Мураккаб кушма гаплар - Лингвистика - Рефераты

Мураккаб кушма гаплар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

57.5 KB

Мураккаб қўшма гаплар Режа: I. Мураккаб қўшма гапнинг таoрифи. II. Боғланиш(тенгланиш) йўли билан тузилган мураккаб қўшма гап. III. Эргашиш йўли билан тузилган мураккаб қўшма гап . IV. Боғланиш ва эргашиш йўли билан тузилагн мураккаб қўшма гап ( аралаш алоқали мураккаб қўшма гап ) V. Мураккаб қўшма гап турларига оид таҳлил намунаси .

I. Уч ва ундан ортиқ содда гапларнинг мазмун ва грамматик жиҳатдан бирикишидан ташкил топган, умумий бир яхлит тугалланувчи интонацияга эга бўлган синтактик конструкциялар мураккб қўшма гап дейилади. Қўшм агапнинг мураккаб шакли унинг содда ( икки компонентли ) формасида : 1) компонент миқдорининг кўплиги . 2) унда бирдан ортиқ боғланиш усулининг мавжудлиги билан ажоралиб туради . Мисолар шуни кўрсатадики , компонентларнинг ўзаро грамматик муносабатига кўра мураккаб қўшм агаплар уч гуруҳга ажралади : боғланиш ( тенгланиш ) йўли билан тузилган мураккаб қўшм агап , эргашиш ( тобеланиш ) йўли билан тузилган мураккаб қўшма гап , аралаш алоқали мураккаб қўшма гап . II. Уч ва ундан ортиқ содда гапларнинг мазмун ва грамматик жиҳатдан тенг муносабатга киришишдан ташкил топган синтактик конструкциялар боғланиш йўли билан тузилган мураккаб қўшм агап дейилади . Бу турдаги қўшма гап компонентларининг бирикишида икки хил усул бор : 1) компонентларнинг фақат интонация билан бирикади : бунда боғловчи ёки боғловчи функциясидаги грамматик формалар қатнашади : 2) компонентлар ҳам тенг боғловчилар , ҳам тенг интонация ( аралаш усул ) билан бирикади ; бунда тенг боғловчиларнинг ўрни ҳар хил : бириктирув ва зидлов боғловчилари иккита компонентни жуфтлаб боғлаш учун гап

ўртасида , икки компонентларни тугатканлигини кўрсатиш учун охирги компонентнинг олдида қўлланилади . Тенглашиш йўли билан тузилаган мураккаб қўшма гапларнинг қуйидаги шаклларини кўрсатамиз : 1. Гоҳ ўтмиш азоблари эсига тушади , гоҳ ўз бошлиғининг ўқувсизлигидан куюнади , гоҳ ўз олдига қўйилган мақсад уни келажак сари етаклайди . 2. Мактабда интизом бўш , ўқитувчиларнинг обрўйи йўқ , давомат жуда паст , ҳар йили мактабга тортиладиган қизларнинг фват икки уч фоизигини ўниничи синфни битирадилар , бу аҳвол кўп даражада Қаландаров билан боғлиқ экан . (А.Қ.) 3. Шижоатли ва кучли ботирлар – урушда; хотин ва фарзандлар камбағалликда; дўст ва биродарлар бошга кулфат тушганда, таниладилар. (Қ.Д.) III . Бирдан ортиқ эргша гапларнинг бош гап билан бирикишидан ташкил топган синтактик констукциялар эргашиш йўли билан тузилган мураккаб қўшма гап дейилади: 1. Баҳор келса, гуллар очилса, қирлар майсалар билан қопланса, бу жойлар жуда гўзал бўлади. (С.) 2. Тилагим шуки, бирингиз олим бўлиб, тарих ўзинг, бирингиз шоир бўлиб , юртни куйланг. («ғунча») 3. Аниқловчи эргаш гап уюшади: Сен бутун имконият ва қобилятингни ишга солиб, шундай бир китоб ёзки, унда ҳам жиддий ва ҳазил мутоиба сўзлар, ҳам ҳикмат ва фалсафага оид фикрлар мужассамлашган бўлсин, ақлли одамлар ундан ҳам

