга ташланиб туради. Масалан, “Ойсулув” достонида –дан тушиб қолган ҳолат кўп учрайди ва бу ҳам же-ланувчи шеванинг, яъни достон айтувчи лаҳжасининг достон тилига таъсири натижасида содир бўлгандир: борган сўнг, отган сўнг, бўлмаган сўнг, келган сўнг, қайтган сўнг, кетган сўнг каби. Булар кетган

сўнг Офтобой Кунботирнинг тулпорини, эгар-абзалини, ёв-яроғини олиб, ўзининг сайрибоғ қ илиб ўйнаб келадиган гулшан боғига жўнатди. Ўрин келишиги кўрсаткичи –да ҳам барча функционал услублар учун умумий саналади ва сўзлашув услубидаги кўриниши –та ни истисно қилганда асосан шу шаклда қўлланилади. Ушбу келишик қўшимчасидан бадиий услубда фойдаланиш айрим ўзига хосликларга эга. Масалан, сўз ўзаги ва қўшимча орасида битта – н товуши орттирилади: Сурхонингда анор гули каҳрабодиур, / Ёбонингда бодомларинг талх ғизодир, / Қовун-тарвуз қурсоғинда селитродур, / Кимлар сени бемор этди, / Табиатингни хор этди (О.Ҳожиева. Дардлашув). –н товушининг орттирилиши қадимги туркий тилда ҳам мавжуд бўлган. Ўрин келишиги қўшимчаси айрим кўмакчилар билан синонимик муносабатга киришади. У восита, ҳолат, биргалик сингари маъноларни англатиш баробарида билан кўмакчисига синонимик муносабатда бўлади: Қишлоқдан машина билан келдим / Қишлоқдан машинада келдим ва бунда восита оттенкасини ифодалайди; Эртага нима бўлар экан, деган хаёл билан кун бўйи ўйланиб юрдим / Эртага нима бўлар экан, деган хаёлда кун бўйи ўйланиб юрдим. Ҳатто мана бу: Қаландаров бир ҳафтанинг ичида ҳамма расм-русумни жойига қўйиб, Ҳуринисони никоҳлаб олибди мисолидаги ичида сўзини ичи билан га алмаштириш мумкин. У поэтк услубга хос бўлган узра кўмакчиси билан ҳам синоним бўлади: Хок деди: Эй Ер, жаҳон тупроғи бошим узра-ку , / Ер деди: Ҳаёт ғамининг тоғи бошим узра-ку , / Сўрсалар бу ҳол сирин инсон умридан, ул деди: / - Иккисининг ҳам ахир сўроғи бошим узра-ку (О.Матжон. Тўртлик). А.Ғуломов ва Р.Қўнғуровлар унга боғловчи сифатида қарашади: “ -да. V боғловчи, бундай вақтда у ва, ҳам боғловчилари билан синонимик муносабатда бўлади (маъно оттенкасида фарқ бор): …келди/ да кетди // … келди ва кетди; келса/ да ишламади // келса ҳ ам ишламади ”. 14 14 Ғуломов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг морфем луғати.- Т.: Ўқитувчи, 1977, 410-б.

