Семема ва нуткий маъно - Лингвистика - Рефераты

Семема ва нуткий маъно

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

148 KB

www.arxiv.uz Семема ва нутқий маъно Режа: 1. С емеманинг нут кк а хосланиши 2. Хосила семеманинг вужудга келиш йуллари 3. Хосила луғавий маъноларнинг лисонийлашуви

Семеманинг нутқий луғавий маъно сифатида воқеланиши. Семема ва нутқий маъно муносабати, албатта, бошқа лисоний бирликларда булгани каби, диалектиканинг умумийлик-хусусийлик, мохият ва ходиса, имконият ва воқелик, сабаб ва оқибат, умуман олганда, зот ва тажалли диалектикасини узида акс эттиради. Шунингдек, барча лисоний бирликлар ва уларнинг нутқий воқеланишларида кузатилган тайёр - тайёр эмас, ижтимоий-индивидуал, чекланган - чексиз, барқарор-беқарор, такрор - бетакрор умум нисбатли белгилари семема ва нутқий маъно муносабатида узига хос тарзда тажаллиланади. Семеманинг тайёр ва нутқий маънонинг тайёр эмаслиги. Семеманинг асосий хусусияти, унинг тил жамияти аъзолари онгида тайёр холда эканлигидир. Демак, семема маълум бир қонуният ёки қолипнинг махсули ёки хосиласи эмас. Масалан, китоб лексемасига хос «варақлардан ташкил топган, муқоваланган, босма ёки қулёзма холдаги даврий булмаган уқув қуроли», шод лексемасининг «жонли предмет эмоционал холатининг ижобий даражасини ифодаловчи бахо сифати», уқимоқ лексемасининг «харфларни уриштириб, маъносини уқишга интилиш харакатини ифодаловчи феъл» семемалари киши онгида нутқий маъно сифатида намоён булиш учун тахт туради. Сузловчи хеч қачон семема яратмайди. Нутқий маъно эса муайян синтактик қуршовда нутқ шароити ва сузловчининг коммуникатив ниятига мос равишда юзага келтирилади. Масалан, У биринчи синфда булса-да, матнни тез ва равон уқийди гапида уқимоқ лексемасининг семемаси ушбу холат учун шу нутқ жараённинг узидаёқ хосил қилинади. Бунда воқеланган нутқий маъно семемадан харакатнинг кимгадир тегишлилиги, «тез ва равон эканлиги», «харакатнинг матн устида амалга ошаётганлиги» каби хусусий белгилари билан фарқланади. Бу белгилар семемада акс этмаган булиб, нутқ жараёнида хосил қилинган. Нутқий маънонинг тайёр эмаслиги, айниқса, семеманинг нутқий маъноси сузларда кучма маъно сифатида воқеланишларида янада ёрқинроқ намоён булади. У пахта 2

термас, хашарчиларга сувчи эди гапидаги сувчи сузининг маъноси нутқий булиб, уни «сув ташиш ва етказиб бериши билан шуғулланувчи киши» тарзида тасвирлаш мумкин. Бу нутқий маъно сув сузига -чи қушимчасини қушиш асосида сув лексемаси семемасини жузъийлаштириб хосил қилинган мазкур маъно нутқ жараёни махсулидир. Семеманинг кучма маъно сифатида қулланишида нутқий маънонинг тайёр эмаслиги белгиси аниқроқ кузга ташланади. Қуш эдим, қанотимни қайирдилар гапидаги қанот сузида семема шу тарзда жузъийлашганки, унинг аташ семалари суниб, семема бутунлай сифат узгаришига учраган. Бу «узгарган» холат хам соф нутқий жараён махсули булиб, бунгача у тайёр холда эмас эди. Семеманинг такрорланувчанлиги ва нутқий маънонинг бетакрорлиги. Семема узининг барча нутқий куринишлари учун асос булиб, хар бир қулланишида, унинг жузъийлашган ва матн, нутқ шароити, сузловчининг мақсадига буйсунган холати кузатилади. уқимоқ лексемасининг зикр этилган семемасидаги «харфларни уриштириб маъносини тушунишга интилиш» «бошқа нолуғавий воситалар тажаллилари билан» туйинган холда такрорланаверади. Бироқ унинг нутқий куриниши хар бир қулланишда узига хосдир. Чунки нутқий маъно маълум қулланишда бошқа морфемани, синтактик ва услубий воситалар билан яхлитлик касб этиб, аниқ макон ва замонда намоён булади, бу яхлитлик айнан шу нолуғавий воситалар билан бутунликда бошқа уриндаги қулланишда хеч булмаганда макон ва замон билан фарқланиши, унинг бетакрорлигини курсатади. Семеманинг барқарорлиги ва нутқий маънонинг уткинчи, вақтинчалиги. Семема ва нутқий маъно муносабатининг юқоридаги тавсифларидан уларнинг барқарорлик - беқарорлик белгилари келиб чиқади. Семема барқарор ва узгармас булиб, унинг куриниши булган нутқий маъно узгарувчан ва уткинчидир. Бир қарашда нутқий маънонинг 3

такрорланмас эканлиги, унинг узгармас, бир холатдан иккинчи холатга утмас холатидек тасаввур уйғотади. Аслида нутқий маънонинг барқарорлиги деганда унинг уткинчилиги ва «оний»лиги назарда тутилади. Семеманинг чекланганлиги ва нутқий маънонинг чексизлиги. Моносемантик лексемаларнинг бир ва полисемантик лексемаларнинг бир нечта (бу хам саноқли) семемаси булиб, у нутқий воқеланганда чексизлик касб этади. Хар бир қулланишдаги нутқий маъно узига хос ва қайтарилмас алохидаликдир. Нутқий маъно қанчалик чексизлик касб этмасин, унинг асосидаги семема битталигича қолаверади. Семеманинг ижтимоийлиги ва нутқий маънонинг индивидуаллиги. Семема ижтимоий шартланган булиб, у тил жамияти аъзоларининг умуммехнати махсули ва шу тил жамияти аъзолари учун бирдай умумийдир. Нутқий маъно эса хар бир сузловчи учун узига хос - индивидуалдир. Семеманинг грамматик маъно сифатида воқеланиши. Айрим лексемаларнинг номустақил лексема сифатида воқеланишида семемаларнинг уз муайянлигини кучсизлантиришини, семеманинг грамматик маъно сифатида воқеланишини куриш мумкин. Қуйида қарамоқ лексемасининг икки маъносини қиёслашга харакат қиламиз. 1. Хамдам дадасига қараганча узоқ тикилиб қолди. (А.Қаххор). 2. Менга қара, хотин, - деди Хожи жиддий тусда. Узбек ойим қаради. (А.Қодирий). 3.Бу жувон менга қараб келар эди. (Ғ.Ғулом). 4. Дехқонлар тудаси қишлоққа қараб юрди (С.Ахмад). 5. Яширин хабарларга ва баъзи аломатларга қараганда , Бадиуззамон Астрободда исён кутариш фикрлари билан овора булаётгани хақида гапирди. (Ойбек). 1-, 2- гапларда қарамоқ лексемасининг «куриш учун кузни бирор томонга, нарса ёки кимсага йуналтирмоқ» семемасининг нутқий луғавий маъно сифатидаги воқеланиши кузатилади. Бу семема кейинги гапларда узининг «куриш учун» семасини 0 (ноль) даражагача кучсизлантиради ва 4

