Пресуппозиция ифодаловчи морфологик воситалар - Лингвистика - Рефераты

Пресуппозиция ифодаловчи морфологик воситалар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

www.arxiv.uz Пресуппозиция ифодаловчи морфологик воситалар Пресуппозиция гапнинг прагматик тузилиш элементи ҳисобланиб, ўзининг махсус ишора воситасига эга бўлади. Ана шундай ишора воситалар ичида лингвистик воситалар жуда сермаҳсул ҳисобланади. Лингвистик воситалар тизимида морфологик элементлар алоҳида ўрин тутади. Морфологик воситаларни дастлаб қуйидаги турларга ажратишни тавсия қиламиз: 1. От сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали юзага келувчи пресуппозициялар 2. Сифат сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали англашилувчи пресуппозициялар 3. Сон сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали ифодаловчи пресуппозициялар. 4. Олмош ва унинг морфологик шакллари орқали ифодаланувчи пресуппозициялар. 5. Равиш сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 6. Феъл сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 7. Ёрдамчи сўзлар орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 8. Алоҳида сўз гуруҳлари орқали ифодаланувчи пресуппозициялар. Ушбу бўлиниш бирламчи ажратилиш бўлиб, ҳар бир ажратилган бирликлар яна ўз ичида майда турларга бўлиниб кетади. Уларни қуйидагича ажратиш мумкин: I .От сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали юзага келувчи пресуппозициялар: 1. Атоқли отлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 1

www.arxiv.uz 2. Ҳурмат маъноси функционал шакли орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 3. Эркалаш-кичрайтириш функционал шакли орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 4. Ўхшатиш функционал шакли орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 5. Келишик орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 6. Эгалик орқали ифодаланувчи пресуппозициялар II . Сифат сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали юзага келувчи пресуппозициялар: 1. Ранг-тус билдирувчи сифатлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 2. Шакл-ҳажм билдирувчи сифатлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 3. Маза-таом билдирувчи сифатлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 4. Хил-хусусият билдирувчи сифатлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 5. Сифатларнинг модал шакллари орқали ифодаланувчи пресуппозициялар 6. Даража категорияси орқали ифодаланувчи пресуппозициялар III . Сон сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали ифодалунувчи пресуппозициялар: . 1. Соннинг маъно турлари орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 2. Сонларнинг отлашиши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. IV . Олмош сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали ифодаланувчи пресуппозициялар: 2

www.arxiv.uz 1. Ўзлик олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 2. Кўрсатиш олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 3. Белгилаш – жамлаш олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 4. Кишилик олмоши олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 5. Бўлишсизлик олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 6. Гумон олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 7. Сўроқ олмоши орқали юзага келувчи пресуппозициялар. V . Равиш сўз туркуми орқали юзага келувчи пресуппозициялар: 1. Пайт равишлари орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 2. Тарз равиши орқали юзага келувчи пресуппозициялар 3. Даража-миқдор орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 4. Ўрин равиш орқали юзага келувчи пресуппозициялар 5. Сабаб равиш орқали юзага келувчи пресуппозициялар. 6. Даража категорияси орқали юзага келувчи пресуппозициялар. VI . Феъл сўз туркуми ва унинг морфологик шакллари орқали ифодалунувчи пресуппозициялар: . 1. Феълнинг маъно гуруҳлари орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 2. Шахс-сон категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар.. 3. Замон категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 4. Майл категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 5. Нисбат категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 6. Ўтимли ва ўтимсизлик категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 7. Бўлишли ва бўлишсизлик категорияси орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 8. Равишдош орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 9. Сифатдош орқали ифодалунувчи пресуппозициялар.. 3

www.arxiv.uz 10. Ҳаракат номи орқали ифодалунувчи пресуппозициялар.. 11. Феълнинг модал шакиллари орқали ифодалунувчи пресуппозициялар.. VII . Ёрдамчи сўзлар орқали ифодалунувчи пресуппозициялар: 1.Кўмакчилар орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 2.Юкламалар орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 3.Боғловчилар орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. VIII . Алоҳида сўз гуруҳлари орқали ифодалунувчи пресуппозициялар: 1. Ундовлар орқали ифодалунувчи пресуппозициялар. 2. Тақлид сўзларорқали ифодаланувчи пресуппозициялар. 3. Модал сўзлар орқали ифодаланувчи пресуппозициялар. От сўз туркумининг турли ҳил морфологик шакллари гапнинг мазмуний тузилишида яширин пропозиция ифодалаб, пресуппозицияга йўл очади. Айниқса, атоқли отларда бу ҳолат жуда кучли ҳисобланади. Чунки атоқли отлардан инсонларнинг исмлари прагматик жиҳатдан маънога эга бўлади ва муайян нутқий вазият ҳамда сўзловчи ва тингловчи ўртасидаги шартномавий муносабат асосида аниқлашади. Яъни, денотат билан боғланиши прагматик жиҳатдан бўлади. Шунинг учун инсонларнинг исмлари иштирок этган гапларда баъзаннутқийзиятга боғлиқ ҳолда пресуппозиция ифодаланиб, ўзи иштирок этган гапни мазмунан мураккаблаштиради. Киши исмлари ҳар бир халқ ва миллатнинг ўзига хос урф-одатларини, маросимларини, яшаш тарзи, эътиқодини акс эттиради ва шу асосда пресуппозицияга ҳам ишора қилади. Ўзбек тилида Холида, Холбуви, Холниса, Холдарбой, Холдархон, Холисхон, Холбека, Холбек каби исмлар мавжуд бўлиб, улар шу исмли кишиларнинг баданида холи бор эканлигига ишора қилади. Исмнинг қўйилиши ҳам хол билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун бу исмлар иштирок этган гапларнинг мазмуний тизимида имплицит тарздаги пресуппозициялар 4