От сўз туркуми доирасида қараладиган субъектив баҳо шаклларида ҳам модаллик муносабатлари мавжуд. Бу каби кичрайтиш маъносини билдирувчи -ча, -чоқ, -лоқ,-чиқ,-чак; эркалаш оттенкасини берадиган -гина/-кина/-қина, - хон, -жон, -бой, -бек, -қул, -той, -ой, -бека, -бекач, -пошшо, -биби, -пари, - бону, -нисо; кучайтирув, катталаштириш, улуғлаш, тантанаворликни ифодаловчи –он, -кон, -вор, -ғон, -дон каби қўшимчалар ва аффиксоидлар, камситиш маъносини ҳосил қилишнинг йўллари хусусида Р.Қўнғуровнинг “Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари” асарида батафсил илмий мулоҳазалар баён этилгани сабабли масаланинг бу жиҳатига тўхталиб ўтирмаймиз. Р.Қўнғуров ушбу монографиясида субъектив баҳо маъносининг фонетик, лексик, лексик-грамматик усуллари ҳақида мулоҳаза юритиб, бу шаклларнинг ҳамма кўриниши ҳам, асосан оғзаки нутқ учун хос бўлган ҳодисалар эканлигини, бадиий асар тилида тез-тез учраб турувчи бу каби шаклларнинг аслида оғзаки нутқ учун хос бўлганлигини таъкидлайди ва субъектив баҳо формаларининг стилистик қиймати уларнинг турли хил маъно нозикликлари ҳосил қилиши, баҳолаш моментига эга эканлиги билангина чегараланмаслиги, бу формаларнинг стилистик хусусияти ҳақида гапирганда ҳам уларнинг ўзи учун нотипик контекстда ишлатилиши, уларнинг функционал стиллар нуқтаи назаридан характеристикаси, ўрни билан субъектив баҳо формаларининг синонимияси масалалари ҳақида ҳам сўзлаш лозимлигини айтиш баробарида масаланинг ана шу жиҳатларини ҳам атрофлича таҳлил этади. 15 От сўз туркумига оид стилистик ресурслар ҳақида сўз юритилар экан, ўзбек тилшунослигида грамматик шакллар ўртасидаги синонимик муносабатларнинг йирик тадқиқотчиси бўлган проф. Ё.Тожиевнинг тадқиқотларига ҳам тўхталмасдан ўтолмаймиз. Олим фақатгина шахс оти ясовчи –чи қўшимчасининг –гар (сеҳрчи-сеҳргар, ҳолвачи-ҳолвагар), -кор (хизматчи-хизматкор, пахтачи-пахтакор), -каш (жувозчи-жувозкаш, 15 Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1980, 61,49-бетлар.

аравачи-аравакаш, пиллачи-пиллакаш), -шунос (тилчи-тилшунос, тарихчи- тарихшу-нос), -фуруш (эски-эскифуруш, дўппичи-дўппифуруш), -соз (машиначи-машинасоз, самолётчи-самолётсоз), -паз (сомсачи-сомсапаз, ҳолвачи-ҳолвапаз, кабобчи-кабобпаз), -гўй (қасидачи-қасидагўй, маслаҳатчи- маслаҳатгўй), дўз (этикчи-этикдўз, ямоқчи-ямоқдўз), -боз (қушчи-қушбоз, каптарчи-каптарбоз), -дор (ижарачи-ижарадор), -хўр (қасамчи-қасамхўр), -хон (муштумчи-муштумхон), -дон (сиёсатчи-сиёсатдон), -навис (ғазалчи- ғазалнавис, қасидачи-қасиданавис, ҳикоячи-ҳикоянавис) ҳамда рус тили ва у орқали кириб келган –ист (тракторчи-тракторист, футболчи- футболист), -ер/-ёр (гримчи-гример), -(и)онер (пенсиячи-пенсионер), -ант (музикачи-музикант), -граф (фоточи-фотограф), -атор (эксплуатациячи- эксплуататор), -ик/авик (фронтчи-фронтовик, прозачи-прозаик, сатирачи- сатирик), -шик (сваркачи-сваршик, эксковаторчи-эксковаторшик), -он (почтачи-почтальон), -смен (спортчи-спортсмен), -лог (рентгенчи- рентгенолог) 16 сингари қўшимчалар, яна бу қўшимчаларнинг ўзаро синонимик муносабатда бўлишини ва бу муносабатларда вужудга келадиган услубий нозикликларни таҳлил қилиш билан ўзбек тилидаги морфологик кўрсаткичларнинг услубий имкониятлари нақадар кенг эканлигини амалда исбот қилиб берди. “Бизнингча, - деб ёзади олим. – ҳар қандай аффикснинг маъно доирасини белгилашда икки нарсага эътибор қилиш керак: биринчидан, аффикснинг қанлай ўзакка қўшилаётганлигига қараб, унинг маъноларини белгилаш керак бўлса, иккинчидан, шу аффикснинг синонимларини келтириш орқали белгилаш керак. Бу иккала нарсани ҳисобга олмасдан туриб, аффиксларнинг маъно хусусиятларини тўла белгилаш мумкин эмас. Агар шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, -чи аффиксининг маъносини унга синоним бўлиб кела олиши мумкин бўлган аффиксларнинг ва уни маъно жиҳатдан қоплайдиган бошқа воситаларнинг миқдори билан 16 Мустақиллик шарофати ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг ўзгариши билан бу каби сўзларнинг қўлланиш имконияти тобора камайиб бораётганлигини ҳамда –чи қўшимчасига ўз ўрнин бўшатиб бераётганини таъкидлаймиз.