қолган семалар маълум даражада сусайиб, «харакат йуналган томон»: (4- гап)» «айириб курсатмоқ», «таъкидлаш», шунингдек, «қиёслаш», «солиштириш» маъноларини билдиради. қарамоқ лексемаси курмоқ лексемаси билан маънодош булганлиги боис, улар семемаларининг грамматик маънога айланган куринишларида хам мазкур маънодошлик маълум даражада сақланган булади. Қиёсланг: « Олмага қараганда нон ширин-олмадан кура нон ширин ». Куринадики, қарамоқ лексемаси кумакчи вазифасида қулланганда унинг семемаси таркибидаги «йуналтирмоқ» семаси лисоний ва нутқий ходисаларни боғлаш вазифасини утайди. Бошқача айтганда, қарамоқ кумакчисининг қарамоқ лексемаси хосиласи эканлигига ишора қилиб туради. Мустақил лексемаларнинг номустақил суз сифатида қулланишларида нутқий маъноларнинг узлари мансуб семалар билан боғланишлари кучли ёки кучсиз булиши мумкин. Бу, айниқса, кумакчи феъл вазифасида келган лексемаларда яққол кузга ташланади. Қиёсланг: 1. Элмурод дунё хабарларидан уқиб бера бошлади. (П.Турсун.) 2. Май ойининг хаётбахш қуёши узининг эркаловчи, заррин нурларини аланга сочиб ётибди. (Х.Зиёхонова). 3. Сиз уқишга кетаётганингизда дарахтларга узим қараб турсам. (Ш.Рашидов). 4. Туй қизиганда яна бир балони бошлаб юрма, -деб Туломат муйлов Қучқорга қул чузди. 5. Хали у ерда, хали бу ерда янги туғилаётган қузилар чупонларни шошириб қуйган, уларда тиним йуқ (Ч.Айтматов). 6. Сен мендан хар қанча хафа булсанг хам, кунглимга тугиб қуйганимни энди айтиб солмасам , иложи йуқ. (А.Қаххор). Куриниб турибдики, айрим қулланишларда (1-, 2-, 3-, 4) сузларнинг грамматик маънолари лексемаларнинг семемалари билан семантик боғланишларга эга. Баъзиларида эса (5-, 6) кумакчи феъллар ( қуйган, солмасам ) уз грамматик маъноларидан қарийб узилган. Асос лексемалар семемаларининг грамматик маъноларда қолдирган «из» лари сезиларсиз даражададир. 5

Семемаларнинг нутқий грамматик маъно сифатида юзага чиқишдаги семеманинг грамматикализациялашуви ходисаси алохида тадқиқот манбаи булиши керак. Демак, семеманинг нутқий воқеланиши деганда унинг нафақат нутқий луғавий маъно, балки нутқий грамматик маъно сифатида воқеланиши хам назарда тутилиши лозим. СЕМЕМАНИНГ НУТҚҚА ХОСЛАНИШИ Семема нутқда уни ушбу қулланишга хословчи турли воситалар таъсирига берилган ва жузъийлашган холда «куриниш» беради. Семеманинг нутқий куринишида уни нутққа хослаган нолуғавий воситаларнинг таъсир даражаси турлича булади. Семеманинг нолуғавий тажаллилар таъсиридаги узгаришга учраши натижасида вужудга келадиган сифат узгаришлари хам унга таъсир қилувчи омиллари даражасига кура турлича булади. Семема суз ясаш қолиплари асосида нутқий ясама сузлар маъноси сифатида намоён булар экан, бунда бу нутқий маънонинг таркибида сема куриниши мақомини олади. Масалан, [[феъл] Қ [увчи] қ (феъл англатган харакатнинг бажарувчисини англатувчи шахс оти] лисоний суз ясаш қолипи хосилаларида ( ичувчи, кесувчи, ёзувчи, хохловчи ва б.) бу сузларнинг асосида ётган ич, кес, ёз, хохла лексемаларининг семемалари ясама сузларда англашилган нутқий маънонинг булакчаси сифатида юзага чиқади. Дейлик, ичмоқ лексемасининг семемаси «бирор суюқликни истеъмол қилмоқ» булиб, у ичувчи нутқий хосиласида «ичиш билан шуғулланувчи киши» нутқий маъносининг ичиш узвида мужассамлашгандир. Бунда маълум бир бутунликнинг «кичрайиб», нутқий бир бутунликнинг таркибий қисмига айланганини курамиз. Бу эса семемада сифат узгариши юз берганлигини курсатади. Демак, нутқий ясама сузларда лисоний бутунликнинг нутқий қисмга айланиши ходисаси 6

