Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари - Лингвистика - Рефераты

Сузларнинг шакл ва маъно муносабатига кура турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

60 KB

Сўзларнинг шакл ва маъно муносабатига кўра турлари Режа: 1. Омоним, унинг турлари, кўп маъноли сўзлардан фарқи, юзага келиши, қўлланилиши. 2. Синоним қатор, доминанти, турлари, юзага келиши, стилистик қўлланилиши. 3. Антоним, антонимик жуфт, турлари ва стилистик қўлланилиши.

1. Омоним, унинг турлари, кўп маъноли сўзлардан фарқи, юзага келиши. Тилдаги мавжуд сўзлар шакл ва маъно муносабатига кўра 3 турга бўлинади: омоним, синоним ва антоним. Шакли бир хил, маъноси ҳар хил бўлган сўзларга омоним дейилади. Омоним сўзи грекча «бир хил» деган маънони ифодалайди. Масалан: чанг- тўзон, гард, ғубор; тупроқнинг жуда майда кукуни. Чанг кўтарилди. Чанг – тўрт бурчак ясси қути шаклидаги, симлар торлар тортилган қўш чўп билан чалинадиган музика асбоби. Чойхонада дутор, чанг… шахмат девор соати пайдо бўлди. (А.Қаҳҳор) Омонимлар 2 турга ажратилади: луғавий омонимлар ва грамматик омонимлар. Луғавий омонимлар: 1) сўзлар доирасида; 2) иборалар доирасида бўлади. 1) омонимлик ҳодисаси сўз билан сўз доирасида бўлса, лексик омоним дейилади. Масалан: кул (от) – бирор нарсанинг ёниши натижасида ҳосил бўладиган қорамтир кукун. У ошхона олдида турган кул челакни олишга буюрди. (П.Турсун). кул (феъл) – завқ шовқини, хурсандчиликни билдирувчи товушлар чиқармоқ: Нега Азиз бу қадар шод: Юзи кулади, кўзлари ёнади? (Ҳ.Ғулом). 2) Омонимлик ҳодисаси ибора билан ибора доирасида бўлса, фразеологик омоним дейилади. Масалан: бош кўтармоқ - пастдан юқорига бошини ҳаракатга келтирмоқ. Бош кўтармоқ - қарши қўзғолон кўтармоқ, бош кўтармоқ-тузалмоқ, соғая бошламоқ. Демак, луғавий омонимлар 2 хил: лексик ва фразеологик омоним каби кўринишлари мавжуд. Грамматик омонимлар қўшимчалар доирасидаги шаклий тенгликдир. Шакли бир хил, маъноси ҳар хил қўшимчапларга грамматик оммонимлар дейилади. Масалан: -им қўшимчаси, билим – от ясовчи қўшимча, феълдан от ясайди. Китобим – 1 шахс бирлик қўшимчаси.

Омонимлар шакл жиҳатдан бир хил бўлишига кўра кўп маъноли (полисемантик) сўзларга ўхшайди. Лекин омонимларнинг кўп маъноли сўзлардан фарқи шундаки, полисемантик сўз бир нечта маънога эга бўлган битта сўз бўлиб, у ифодалаган маъно ўзаро ички боғланишга эга, улар айни бир сўзнинг ўз ва кўчма маъносига асосланади. Омонимлар эса турли маъно ифодаловчи бир нечта сўздир. Омонимлар турли хил йўллар билан юзага келади: 1. Тилда мавжуд сўзларнинг шакли тенг келиб қолиши натижасида. Масалан: Кўк (сифат) – ҳаво рангли, мовий, зангори, кўк (от) – осмон, фалак: Кўкда юлдузлар чарақлайди. Кўк (от) – кашнич, укроп, барра пиёз каби ўсимлик. Ҳозир бозордан қишин-ёзин кўк аримайди. 2. Кўп маъноли сўзлар орасидаги ички боғланиш йўқолиши натижасида: ёш (от) – умрнинг йилма-йил ҳисоби: Ёшингиз нечада? ёш (сифат) – умрнинг вақт ҳисобига нисбатан ози: У мендан анча ёш. Ёш (от) – кўздан чиқадиган суюқлик: Чин кўнгилдан йиғласа, сўқир кўздан ёш чиқар. (Мақол) 3. Ўзлашган сўзлар ўзбек тилидаги сўзга ёки бошқа тиллардан ўзлашган сўзларнинг ўзи ўзаро омоним бўлиб қолади: тур (ўзбекча) – хил, кўриниш, нав. Газлама турлари. Тур (русча) – спорт термини: жаҳон шахмат чемпионатининг иккинчи тур ўйинлари. Жўра (тожикча) – гап-гаштак қатнашчиси; Жўралар ёш жиҳатган тенг бўлмаса, гап қизимайди. Жўра (тожикча) – косиблар бир хил тенг қилиб тўқийдиган икки бўлак мато; Бир жўра атлас. 4. Турли шеваларга оид сўзлар ўзаро шаклдош бўлиб қолади: дим – сукут, индамаслик, товуш чиқармаслик: Дим ўйнамоқ. дим – сернам ва иссиқ ҳаво ақида: Хонанинг ичи жуда дим.