белгиланиши мумкин. Ҳозирги ўзбек адабий тилида –чи аффикси 20 дан ортиқ шахс отлари ясовчи аффикслар билан синоним бўлиб кела олади”. 17 -чи қўшимчасининг истеъмолда бўлиш имконияти бошқа манбаларда ҳам таъкидланган. 18 Биз уларга ана шу имкониятнинг яна бир қирраси – услубий бўёққа эгалик ёки эга эмаслик нуқтаи назаридан ёндошиб кўрамиз. Унинг қўлланишидаги биринчи йўналишни олиб қарайлик: китоб+ча, стол+ча, қалам+ча каби. Бу ерда у сўзлар таркибида услубий бўёқнинг вужудга келишига хизмат қилаётган эмас. Бир предметнинг иккинчисига нисбатан ҳажм жиҳатдан кичиклигини кўрсатмоқда, холос. Демак, у, энг аввало, ўзбек тилида кичрайтириш маъносини ифодаловчи морфологик кўрсаткич сифатида баҳоланади. Аммо қўшимчанинг қўлланиш кўлами кенгая боргани сари унинг морфологик-услубий имкониятлари ҳам кенгайиб бораверади. Аффиксни иккинчи йўналишда кузатамиз: ука+ча, жиян+ча, сингил+ча, бола+ча сингари. Аслида бу сўзларнинг ўзагидан кичиклик маъноси англашилмоқда. Чунки айтилиши биланоқ онгимизда уларнинг ака, тоға, опа, катта сингари ботиний оппозицияси шаклланади. Шунинг учун ҳам –ча қўшилгач, бу сўзларда эркалаш оттенкасига эга бўлган ижобий услубий бўёқ шаклланади. Нутқда аксинча бўлиши ҳам мумкин. Буни учинчи йўналишда кузатамиз: эркак+ча, ойим+ча, отин+ча, хотин+ча, Салим+ча каби. Сўзларнинг -ча билан бу бирикишларида матний вазиятга қараб камситиш, илтифотсизлик, назарга илмаслик, менсимаслик, пичинг ва, ҳатто, ҳақорат сингари салбий услубий оттенкалар вужудга келади. Айтилганлар от сўз туркумининг функционал-стилистик имкониятлари сўз туркумлари орасида анча кенг эканлигидан далолат беради. Адабиётлар : 17 Тожиев Ё . Ўзбек тилида шахс отлари ясовчи аффикслар синонимияси. – Тошкент, 1987, 13-14- бетлар. 18 Бу ҳақда қаранг: Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент, 1977, 442-бет.

1. Абдуллаев А. Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Т., 1983. 2. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Фан, 1973. 3. Ғуломов А. Кўплик категорияси. – Т., 1944; Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Т., 1975. 4. Ғуломов А. Ўзбек тилида келишиклар // ЎзФА филилали асарлари, II серия, II китоб. – Т.,1941. 5. Ғуломов А., Тихонов А., Қўнғуров Р. Ўзбек тили морфем луғати. – Тошкент, 1977. 6. Зулфиев Я. –лар аффиксининг сўз таркибида қўлланиш хусусиятлари // Ўзбек тили ва адабиёти, 1972, 5-сон. 7. Тожиев Ё. Ўзбек тилида шахс отлари ясовчи аффикслар синонимияси. – Тошкент, 1987. 8. Шомақсудов А. ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. 9. Шомақсудов ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. – Т.,1983. 10. Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар. – Самарқанд, 1975. 11. Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1980.

Похожие

Равиш ва феъл стилистикаси

Сифат сон олмош стилистикаси

Грамматик стилистика, унинг предмети, мақсад ва вазифалари

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Морфоемика. Сузнинг морфологик тузилиши