юз беради. Буни шартли равишда «семеманинг нутқий маъно булакчасига айланиши» деб атаймиз. Семеманинг мазкур ходисадан қуйироқ даражада узгариши услубий омиллар ва айрим луғавий-синтактик шакл хосил қилувчиларнинг таъсири натижасида юз беради. Лексема кучма маънода қулланар экан, унинг семемаси таркибидаги аташ семалари суниб, нутқий воқеликка мос равишда ифода ва вазифа семалари кучаяди. Масалан, олтин ёшлик бирикувида воқеланган олтин лексемасининг «сариқ тусли қимматбахо ноёб металлни ифодаловчи от» семемасидаги «сариқ тусли», «металл», «от» семалари буткул сунган булиб, «камёб», «қимматбахо» семалари кучайган ва «от» вазифа семаси «сифат» маъно булакчасига айланган холда намоён булган. Бироқ бундаги вазифа семасининг узгариши нутқий ходиса булганлиги сабабли у семеманинг иккинчи туркумга хам хослигини курсатмайди, балки бошқа туркумга хос вазифасини бажариши деб тушунмоқ лозим. Демак, лексеманинг кучма маънода қулланилишидаги маъновий модификациясини «семеманинг семаларининг узгариши» деб бахолаш мумкин. Семема вазифа семасининг узгариб воқеланишини феъл лексеманинг сифатдош, равишдош ва харакат номи шаклларини олиб қулланишида яққол кузатиш мумкин. Масалан, равишдош шаклларини олган феъл лексема сема асосида феълнинг маъноси кучсизланиб равишга хос белги кучаяди. Қиёсланг: У шошилди - У шошилиб гапирди. Айрим луғавий шакл хосил қилувчилар феълнинг аташ семаларини модификация қилади. Масалан, китоб лексемаси семемасидаги белгиланмаган миқдор семаси нутқда воқеланган китоблар суз шаклида, [сонҚот] қолипли синтактик қурилмаларда муайянлашади. Бу эса уни шартли равишда «cемеманинг аташ семалари узгариши» деб талқин қилиш имконини беради. 7

Айтилганлар асосида семеманинг нутқий хосланишини қуйидаги типларга булиш мумкин: 1. Семеманинг суз маъно булакчаси сифатида воқеланиши. 2. Семеманинг аташ семалари суниши натижасида вазифа семалари кучайиши ва ифода семалари узгариши сифатида воқеланиши. 3. Семеманинг аташ семалари узгариб воқеланиши. Семемани нутққа хословчи воситаларнинг қуйидаги турларини ажратиш мумкин: 1. Суз ясовчи воситалар. 2. Морфологик воситалар. 3. Синтактик воситалар. Бу воситаларнинг семема воқеланишига таъсирини бирма-бир куриб утишга харакат қиламиз. Семемани нутққа хословчи суз ясовчи воситалар. Тизимий ёндашувда лисон ва нутқ изчил фарқланар экан, шунга мувофиқ, суз ясалишида хам, лисоний ва нутқий суз ясаш ажратилади. Демак, лексема ясаш (ясама сузларнинг лисонийлашуви) натижасида янги семема (ёки семемалар) вужудга келади. Суз ясаш воситалари. Лексема суз ясаш қолиплари воситасида нутқий ясама сузларни вужудга келтиради. Нутқий ясама сузларга хам, бошқа нутқий бирликлар белгилари хосдир. Ясама сузларда уч тур лисоний бирликнинг воқеланиши кузатилади: а) асос лексема; б) ясовчи морфема (ёки лексема); в) суз ясаш қолипи. Нутқий ясама сузлар дейилганда, суз ясаш қолиплари асосида маълум бир нутқ жараёнида вужудга келтирилган ва ушбу нутқ жараёнидагина мавжуд булган хосилалар англашилади. Нутқий ясама сузлар ижтимоий шартланмаганлиги билан характерланади. 8

Масалан, [аниқ отҚот англанмиш билан шуғулланадиган, алоқадор шахс] қолипи асосида вужудга келган учта бузчи хосиласи мавжуд: а) буз туқувчи шахс; б) буз сотувчи шахс; в) буз харид қилувчи шахс. Бу маънолардаги биринчисига эга булган бирлик лисоний табиатли булиб, ижтимоий шартланганлик хоссасига эга. Қолган икки маъно соф нутқий ҳосилалар хисобланади. Бироқ лисоний бирлик саналмиш бузчи лексемасининг ва зикр этилган қолипнинг нутқий хосилалари асосида семик боғланиш мавжуд булиб, бироқ улар лексеманинг турли куринишлари саналмайди. Улардаги умумийлик, боғловчи семалардан ташқари, суз ясаш қолипи хамдир. «Буз сотувчи шахс» маъносидаги бузчи сузида буз лексемаси семемаси бошқа умумийлик ( -чи морфемаси ва қолип)лар зарралари билан биргаликда мазкур нутқий маъно (бутунлик) учун булак сифатида намоён булган. Бузчи сузининг маъноси «буз сотувчи шахс» маъно булакчаларидан иборат булиб, бунда «шахс» маъно булакчаси қолип ва ундаги -чи морфемаси умумийлик заррасидир. Хуш, мазкур «нутқий» хосилада «буз сотувчи», «шахс» маъно булакчалари мавжуд экан, бунда ушбу хосиланинг асли зоти нима хисобланади? Бошқача айтганда, ушбу холатда зотий ва узга ходисалар тажаллилари қандай фарқланади? Туғри, бузчи хосиласида буз лексемасининг «кичрайган» воқеланиши мавжуд, бироқ бу хосиланинг асл зоти суз ясаш қолипидир. Чунки сувчи, ишчи каби хосилалар бузчи хосиласи билан биргаликда шахс отлари қаторини хосил қилади ва «шахс оти» вазифа маъно булакчаси мазкур хосилаларни бирлаштирувчи омил булиб, бу уларнинг замиридаги суз ясаш қолипининг мохиятига тегишлидир. 9

Семемаларнинг нутқда «кичрайган» холда намоён булиши ёхуд (лисоний сатхда) семемаларнинг семаларга айланиши қушма, жуфт лексемаларда ёки сузларда янада ёрқинроқ куринишга эга булади. Қушма лексемалар тарихан икки ва ундан ортиқ узак (луғавий морфема) ларнинг шаклий ва мазмуний бутунликка айланиши натижасида юзага келади. Масалан, белбоғ, тезоқар, белкурак лексемалари. Бундаги, дейлик, белбоғ лексемаси семемасини қуйидагича тавсифлаш мумкин: «белни боғлаш учун ишлатиладиган мато». Демак, семема «бел», «боғлаш», «мато» семаларидан ташкил топган. Семемадаги «бел» семаси бел лексемаси семемасининг торайган «семалашган» куринишидир. Жуфт лексемаларда хам бу холатни кузатиш мумкин. Масалан, ота- она лексемаси семемаси таркибида ота ва она лексемалари семемалари семалар сифатида иштирок этган. Нутқий қушма ва жуфт сузларда ушбу бутунликка асос булган лексемаларнинг семемалари нутқий маъно булакчалари сифатида намоён булади. Масалан, китоб-дафтар жуфт сузидаги «китоб-дафтар ва унга яқин уқув қуроллари» деб тавсифланувчи маъновий табиати таркибидан китоб ва дафтар лексемалари семемалари нутқий маъно булакчаси сифатида юзага чиққан. Демак, барча ясама лексемаларда ясалишга асос лексема семемаси сема даражасига тушган холда, нутқий ясама сузларда эса нутқий маъно булакчаси сифатида юзага чиқади. Семемани нутққа хословчи морфологик омиллар. Морфологик омиллар асосида семеманинг нутққа хосланиши маълум бир суз туркумлари доирасида кечади. Бошқача айтганда, таснифловчи луғавий шаклларга эга булган суз туркумлари доирасида семеманинг - у ёки бу омил асосида нутққа хосланиши кузатилади. Бу воситалар сирасига қуйидагиларни киритиш мумкин: Отларда: куплик, кичрайтириш. 10