дим – мутлақо, асло: дим уларга қарай кўрма. Омонимлардан халқ оғзаки ижодида, туюқ тузишда кенг фойдаланилади. Масалан: Дейдиларки, кунгабоқар Умр бўйи кунга боқар. 2. Синоним, синонимик қатор, доминанта турлари, юзага келиши. Шакли (талаффузи ва ёзилиши) ҳар хил туташтирувчи маъноси бир хил бўлган сўзларга синоним дейилади. Синоним сўзи грекча «бир номли» деган маънони ифодалайди. Масалан: бахт, иқбол, толе, саодат; аниқ, яққол, очиқ, равшан, ёрқин, ойдин, аён. Бир маъно атрофида бирлашган тил бирликлари йиғиндисига синонимик қатор дейилади. Синонимик қатордаги сўзлар одатда бир сўз туркумига мансуб бўлади: айб, гуноҳ, жиноят, ёзиқ - от; Даволамоқ, тузатмоқ - феъл; Ёруғ, нурли, чароғон, ёрқин, мунаввар, порлоқ, равшан, нуравшон – сифат; Синонимия қаторини тузишда маънодош сўзлар учун асос қилиб олинган сўз доминанта деб айтилади. Доминанта синонимик қаторда нисбатан бетараф (нейтрал) маъно ифода этувчи ва фаол қўлланувчи тил бирлиги. Масалан: осмон, кўк, само, фалак, гардун сўзларидан иборат синонимик қаторда осмон сўзи нейтрал маънодир, бошқалари эса бир мунча тасвирийлиги, пассивлиги, ёки китобийлиги билан осмон сўзидан фарқ қилади. Синонимларнинг қуйидаги турлари мавжуд: луғавий синонимлар ва грамматик синонимлар. Луғавий синонимлар: 1) сўзлар доирасида; 2) сўз ва иборалар доирасида; 3) иборалар доирасида бўлади.

1) Сўзлар доирасидаги ўзаро синонимик муносабатда лексик синоним дейилади. Масалан: безак, зийнат, ҳашам. Синонимик қатор фақат сўзлардан тузилади. 2) Сўзлар ва иборалар доирасидаги ўзаро синонимик муносабатда лексик – фразеологик синонимлар дейилади. Масалан: айёр – муғомбир – пихини ёрган, илонинг ёғини ялаган; 3) Иборалар доирасидаги ўзаро синонимик муносабатга фразеологик синонимлар дейилади. Масалан: мум тишламоқ, оғзига талқон солмоқ, оғзида қатиқ ивитмоқ каби. Грамматик синонимлар қўшимчалар доирасида бўлади. синонимлар қуйидагича юзага келади: 1. Бир тилнинг ўзида бир тушунчани ифодаловчи бир неча сўз: иш юмуш; қари, кекса каби. 2. Адабий тилга хос сўз билан шевага оид сўзлар, ёки шевага оид бир неча сўзлар: гўзал-сулув-кўҳлик, хушрўй; нарвон-шоти; челак-сатил-пақир каби. 3. Бошқа тиллардан сўз ўзлаштириши натижасида: япроқ (ўзб) – барг (тожикча), бўлоқ (ўзбекча) – чашма (тожикча), куч (ўзбек) - қувват (арабча) каби юзага келади. Синонимларнинг стилистик ролини уларнинг сўзловчи фикрини, мақсади ёки муносабатини нутқда аниқ, таъсирчан ва ҳатто образли (бўёқдор) қилиб бериш, нутқни равон тузиш, қайтариқларга йўл қўймаслик воситаси сифатида хизмат қилишда кўрамиз. 3. Антоним, антонимик жуфт, турлари ва стилистик қўлланиши. Бир-бирига зид маъно ифода этувчи тил бирликларига антоним дейилади. Антоним сўзи грекча «зид ном» деган маънони билдиради. Масалан: оқ ва қора, катта ва кичик каби.

Антонимик жуфт – ўзаро антонимик муносабатда бўлган 2 та тил бирлиги. Масалан: иссиқ ва совуқ сўзлари битта антонимик жуфтни ҳосил қилади. Антонимик жуфт одатда бир сўз туркумига мансуб бўлади. Антонимларнинг қуйидаги турлари мавжуд: луғавий антонимлар ва грамматик антонимлар. Луғавий антонимлар: 1) сўзлар доирасида, 2) сўз ва иборалар доирасида, 3) иборалар доирасида бўлади. 1) сўзлар доирасидаги антонимик муносабатга лексик – фразеологик антонимлар дейилади. Масалан: зиқна (сўз) – феъли кенг (ибора), уятли (сўз) юзи ёруғ (ибора). 2) Антонимик муносабатда бўлган сўз ва иборага лексик – фразеологик антонимлар дейилади. Масалан: зиқна (сўз) – феъли кенг (ибора), уятли (сўз) юзи ёруғ (ибора). 3) Антонимик муносабатда бўлган ибораларга фразеологик антонимлар дейилади. Масалан: ерга урмоқ - кўкка кўтармоқ, ошиғи олчи – иши ўнгидан келмас. Грамматик антонимлар антонимик муносабатда бўлган қўшимчалар. Масалан: -сиз, -ми, -бе, -ба. Унумли-унумсиз, беъмани-бамаъни. Антонимлар бир хил ўзакли, ўзакдош бўлиши мумкин: -мазали – мазасиз, вафоли-вафосиз. Антонимлар турли хил ўзаклардан бўлиши мумкин: кеча-кундуз, дўст- душман. Антонимлардан бадиий асарларда сўзларнинг лексик маъноларини изоҳлашда, қарама-қарши тушунчаларни предмет – белги ёки ҳаракат каби ҳодисаларни қиёслашда, уларни тилда аниқ ва образли қилиб ифодалашда унумли фойдаланилади. Айниқса халқ мақолларида бу ҳол кўп учрайди.

Похожие

Олмош. Олмошнинг маъно турлари

От. Отнинг маъно турлари

Сон ( Соннинг маъно турлари )

От. Отнинг маъно турлари

Семема ва нуткий маъно