www.arxiv.uz мавжуд бўлади: Имплицит пресуппозиция сифатида тушунилади. Масалан: Холида келди. Ушбу гапнинг шаклий тузулишидаги бўлаклар орқали “Холида исмли қизнинг келганлиги” ҳақидаги очиқ пропозиция ифодаланади. Бу гапдан “Хо л ли гапнинг мазмуний тузилишида пресуппозиция тарзида англашилади ва гапни мазмунан мураккаблаштиради: Холида келди Холида келди Холида исмли қизнинг холи бор. Мантииқий жиҳатдан ушбу гапда иккита ҳукм ифодаланган. Ҳукмларнинг бири шаклий тузилишдаги бўлаклар орқали ифодаланган очиқ (эксплицит) пропозиция асосида тушунилса, иккинчиси Холида сўзининг ишораси орқали англашилган пресуппозиция асосида яширин (имплицит) тушунилади. Биз бу гапни тил босқичида шартли равишда муайян ҳолатини N -ном- Холида, NW m -феъл ва предикативлик шакллари деб белгиласак, у ҳолда NWP m тарзидаги формула- қолип пайдо бўлади. N -ном, исм ўзгарган тарзда ҳам, яъни, Холбуви, Холбека, Холдарбой каби исмлар тарзидаги хусусийликлар сингари ифодаланса ҳам юқорида айтиб ўтилган пресуппозиция англашилаверади. Шунинг учун №1,2,3,4 ва n белгилаб олинса, қуйидагича ҳолат юзага келади: № n WP m . Бу қолип нутқ босқичида хол билан боғлиқ бўлган нечта исм бўлса, барчаси учун умумийдир. Бу умумий қолип нутқ босқичида минглаб хусусийликларда намоён бўладики, агар барча хусусийликларда хол билан боғлиқ бўлган исм иштирок этса, прагматик жиҳатдан хол билан туғилган деган пресуппозицияга ишора қилади ва гапни мазмунан мураккаблаштиради. Шунинг учун биз бундай мураккабликни қуйидагича кўрсатишимиз мумкин бўлади: NnWPm П 2 - яширин (имплицит) пресуппозиция - S 2 яширин ҳукм Агар бундай қолипли гапларда яна бошқа пресуппозицияга ишора қилувчи лингвистик воситалардан бири иштирок этадиган бўлса, гапнинг 5

www.arxiv.uz мазмуний тузилишида яна битта яширин тарздаги пропозиция-пресуппозиция тушунилади ва гапнинг мантииқий тузилишидаги ҳукмлар сони ҳам ортади. Масалан: Холида ҳам келди. Бу гапда “ҳам” юкламаси иштирок этяпти. Бу юклама “Бошқалар ҳам келди” деган пресуппозицияга ишора қиляпти. Натижада гапнинг мазмуний тузилишида яна битта пресуппозиция ва мантииқий тузилишида яна битта ҳукм мавжуд бўлиб қолмоқда. П 1 -Холида келди N n ҳам WP m П 2 -Холида хол билан туғилган П 3 -бошқалар ҳам келди Кўринадики, гапнинг мазмуний тузилишида лингвистик ишора воситалар орқали иккита гапга тенг бўлган иккита пресуппозиция англашилмоқда. Биринчи пресуппозиция Холида атоқли оти, иккинчи пресуппозиция ҳам юкласининг ишораси орқали тушунилади. Ҳам юкламаси ишора қилган пресуппозиция қўшиб ҳисоблаш асосида юзага келади. Бу шу юкламанинг мазмуний хусусиятидан келиб чиққан ҳолда англашилади. Агар ҳам юкламасининг ўрнига бошқа юкламалар иштирок этадиган бўлса, ўша юкламанинг семантик хусусиятидан келиб чиққан ҳолда бошқача пресуппозициялар англашилади. 6

Похожие

Морфоемика. Сузнинг морфологик тузилиши

Тилларнинг морфологик (типологик) таснифи

Морфологик услубият. От стилистикаси

Сузларнинг тагмаънолари хакида

Вақтни ифодаловчи тил воситаларининг таржимада берилиши