Сифатда: даража. Феълларда: нисбат, узгаловчи, харакат тарзи шакллари. Куплик сон шакли от туркумига мансуб лексемаларнинг семемаси таркибидаги белгиланмаган миқдор семасини муайянлаштиради ва семеманинг нутқий куринишида миқдор маъносини намоён қилади: Алишер халиги кишига уз шеърларини кучиришга берди. («Алломалар ибратидан»). Бу шакл айрим отларга қушилиб, хурмат маъносини намоён қилади, семемада белгиланмаган хурмат маъноси унинг нутқий куринишида воқеланади. Маълум буладики, куплик шакли миқдор маъносини воқелантирганда, от лексема семемасидаги аташ семасига таъсир қилади. Хурмат маъносини воқелантирганда эса, семемани унинг ифода семасини модификация қилиш асосида нутққа киритади. Семема ифода семасини модификация қилиш асосида лексемани нутққа киритишлар луғавий шакл хосил қилувчисининг купайтириш маъносига эга булганда кузатилади: Тилларим ечилиб кетди. Кунгилларим озиб кетди. Уйқуларим қочиб кетди. Куплик сон шакли айрим атоқли отларга қушилиб, биргалик маъносини ифодалаганда ( Тошкентларни куриб келдим ), семеманинг аташ семаларидан бирини кенгайтирган холда воқелантиради. Ухшатиш маъноси ифодаланганда эса ( Фарходлар келди канал қазмоққа ) семеманинг ифода семаси узгаришга учраган холда воқеланади. Кичрайтириш-эркалаш шакллари семеманинг гох аташ, гох ифода семаларига таъсир қилади. Эркалаш шакллари шахс отларига қушилиб, эркалаш, суйиш каби ижобий муносабатни билдирар экан, бунда семема таркибидаги ифода семаларига таъсир этилганлиги кузатилади: Акажоним дуппим қоқиб силар эди бошимни, Опажоним дастурхонга келтирарди ошимни гапида ака ва опа лексемалари семемалари таркибидаги «бетараф» муносабат семаси «ижобий муносабат» тарзида нутқий реаллашган. 11

Шунингдек, ушбу матнда мазкур лексемалар семантик таркибидаги «услубий белгиланмаганлик» ифода семаси «сузлашув нутқига хос» тарзида муайянлашган. Кичрайтириш шакли - ча лексема семемасининг аташ, баъзан хам аташ, хам ифода семаларини модификация қилади. Масалан, уйча, урдакча, таёқча, қушча, стулча каби сузларда лексема семантик таъсирга учраган булса, («хажман белгиланмаганлик» - «хажман кичиклик»), қизча, уғилча, одамча сузларида хам ифода, хам аташ семалари модификацияси кузатилади. Сузларнинг барчасида аташ маъно булакчаларида хажм унсури муайянлашган булиб, аташ семаси узгарган холда воқеланган. Шунингдек, сузлардаги ифода семалари хам муайянлашган булиб, бу қизча, уғилча сузларида «бетараф муносабат»  «ижобий муносабат» тарзида булса, одамча сузида «бетараф муносабат»  «салбий муносабат» тарзида юзага чиққан. Кичрайтириш шакли нафақат лексема воқеланишида семаларни модификация қилади, балки полисемантик лексемаларнинг хар хил семемаларини фарқлаш учун хам хизмат қилади. Масалан, одам лексемасининг икки - «онгли тирик мавжудот» ва «эркак жинсидаги киши» семамаларидан қайси бири воқеланаётганлигини аниқлаш воситаси хам булиб хизмат қилади. Қиёсланг: одам қ(«онгли тирик мавжудот», «эркак жинсидаги киши»), ( одамча ) - «кичик жуссали эркак киши». Демак, кичрайтириш-эркалаш луғавий шакл хосил қилувчилари семемаларнинг нутқий воқеланишида баъзан аташ, баъзан ифода, баъзан эса хам аташ, хам вазифа семаларини нутқий муайянлаштириш воситаси булиб хизмат қилади. Шунингдек, семемаларни фарқлаб воқелантиришда хам уларнинг узига хос урни бор. Сифат туркумида даража ифодаловчи луғавий шакл хосил қилувчилар сифат лексемалар семемаларини нутққа мослаштирувчи асосий морфологик омил хисобланади. 12

яхши лексемаси семантик таркиби семалари қуйидагича: аташ семалари : «шахсий», «умумий», «ижобий», «бахо». ифода семаси : «оддий» (нейтрал) вазифа семаси : гапда мустақил булак вазифасида кела олиши, от ва феълларга бирикиши, равишни бириктириши ва б. Муайян нутқ шароитида яхши лексемаси турли даража шакллари билан келади. 1.Салим яхши уқийди. 2.Бугун иш унуми яхшироқ. 3.Энг яхши одамлар бизларга хамрохдир. Куринадики, биринчи гапда яхши сузи оддий даражада булиб, бунда лексема семемасининг ифода семаси даражанинг оддийлиги билан характерланади. 2-ва 3- гапларда эса семеманинг ифода семаси кучайган холда воқеланган, бетарафлик белгиси сунган. Даража шакллари лексема семемаларини фарқлаш вазифасини хам бажаради. Қиёсланг: 1. Яхши , хозир етиб бораман. 2.Сиз зудлик билан йулга тайёрланинг. - Яхши . 3.Қовун яхши етишибди. 4. Усмамиз жуда яхши. яхши лексемасининг воқеланган маъновий куринишлари фарқлануви асосида гапларни иккига ажратиш мумкин: а) 1- ва 2- гаплар; б) 3-ва 4- гаплар. Биринчи гурух қулланишларда юқорида зикр этилган яхши лексемаси семемасига хос семалари воқеланишларининг барчаси кузатилмайди. Аниқроғи, бунда «бахо» семаси воқеланиши эмас, балки «маъқуллаш», «мустақил гап булаги» вазифа семаси эмас, балки «кириш суз» (биринчи гапда) ва «суз-гап» (иккинчи гапда) вазифа семалари реаллашган. Шунингдек, зикр этилган ифода семасининг воқеланиши бунда мутлақо кузатилмайди. Чунки ушбу қулланишларда яхши сузи даражаланиш қобилиятига эга эмас. Демак, яхши лексемаси семаларининг турлича комбинацияларда воқеланишига кура, унда икки семема борлигига амин булиш мумкин: 13

