От. Отнинг маъно турлари - Лингвистика - Рефераты

От. Отнинг маъно турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

От. Отнинг маъно турлари Режа: 1. От ва унинг лексик-грамматик хусусиятлари (лексик маъноси, морфологик белгилари, синтактик вазифаси). 2. Отнинг маъно турлари: атоқли ва турдош отлар. 3. Турдош отларнинг турлари : аниқ ва мавҳум отлар , якка ва жамловчи отлар .

1. От ва унинг лексик-грамматик хусусиятлари . Предметнинг номини (кенг маънода) билдирувчи мустақил сўз туркумига от дейилади. От сўз туркумига оид сўзлар ким? нима? кимлар? нималар? сўроғларидан бирига жавоб беради: Ер, сув, туз, нон – нима?, ўқитувчи, хонанда, тилшунос – ким? Каби. От қуйидаги лексик-грамматик хусусиятларга эга: От сўз туркумининг лексик-семантик хусусияти: 1) Кенг маънода предмет маъносини ифода этиш отнинг лексик хусусиятидир. Предмет маъносини тирик мавжудотлар (парранда, қуш, чумоли кабилар), ер ва осмонга, кундалик турмушга оид нарсаларнинг номи (қуёш, ой, тоғ, тош, дарё, туз, нон, чойнак, қошиқ кабилар), ўсимликларнинг номи (пахта, шоли, жўхори, беда каби), воқеа-ҳодисаларнинг номи (тўй, анжуман, мажлис, шодлик, ишонч, кураш кабилар), ўрин ва вақт номлари (ёз, куз, пастлик, тепалик), атаб қўйилган шахс ва предметларнинг номи (Тошкент, Зулфия, Сирдарё, "Ўқитувчи" нашриёти каби) ифода этади. Шунга кўра отлар маъно жиҳатдан 2 турга бўлинади: атоқли ва турдош отлар. Самарқанд, Акмал, "Қора кўзлар" (роман), "Фан" (нашриёти) – атоқли отлар. Китоб, дафтар, кулги, тинчлик, - турдош отлар. Отнинг морфологик хусусиятлари:

1) От сон категориясига эга, яъни предмет англатувчи сўзлар бирлик ва кўплик сонда қўлланади. Отлар бирлик сонда якка бир предметни, кўплик сонда икки ёки ундан ортиқ предметни ифодалайди. Дарахт – якка бир предмет, бирлик сон шаклида келган; дарахтлар – ноаниқ кўплик сон шаклида келган. 2) От эгалик категориясига эга, яъни предметнинг (кенг маънода предметлик тушунчаси: шахс, воқеа-ҳодиса ва µ.) уч шахсдан бирига таалуқлигини, қарашлилигини, мансублигини билдиради: менинг дафтарим, сенинг уканг, унинг қувончи каби. 3) От келишик категориясига эга. Отлар олтита келишик маъносига эга б´либ, келишик қўшимчалари отнинг отга ёки отнинг феълга тобелигини ифодалайди: бош келишик – китоб, қаратқич келишик – китобнинг, тушум келишиги – китобни, жўналиш келишиги – китобга, ўрин-пайт келишиги – китобда, чиқиш келишиги – китобдан. (Зулфиянинг китоби, китобни севади) каби. 4) От сўз ясалиш хусусиятига эга. От сўз туркуми фаол сўз ясалиш усуллари морфологик, синтактик; шунингдек фақат от сўз туркумини ясайдиган аббревиация усули билан ясалади: хизматчи, кулги, тароқ, гулзор, қувонч (морфологик усул билан); белбоғ, кўзойнак, бахт-саодат, ота-она (синтактик усул); ДАН, ТошДПУ (аббревиация усули билан). 5) Отларда модал форма ясалиши ҳам мавжуд. Отларда модал маъно отнинг лексик маъносига кичрайтириш, эркалаш, ҳурмат, кучайтириш, гумон, ноаниқлик, кесатиқ каби қўшимча маъноларни қўшиш билан ҳосил қилинади: қизча, қўзичоқ, бўталоқ, болагина, Каримжон, Раънохон, ун-пун, нон-пон каби.

От қуйидаги синтактик хусусиятларга эга: 1) от от билан боғланади. Бош ва қаратқич келишигидаги отлар ана шундай хусусиятга эга: Пахта – миллий ғуруримиз. Зулфиянинг д афтари ; 2) от феъл билан боғланади. Тушум, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишигидаги отлар феъл билан боғланади: хатни ўқиди, хатга қаради, хатда ёзилган каби; 3) от баъзан сифат, равиш, сон, олмош, ундовга ҳам боғланади: осмон тиниқ, уйлар кўп, мақсадим шу каби. 4) бош келишик шалидаги от гапда эга, кесим, сифатловчи каби гап бўлаклари вазифасида; ундалма, номенатив гап бўлиб келади. Масалан : Ўзбекистон – келажаги буюк давлат (И.Каримов). Олим киши ўзининг илми ва одобига таянади. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур). Сени улуғлайман, эй она халқим (А.О). Субҳидам. Қуёш ётоғидан бош кўтарди.(П.Қ). 5) Қаратқич келишигидаги от қаратувчи-аниқловчи вазифасида келади; Сен Пушкиннинг севган малаги (А.О). 6) Тушум, жўналиш, ўрин-пайт ва чиқиш келишиги шаклидаги отлар тўлдирувчи, ҳол, баъзан кесим вазифасини бажаради. Масалан : Байрамни муносиб меҳнат тортиқлари билан нишонлашди (С.Аµ). Боғчада дарахтлар олтин ранг билан товланарди. (О). Олтин ўтда билинади, одам меҳнатда. (Мақол) 2. Отнинг маъно турлари .