ҳикмат дарси олсинлар, ҳам кулгидан ўзларини тўхтата олмасинлар. («К.Д.») 4. Тўлдирувчи эргаш гап уюшади:ҳар холда шуни билишинг керакки, дарахтни кессалар, унинг илдизидан бир шоҳи кўкариб, унинг ўрнини босади, қилич ва ўқ ярасибитиб кетади, лекин тил яраси ҳеч вақт тузалмайди. («К.Д».) 5. Равиш эргаш гап уюшади: Қорни очиб, кучи қочиб, келади бўри. (Масал) 6. Ўлчов даража эргаш гап уюшади: Ўтиришимиз қанчалик содда, дастурхон қанчали фақирона бўлса, суҳбатимиз шунчалик самимий ва шириш бўлади. («К.Д.) 7. Чоғиштириш-ўхшатиш эргаш гаплар уюшади: Қуёш табиатга жон киритгандек, ер инсонга ризқу-рўз берганидек, онаҳамўз фарзандига қалб-қўрини, меҳрини баҳшида қилади. («Саодат») 8. Сабаб эргаш гап уюшади: Мен бу масалани шунинг учункелтирдимки, ҳеч вақт душманни менсимаслик керак эмас, биринчи бўлиб уруш бошлаш ақлли кишини иши эмас. («К.Д.) 9. Мақсад эргаш гапли қўшма гап уюшади: Юртимиз обод бўлсин деб, ҳалқимиз шойи кийсин деб,тут кўчатини экамиз. 10. Пайт эргаш гап уюшади: Йигитлар сен учун жангга кирганда, Ботирлар осмонда берганда жон, Кўзидан қон оққан ёвни кўрганда , Сенинг енгишингга келтирдим иймон. (Ҳ.О.)

11. Ўрин эргаш гапуюшади; Қаерда меҳнат яхши ташкил қилинган бўлса, ўша ерда интизом яхши бўлади. 12. Шарт эргаш гап уюшади: Юрса агар томирда қонинг, Азиз бўлса бир парча нонинг, Керак бўлса номус-виждонинг, Қўлингга қурол ол. Аралаш алоқали мураккаб қўшма гап Компонентларнинг ҳам тенгланиш,ҳам тобеланиш муносабатидан ташктл топган синтактик конструкциялар аралаш алоқали мураккаб қўшма гап дейилади.Қўшма гапларнинг бу тури боғланган ва эргаш гапли қўшма гапларни ўз ичига олганлиги учун аралаш қўшма гап деб ҳам юритилади. Аралаш алоқали мураккаб қўшма гапларнинг қуйидаги моделларини кўрсатамиз: 1. Биринчи эргаш гап ўзидан кейинги иккита тенг алоқали бош гапларнинг ҳар қайсисига алоҳида-алоҳида тобеланади: Бу сифатларнинг бириси бир одамда мужассам бўлса, дунёдаги энг буюк саодат ҳам уни гангитиб қўя олмайди,энг катта бахтсизлик ҳам уни саросимага сола билмайди.(«К.Д.») 2. Иккита эргаш гапли қўшма гап тенг алоқага киришади: Баҳор келса очилар гуллар, Гул очилса,сайрар булбуллар (Ф.) 3. Иккитадан ортиқ эргаш гапли қўшма гаплар тенг алоқага киришади: Кўкда парвоз этса лочин, ерга киргай зоғлар;

Кишнаган от ўтса чўлдан, қўзғалур тупроқлар; Қонга тўлгай, жангга ботир кирса, сўлу боғлар.(Ҳабибий.) 4. Қуйидаги гапда олта эргаш гап ўзларидан кейинги тенг алоқали иккита бош гапнинг ҳар қайсисига алоҳида эргашиб сўнгра бир бутун ҳолда биринчи ўринда келган битта бош гапга тобеланган. Олимлар деб дурларки,кимнинг қош оралиғи узоқ бўлса,ўнг кўзи чап кўзидан кичикроқ бўлса ва тез-тез юмиб очса,бурни чап томонга бир оз қийшайган бўлса ва учида учта тук бўлса, ўзи хамиша ерга қараса,ундан одамга фисқи-фасот ҳамроҳ, ҳийла ва макр йўдошдир.

Асосий адабиётлар 1. Абдураҳмонов Ғ . Қўшм агап синтаксиси асослари . Т ., фан , 1958 йил . 2. Ўзбек тили грамматикаси. II том Синтаксис. Т.,1976 йил. 3. Абдураҳмонов Ғ. Сулаймонов Ҳ. Ҳолиёров Х. Ж.Омонтурдиев .Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 1976 йил. 4. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1987 йил. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Эргаш гапли кушма гаплар

Уюшган гап ва кушма гаплар хакида

Кушма гап

Бўлакларга ажралмайдиган гаплар. Тўлиқ ва тўлиқсиз гаплар

Қўшма гаплар услубияти