1. Ижобий, шахсий, маъқуллашни билдирувчи кириш сузи. 2. Ижобий, шахсий, оддий муносабатни ифодаловчи ва гап булаклари вазифасида кела оладиган сифат. Ана шу икки семема нутқий воқеланишлари фарқланишини синтактик қуршов ва даража шакллари хам курсатади. Бироқ бунда синтактик қуршов семема воқеланишларини фарқловчи асосий омил булса-да, морфологик омил хам мухим ахамият касб этади. Чунки бунда синтактик омил семемани нутққа олиб кирса, морфологик восита, заруриятга мувофиқ уни шакллантиради. Семемаларнинг морфологик асосда фарқланиши ана шу шаклланиш жараёнидагина юз беради. Феъл лексемалар семемаларини нутққа мослаштиришда иккиёқлама табиатли булганлиги сабабли луғавий-синтактик шакл хосил қилувчи деб бахоланган равишдош, сифатдош ва харакат номи курсаткичларининг роли хам узига хосдир. Семемани нутққа олиб киришда унга таъсир этиш кучига кура улар даражали қаторни хосил қилади. Равишдош шакллари феъл лексемалар семемаларидаги «харакат» семасини кучсизлантирган ва бунинг эвазига холат маъносини намоён қилган холда нутқий маънода «харакат» маъно булакчаси турли холат маъно булакчалари билан омихталашади, қоришади. Масалан, Салим уқиди гапида уқимоқ лексемаси семемаси сифат узгаришига учрамаган холда муайянлашган. Салим уқигач, мен келдим гапида уқигач сузи маъносида «харакат» семаси кучсизланган холда, узи эгаллаши лозим булган «урин»нинг бир қисмини «пайт» маъно булакчасига берган. Аташ семасидаги мазкур узгариш семемадаги вазифа семасини хам узига мослаган, яъни феъл хол вазифасини эгаллаган. Демак, аташ семасидаги узгариш семеманинг воқеланишида вазифа семасининг хам узгаришига олиб келади. 14

Сифатдош шакллари феъл лексема семемасида «харакат» аташ семасини равишдош шаклларига нисбатан купроқ модификация қилади. Аниқроғи, феъл семантикасидаги «жараёнлилик» унинг равишдош шакли билан воқеланишида маълум даражада кучсизланган булса, сифатдош шакли билан воқеланишда ундан харакат англашилса-да, унинг бирмунча статиклашганлиги хам яққол маълум булиб туради. Қиёсланг: Салим уқигач, тушунди, Уқиган бола тушунади. Сифат шакллари лексемани унинг семантикасидаги «харакат» семасини «кичрайтириб», ундан «бушаган» уринга «белги» маъносини киритган холда воқелантиради. Китобни уқиган бола бирикувидаги феъл маъноси «ёзилган матнни ундаги харфни уриштириб билиб олганлик белгисини ифодаловчи аниқловчи вазифасидаги феъл» тарзида муайянлаштирилган. Сифатдош шакллари феъл лексема семемасидаги белгиланмаган «пайт» семемасини хам нутқда муайянлаштиради - нутқий маънода «белгиланган пайт» маъноси юзага чиқади. - ган шакли утган, -аётган шакли хозирги ва - адиганҒйдиган шакли келаси замон маъноларини воқелантиради. Харакат номи шаклларининг феъл семемасини узгартирган холда воқелантириш даражаси коррелянтлари қаторида ута кучлилиги билан ажралиб туради. Аниқроғи, харакат номи шаклидаги феъл семантикасида «жараён» семаси сезилмас холга келган холда нутққа чиқади - бошқача айтганда, нутқий феълда «харакат» семаси буткул сунган холда юзага чиқади. Харакат номида харакатнинг статиклаштирилиши, предметлаштирилиши кузатилади. Демак, феъл лексема семемасидаги «харакат» семаси харакат номи шакли билан воқеланган феълда «нарса- предмет» нутқий маъно булакчаси сифатида узгариб, семеманинг вазифа 15

семемасидаги феълга хос белгилар хам нутқда ута «сиқилади» ва бушаган уринни отга хос белгилар тулдиради. Демак, узгаловчи категория шакллари феъл лексема семемасини нутқий модификация қилишда уни узгартира олиш қобилиятига кура қуйидагича даражаланади: равишдош - сифатдош - харакат номи Бу даражаланишда равишдош кучсиз аъзо сифатида намоён булган булса, харакат номи ута кучли аъзо сифатида юзага чиқади. Айтилганлардан маълум буладики, узгаловчи категория шакллари феъл лексема семемасини модификация қилар экан, ундаги аташ ва шунга мувофиқ, вазифа семаларини узгартиради. Харакат тарзи шакллари феъл лексема семемасини нутққа чиқаришда, асосан, унинг таркибидаги ифода семаларини модификация қилади. Атама ва вазифа семалари узгармасдан қолаверади. Қиёсланг: 1. Салим уқиди. Салим уқиб юборди. 2. Бола ухлаяпти. Бола ухлаб ётибди. 3. Чопаётган олапар. Чопиб бораётган олапар. Биринчи жуфтликдаги 2-гапда харакат тарзи шакли - иб юборди уқимоқ феълининг воқеланишида унинг лисоний мохиятида белгиланмаган «тусатданлик», иккинчи ва учинчи жуфтликнинг 2-гапида -б ётибди, 3-гапда -иҒб бораётган шакллари «давомийлик» нутқий маъно булакчаларини намоён қилган ва натижада семемадаги «ноаниқ тарз» семаси муайянлашган. Семемани нутққа мословчи синтактик воситалар. Синтактик қурилма таркибида семеманинг нутқий воқеланишида бирикувчи ва бириктирувчи унсурларнинг узига хос урни бор. Бирикувчи ёки бириктирувчи унсур маълум бир лексема семемасидаги буш уринларни тулдириш билан морфологик шаклларда булгани каби икки хил вазифани бажаради: 1.Семемаларни фарқлаш. 2.Семемаларни муайянлаштириш. 16