Отлар маъно жихатидан икки турга бўлинади: турдош отлар ва атоқли отлар. Турдош отлар . Бир турдаги предметларнинг, ҳодисаларнинг умумлаштирувчи номи турдош от дейилади: стол, китоб, танбур, бахт, кулги, анжуман каби. Турдош отлар атоқли отларга қараганда кўп миқдорни ташкил қилади. Турдош отлар кичик ҳарф билан ёзилади. Атоқли отлар . Бир хилдаги предмет (шахс) ёки ҳодисалардан бирини айириб кўрсатадиган отлар атоқли отлар дейилади. Атоқли отлар атаб қўйилган номларни ифодалайди. Атоқли отларга қуйидагилар киради: 1) Кишиларнинг исми ва фамилиялари: Мурод, Ўктам, Ўткир, Махмудов, Ахмедов. 2) Ёзувчи ва шоирларнинг тахаллуслари: Ойбек, Уйғун, Муқимий, Фурқат. 3) Уй ҳайвонларига атаб қўйилган номлар: Олапар, Тўрткўз, Мош. 4) Планета, юлдуз ва сайёраларнинг номлари: Ер, Зуҳра, Етти қароқчи, Миррих. 5) Географик номлар (шаҳар, қишлоқ, тоғ, дарё, кўл, чўл, қитъа номлари): Тошкент, Марғилон, Чотқол, Помир, Оҳангарон, Чирчиқ, Осиё. 6) 0лий Давлат ва юқори ташкилотларнинг номлари: Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси, Ўзбекистон Олий Кенгаши.

7) Илмий муассасалар, олий ўқув юртлари, вазирликлар ва корхоналар номи: Пахтачилик илмий-текшириш институти, Ўрта Осиё Ипакчилик илмий-текшириш институти, Тошкент Давлат педагогика университети, Молия вазирлиги, Давлат банки. 8) Юқори мансаб, олий фахрий унвон номлари: Ўзбекистон Президенти, Вазирлар Маҳкамаси раиси, Бош Қўмондон. 9) Турли анжуман, ҳужжат ва резолюциялар, тарихий саналар, воқеалар номи: Улуғ Ватан уруши, Мустақиллик куни, Тошкент анжумани. 10) Фабрика, завод, жамоа хўжалиги, спорт жамиятлари, кино, театр, китоб, газета, журнал номлари: "Шарқ юлдузи" хўжалиги, "Қутлуғ қон" романи, "Маърифат" газетаси, "Ёш куч" спорт жамияти, "Гулистон" журнали. Атоқли отлар кўпликда қўлланилмайди. 3. Турдош отларнинг турлари. Турдош отлар ифодаланган тушунчанинг хусусиятига кўра аниқ (конкрет) ва мавҳум (абстракт) отларга бўлинади. Аниқ отлар бевосита предметни ифода этади: уй, шахар, талаба, эшик. Аниқ отлар ифода этган предметни доналаб санаш мумкин: иккита уй, ўнта шаҳар, бешта талаба каби. Шунингдек, кўплик маъносини –лар қўшимчасини қўшиш билан англата олади: уйлар, шаҳарлар, талабалар, эшиклар каби.

Мавҳум отлар предмет сифатида тасаввур қилинадиган ноаниқ, мавҳум тушунчани ифодалайди: яхшилик, бахт, соғинч, ёғингарчилик, ва бошқалар. Мавҳум отлар доналаб саналмайди ва –лар қўшимчаси воситасида кўплик маъноси ифодаламайди. Турдош отлар шунингдек, бирлик шаклда якка бир предметни ифода этади. Турдош отлар шу хусусиятга кўра якка ва жамловчи отларга бўлинади. Якка отлар бирлик шаклдаги предметлардан биттасини яккалаб, ажратиб кўрсатади: стол, китоб, қалам, уй, чамадон. Грамматик жихатдан –лар кўплик қўшимчасини олиб, кўплик маъносини ифода эта олади. Жамловчи отлар бирлик шаклдаги бир хил предметларнинг тўдасини, жамини англатади: халқ, армия, гала, тўда, пода, озчилик, кўпчилик. Демак, жамловчи отлар грамматик жиҳатдан бирлик шаклда бўлса ҳам, маъно жиҳатдан кўпликни ифодалайди.

Похожие

От. Отнинг маъно турлари

Олмош. Олмошнинг маъно турлари

Сон ( Соннинг маъно турлари )

Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари

Сузнинг маъно жилолари