Маълумки, китоб лексемаси икки семемали булиб, биринчи семема уқув қуроли тушунчасини, иккинчи семема эса қисм, парча тушунчасини ифодалайди. китоб лексемаси тартиб сонлари билан бирикканда бу семемаларни фарқлаш имкони булмайди: биринчи китоб, учинчи китоб ва хакозо. Лекин бирикмадаги асар номлари кенгайтирилса ( Ч.Айтматовнинг биринчи китоби ), ( Уруш ва тинчликнинг учинчи китоби) , нутқда «асарнинг қисми, парчаси» семемаси воқеланади. Асар номларини ифодаловчи бирликлар урнида шахс отлари қуйилса, уқув қуроли тушунчасини ифодаловчи семема воқеланиши юз беради. Бунда синтактик қурилма таркибидаги тобе унсур семема воқеланишларини фарқлаш учун хизмат қилмоқда. маъқул гап бирикувида гап сузи тобе аъзонинг «ижобий субъектив муносабатни белги тарзида ифодаловчи сифат» воқеланишини таъминлайди ва уни иккинчи - кириш суз вазифасида келувчи семемадан ажратади. Синтактик қурилма таркибидаги бирикувчи ёки бириктирувчи унсурнинг туғри ёки кучма маъноларни фарқлаши хам уларнинг семема нутқий хосланишидаги ролини курсатади. Ашулачи сайради қурилмасидаги сайрамоқ лексемасининг «субъект»-валентлигини тулдираётган номеъёрий қулланишдаги ашулачи сузи семема таркибидаги аташ семалари сунган холда воқеланганлигини курсатади. Куринадики, синтактик бирикувларда луғавий бирликлар меъёрий қулланишида аташ, ифода ва вазифа семаларини муайянлаштирса ва семемани торайтирса, номеъёрий бирикувларда аташ семаларини сиқиб чиқаради ва ифода семаларининг буртган холда воқеланишига олиб келади. Демак, семеманинг нутқий воқеланишида суз билан синтактик муносабатдаги бирликларнинг воқеланувчи семемага таъсири натижасида намоён булувчи ходисалар унда тажаллиланувчи нолуғавий куринишлар сифатида семемани нутққа мослаштириш жараёнида унда уз «из»ларини қолдиради. 17

ХОСИЛА СЕМЕМАНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШ ЙУЛЛАРИ Хосила маънолар бир неча йуллар билан вужудга келади. Улар метафора, метонимия, синекдоха ва вазифадошликдир. Хосила маънолар туғри, бош маънолар асосида пайдо булади. Метафора (гр. metaphora -кучириш), аввало, нутқ механизми булиб, бирор лексеманинг денотатларининг шаклий, зохирий ухшашлиги асосида бошқа маънони ифодалаш учун ишатилишидир. Метафорик маъно хосил булиши учун қуйидагилардан бири сабаб булади. 1. Бир суз бошқа сузга нисбатан сузловчининг ифода мақсадига купроқ мос ва мувофиқ булади ва шунинг учун биринчиси урнида иккинчиси қулланилади. 2.Бирор денотатнинг ифодаловчиси булмайди ва маълум бир суз бошқа денотатни хам ифодалаш учун қулланади. Демак, биринчи холда кучирилаётган суз денотатнинг иккинчи атамаси булса, иккинчи холда биринчи атамасидир. Масалан, қуйи сузи англатадиган маънони этак сузи қулайроқ ва тулароқ ифодалаганлиги боис тоғнинг қуйи томонига нисбатан этак сузи ишлатилган. Узбек тилида денгиздаги узига хос жуғрофий уриннинг номи булмаганлиги боис қултиқ сузи унга нисбатан хам қулланади. Метафора ходисаси асосан, от туркуми доирасида, қисман феълларда учрайди: Қуш учди. Самолёт учди қурилмаларининг иккинчисида учмоқ феъли ифодалаган харакат қушнинг хаводаги қанотларини силкитиб қилган парвозига ухшайди. Шу боисдан учмоқ феъли ифодалаган кейинги маъно метафорик маънодир. Метафора хосила маъно ҳосил қилишнинг энг кенг тарқалган усули сифатида бадиий услубнинг, бадиий нутқнинг энг мухим омилларидан ҳисобланади. 18

Метафорик хосила маъно нутқда жуда куп учрайди. Аммо уларнинг лисонийлашганлари - семемага айланганлари нисбатан камдир. Қанот ( самолёт), учмоқ, оғиз (қоп) каби лексемаларнинг ушбу хосила маънолари метафорик семемалардир. Метафорик йул билан хосил булган семема даврлар утиши билан узига хос аташ семалари касб этиши натижасида бош семемасидан узоқлашиб, мустақил холга, келиши омонимик табиатга эга булиши мумкин. Масалан, адабиётшунослик термини сифатидаги фожеа умумистеъмол қулланишдаги фожеа сузидан маъновий жихатдан узилиб, уларнинг номемалари омонимик муносабатга эга булган. Шунингдек, жуғрофий термин булган қултиқ умумистеъмолдаги қултиқ лексемасининг омонимига айланган. Синекдоха йули билан хосил қилинган кучма маъно деганда, бирор нарсанинг номи билан унинг бирор қисмини аташ ва аксинча бирор нарсанинг қисми билан у мансуб бутунни аташ тушунилади. 1. Беш қул ини оғзига тиқади. 2.Очилдибой тирноқ қа зор эди. Синекдохик йул билан ҳосил қилинган маъноларни хам лисоний ва нутқий маъноларга булиш мумкин. Масалан, келтирилган қул, тирноқ лексемаларининг синекдохик маънолари семемалашгандир. Стол синди , эшик бузилди гапларидаги стол сузининг оёқ (столнинг оёғи), эшик сузининг қулф (эшикнинг қулфи) хосила маънолари нутқий синекдохик маънога мисол була олади. Аммо хар қандай бутунлик номи билан қисмни, қисмнинг номи билун бутунни атаб булмайди. Масалан, дарахт ва шох, барг, тана, илдиз, мева бутун ва қисмлардир. Лекин барг деганда ҳеч қачон дарахт англашилмайди. Аммо мева (масалан, олма) атамаси орқали дарахт хам ифодаланади. Метонимия (грекча: metonymia - қайта номлаш) ифодаланмишларининг узаро боғлиқлиги, алоқадорликлари асосида бир ифодаловчининг бошқа ифодаловчи учун ишлатилишидир. Метонимия хам янги маъно хосил қилиш жараёни ва бу жараён натижасининг барқарорлигига кура лисон ва нутққа дахлдор ходисадир. 19

Бошқача айтганда, метонимик хосила маъно соф нутқий хам, лисонийлашган хам булиши мумкин. Метонимик маъноларнинг асосий куринишларига мисол келтирамиз. 1.Бир нарса предметнинг номи билан шу предметдаги бошқа бир нарса аталади: а) стакан 1 ичимликлар учун ишлатиладиган цилиндр куринишдаги шиша идиш. стакан 2 бир стакан хажмига тенг суюқлик миқдори (бир стакан сув) б) дастурхон 1 уртага ёзилиб устига озиқ-овқат қуйиладиган мато материалли рузғор буюми дастурхон 2 ейиш учун уртага қуйилган озиқ-овқат. 2. Материалнинг номи шу материалдан ясалган маҳсулотга утади: а) кумуш 1- оқ-кукиш рангли ялтироқ тусли асл металл кумуш 2- кумушдан зарб қилинган пул, танга. в) қоғоз 1 -ёзиш, чизиш, китоб,газета, журнал бошқа хамда бошқа шунга ухшаш мақсадларда ишлатиладиган ёғоч, эски латта-путта ва шулар кабилардан тайёрланган юпқа материал. қоғоз 2 - варақ, бет. 3. Жой номи билан шу жойда яшовчи кишилар аталади: а) қишлоқ 1 - аҳолиси купроқ қишлоқ хужалиги билан шуғулланувчи аҳоли пункти. қишлоқ 2 - қишлоқда яшовчи кишилар (қишлоқ нима дейди.) 1 Харакат ифодаловчиси билан унинг натижаси ёки унга алоқадор булган жараён номланади. туй 1 - еб-ичиш натижасида нафсни қондирмоқ. туй 2 - базм- томоша билан зиёфат бериб утказиладиган маросим. 2 предметнинг номи билан шу предмет хосиласи аталади: а) тил 1 - оғиз бушлиғида харакатланувчи нутқ аъзоси. тил 2 - шу нутқ аъзоси харакати натижасида ҳосил булган нутқ. б) Навоий - узбек мутафаккир шоири. 20

Навоий - Алишер Навоий асари Куринадики, метонимик хосила маъноларнинг айримлари соф лисоний мохият касб этган булса, айримлари нутқий сатхдагина мавжуд. Масалан, Навоийни уқидим гапидаги Навоий сузи эллипсис натижасида тушиб қолган асар сузининг маъносини ифодаламоқда ва у соф нутқий характерга эгадир. Аммо келтирилган дастурхон 2, туй 2, қоғоз 2, кумуш 2 маънолари лисонийлашган, семемага айланган метонимик маънолардир. Метонимик хосила маъноларининг вужудга келиши, асосан, лисоний боғланишлар эмас, балки объектив борлиқ ходисалари орасидаги нолисоний алоқадорликлар билан боғлангандир. Вазифадошлик семемалар вужудга келишининг асосий йулларидан биридир. Вазифадошлик асосида семема вужудга келиши хам, метафорада булгани каби, ухшашликка асосланади. Бироқ метофорада ташқи куринишдаги ухшашликка асосланилса, вазифадошликда бажариладиган вазифаларнинг ухшашлиги асосида янги маъно вужудга келади. Масалан, дастлаб камоннинг пайкони уқ деб аталган. Милтиқ кашф этилгач, унинг порох тулдирилган пистонли гилзаси хам пайконники каби вазифа (яъни улдириш) ни бажарганлиги боис уқ деб аталади. Рус тилидаги перо (пат) сузининг бугунги маъноси хам шундай маъновий тараққиётга эга. Маълум буладики, вазифадошлик асосида вужудга келган хосила маънолар нафақат мустақил семема даражасига етади, балки узига асос булган бош, асосий семемадан хам кура фаоллашиб, қулланиш доираси кенгайиб кетади. Масалан, илгарилари кумир сузи «кумиб ёндириш йули билан утиндан тайёрланган ёқилғи» семемасига эга эди. Бугунги кунда бу семема тарихийлашиб, у «ер қатламида табиий йул билан хосил булган қаттиқ ва қора рангли ёқилғи» хосила семемаси билан нутқимизда яшайди. Маълум буладики, лексемалар семантикасидаги лисоний узгаришлар қуйидаги натижаларга олиб келади: 1.Лексемаларнинг нутқий маънолари ихтисослашуви натижасида янги семема вужудга келиши. «Қушларнинг икки ёнида харакатланиб учиш 21

воситаси» семемасигагина эга булган қанот лексемаси бугунги кунда «самолётнинг икки ёнидан чиқиб турган хавода сузиш ва муаллақ туриш воситаси» семемасига хам эга полисемантик лексемага айланган. 2.Аниқ маъноларнинг мавхум маънога айланишиши натижасида ихтисослашувга зид маъновий кенгайиш юз бериб, янги семема вужудга келиши. Масалан, отланмоқ лексемасининг дастлабки семемаси «отга миниш» булиб, бугунги кунда бу семема ута кучсизланиб, лексема, асосан, «бирор жойга бориш учун хозирланиш» семемаси билан яшайди. 3.Лексема семантик имкониятларининг торайиши. Лексема семемаларининг бирор томондан ихтисослашуви бошқа семемаларнинг буткул сунишига олиб келади. Масалан, кенг қамровли тушунчаларни ифодаловчи сузларнинг қамрови торайиб кетади. Бу, айниқса, турдош отларнинг атоқли отларга айланишида, сузларнинг терминологик мохият касб этишида яққол кузга ташланади. ХОСИЛА ЛУҒАВИЙ МАЪНОЛАРНИНГ ЛИСОНИЙЛАШУВИ Бугунги кунда тилда лисон ва нутқнинг изчил фарқланаётганлиги, шунингдек, узбек тилшунослигида лисоний қиймат тишунчасининг олиб кирилаётганлиги куп маъноли сузлар хосила маъноларининг ва нутққа муносабатини белгилашни зарур қилиб қуяди. Аввало «маъно кучиши» атамаси мунозарали эканлигига диққатни қаратмоқчимиз. [кучмоқ] феъли умумистеъмол қулланишда бирор нарсанинг бир нуқтадан иккинчи бир нуқтага утиши маъносида тушунилади ва бунда нарсанинг тубдан узгариши ва янги нарса вужудга келиши назарда тутилмайди. Бироқ мазкур суз тилшуносликда хосила маъно вужудга келиши, янги маъно хосил булиши маъносида қулланади ва умумистеъмол қулланишдаги феъл билан мутлақ омонимлик касб этади. Бироқ бу сузни ушбу уринда мутлақ омоним сифатида қуллашга ижтимоий зарурат йуқ булганлиги боис, бунинг сабаби сифатида ходисанинг нотуғри 22

бахоланаётганлиги тушунилади. Аслида куп маъноли сузларда бир маънонинг кучиши эмас, балки биринчисидан усиб чиққан турли маънолар кузатилади. Масалан, [қултиқ] лексемасининг биринчи [«қулнинг елка билан туташган ерида хосил булган бурчак, қул ости»] маъносининг иккинчи [«қуруқлик ичига суқилиб кирган сув»] маъносидан таркибига кура жиддий фарқланиб туради. Химиявий бирикмада бир элемент (атом) урнини бошқа хил элемент эгаллаши натижасида янги модда вужудга келганлиги (масалан, Н 2 О ва Н 2 S ) каби лексема маъно булакчасининг алмашиши хам янги маъно вужудга келганлигини далиллайди. Юқорида айтилган биринчи маънодаги «одамнинг» маъно булакчасининг урнини иккинчи бир («денгизнинг») маъно булакчасининг эгаллаши хам янги нутқий маъно вужудга келганлигини курсатади. Демак, ходисани «маъно кучиши» деб эмас, «суз ёки номема кучиши», махсулни эса «кучма маъно» деб эмас, балки «хосила маъно» деб аташ унинг мохиятини туғрироқ акс эттиради. Хосила маъноларнинг лисон ва нутққа муносабатини ёритишда Ф.де Соссюр давридан бошлаб амал қилиб келинаётган лисоний бирликларни белгилашнинг тайёрлик, ижтимоийлик, мажбурийлик, барқарорлик каби ижтимоий-лисоний омилларга таянмоқ лозим булади. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, маъноларнинг лисон ва нутққа муносабатини очишда тил бирликларининг турлича қулланишларида намоён булувчи лисоний хусусиятларни белгилайдиган ижтимоий- психологик омилларнинг хам ахамияти катта. Сузнинг хосила маъно билан жамият аъзолари учун умумийлик ва мажбурийлик хоссасига эга булишини бир неча босқичда кузатиш мумкин ва бу бевосита унинг парадигматик-синтагматик муносабатларида намоён булади. Нутқда шундай сузлар кузатиладики, улар билан бир вақтнинг узида бирдан ортиқ денотат ифодаланади ва маънолардан қайси бири бош ёки хосила маъно эканлигини англаш мушкул булиб қолади. Мисол сифатида [олма] лексемасининг иккита [«дарахт», «мева»], [тил] сузининг иккита [«аъзо», «алоқа воситаси»] маъносини курсатишининг узи етарли. Тилшуносликда баъзан улар кучма маъно, баъзан 23

хар иккаласи хам номинатив маъно сифатида бахоланади. Шундай булса-да, хосила маънолар асосидаги денотатларнинг уз хусусий атамаларига эга эмаслиги, шунингдек, сузнинг шу маънолар асосида лисоний тизимдан узига хос урин эгаллашлари уларнинг соф лисоний ходиса сифатида қаралишига асос булади. Иккинчи тур маъноларнинг хосилалиги аён булса-да, улар денотатларнинг хусусий номемаларига эга эмаслиги ва шу боис қулланишда мажбурийлик хоссасига эга булишдек ижтимоий омил маънога барқарорлик бахш этади. Суз шу маъноси билан лисоний тизимда махсус уринга эга булади. Масалан, [қанот] лексемасининг «самолётнинг ердан кутарилиш ва учиш мосламаси» маъноси «қуш ва хашаротларнинг учиш аъзоси» бош маъносидан усиб чиққан хосила маъно булиб, бу маъно хам узида лисонийлик белгисини ташийди ва хосила семема сифатида лисоний тизимдан жой олган. Куринадики, бу типдаги маънолар лисонийлашганлиги билан юқорида зикр этилган маънолар сирасига киришга лойиқ булса-да, хосилавийлик хоссасига эга эканлиги уларни бир поғона қуйида тутиб туради. Учинчи тип хосила маънолар соф лисоний мохият касб этган маънолар билан қулланилиши нутқ шароитига бевосита боғлиқ булган хамда махсус синтагматик қуршовларда намоён булувчи соф нутқий маънолар орасидаги вазиятни эгаллайди ва уларни шартли равишда лисонийлашмаган хосила маънолар сифатида бериш маъқул. [иш] лексемасининг «мехнат, юмуш» маъноси бош маъно булса, «лавозим, хизмат» маъноси лисонийлашаётган маъно сифатида қаралиши мумкин. Соф нутқий хосила маъноларнинг лисонга интилишини очиш хам қатор ижтимоий-лисоний омилларга таянади. Айтилганлардан келиб чиққан холда, хосила маъноларнинг лисон ва нутққа муносабати жихатидан қуйидаги таснифини бериш мумкин: 1)лисонийлашган ва хосилавийлигини йуқотган маъно; 2)лисонийлашган хосила маъно; 24

3)лисонийлашаётган хосила маъно; 4)нутқий хосила маъно. Сузларнинг умумий лисоний қийматини тиклаш билан биргаликда уларнинг лексикографик тавсифини бериш ва замонавий изохли луғатлар яратишда хам куп маънолиликнинг лисон ва нутққа муносабатини аниқ ва қатъий белгилаб олиш мухим илмий- методологик ахамиятга эга. 25

Похожие

Таржимада маъно ва мантик бирламчи

Сузнинг маъно жилолари

Лексемаларнинг ишлатилиш доираси

Нуткий калималарни инглиз ва узбек тилларида берилиши

Олмош. Олмошнинг маъно турлари