Қўшма гаплар услубияти - Лингвистика - Рефераты

Қўшма гаплар услубияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109 KB

Қўшма гаплар услубияти Р е ж а : 1. Б оғловчили ва боғловчисиз қ ў шма гаплар синонимимяси . 2. Боғловчиларнинг услубий вазифаси, улар орасидаги синонимия . 3. Эргаш гапнинг стилистик хусусиятлари. 4. Равишдош оборот ва қ ў шма гап стил истикаси 5. Сифатдош оборот ва эргаш гапли қ ў шма гап стил истикаси . 6. Мураккаб қушма гаплар стил истикаси . 9. Мураккаб синтактик бутунлик .

1. Б оғловчили ва боғловчисиз қ ў шма гаплар синонимимяси . Ушбу гапларни солиштириб кўрайлик: Ватан қўлимиздан етаклади ва биз ғалаба қилдик. Ватан қўлимиздан етаклади-ю, биз ғалаба қилдик. Ватан қўлимиздан етаклагани учун, ...Ватан қўлимиздан етаклаб, ... Ватан қўлимиздан етаклагач, ... Ватан қўлимиздан етаклади: биз ғалаба қилдик. Бу гаплар мазмун томондан бир хил ёки жуда яқин: ҳаммасида ҳам сабаб- натижа муносабати ифодаланган. Улар ўзаро синонимик гаплар қаторини юзага келтиради ва исталганидан фойдаланиш мумкин бўлади. Лекин бу гаплар грамматик томондан, маъно оттенкасида маълум даражада бир- биридан фарқ қилади: бу, аввало, боғловчиларда, оҳангда, гаплар тартибида кўринади. Эргашиш йўли билан ҳосил бўлган қўшма гапларнинг аксарияти икки хил қўлланади: боғловчи орқали ва боғловчисиз — ёлғиз оҳанг воситасида: Биламизки, тинчлик урушни енгади. — Биламиз: тинчлик урушни енгади. Боғловчили ва боғловчисиз қўшма гаплар аввало услуб талаби билан қўлланади. Масалан, илмий нутқда фактлар қиёсланади, фикр исботланади, нарса-ҳодисалар орасидаги мантиқий боғланиш қайд этилади: Агар ихтиро ёки рационализаторлик таклифи бир неча шахс томонидан берилган бўлса, улар шерик авторлар бўладилар ва уларнинг ҳар қайсиларига таклифни яратишда автор бўлганликларини гувоҳлантирадиган ҳужжатлар олиш ҳуқуқи берилади. Айирувчи боғловчилар (гоҳ, баъзан, дам, ёки ва б.) гап мазмунини ёки қўшимча маънони тайин этишда муҳим белги саналади: Баъзан равон туғилса мисра, баъзан бир сўз — соатлаб меҳнат. (Ж. Ж.) Умумлашган ва қиёсий муносабат ифодаловчи гапларда нисбий олмошлар ҳалқа вазифасини бажаради, демак, бундай қурилмалар ҳам доимо боғловчилар орқали шаклланади: Нима эксанг , шуни ўрасан. (Мақол.) Бўлишсизлик — инкор билдирган гаплар ҳам боғловчили қўллаиади. Бу вақтда на боғловчиси ҳам ўз вазифасида (қатъий бўлишсизлнк, кучайтириш),

ҳам боғловчи ўрнида келади: На сен назар қилдинг ҳолимга бир бор, На мен айта олдим сенга бирор сўз. (А. 0.) Ҳозирги ўзбек тили нутқ услубларининг қарийб ҳаммасида, айниқса бадиий ва публицистик асарларда компонентлари ҳатто, фақат, ёлғиз, -гина юкламалари; яъни, масалан, айниқса, жумладан, шахсан каби кириш сўзлар; дейлик, демак, бошқача айтганда, шундай қилиб каби феъл-киришлар, шу билан бирга, шундай қилиб каби бирикмалар, эмас тўлиқсиз феъли ва бошқалар ёрдамида боғланган қўшма гап типлари кўп учрайди. Бу воситалар, асосан, услубий вазифа бажаради: улар орқали шаклланган қўшма гаплар миқдор-қурилиши жиҳатидан боғловчили қўшма гапнинг у ёки бу типига (боғланган ё эргаш гапли) ўхшаса ҳам, мазмун-ҳукм нуқтаи назаридан ўзига хос айрим томонлари билан ажралиб туради. Бундай гапларда айни бир фикр икки содда гап орқали берилиб, иккинчи қисм биринчи гапда берилган фикрга аниқлик киритади, изоҳлайди; у ёки бу белгини таъкидлаш, кучайтириш мақсадида у гап алоҳида зарб билан айтилади; факт ё ҳодисалар солиштирилади; ниҳоят, бадиий ва публицистик асарларда фикр тадрижий ривожлантирилади (градация): Яшагил, кетмоним, ноним, меҳнатим, Яъни она-Ватан, сенга та шаккур! (Ғ.Ғ.) . Илмий нутқда эса ана шу икки гап орқали умумийлик ва хусусийлик орасидаги нисбат очилади. Боғловчили қўшма гапларда ифода имкониятлари, боғловчисиз қурилмаларга нисбатан, хийла кенг бўлади. Жумладан, эргаштирувчи боғловчи орқали ҳосил бўлган қўшма гапларда бирор стилистик эҳтиёж билан эргаш гапнинг ўрнини ўзгартиш (инверсия) мумкин: Она кулганда, олам яиларар. — Олам яшарар, она кулганда. Боғловчисиз қўшма гаплар учун қуйидаги тип гапларни киритиш мумкин: 1. Бош гап таркибида кўпинча кўрсатиш олмошлари (у,бу, шу) ва уларнинг турли шакллари (уни, шуни ва б.) бўлади: Одатим шу: ишнинг чаласини ёмон кўраман. Бундай гаплар оғзаки нутқда кўп учрайди. 2. Қўшма гап қисмларида антонимлар қўлланиб, улар ёрда-мида гаплар мазмуни аниқланади: Яхши ошини ейди, ёмон — бошини.

3.Айрим гапларда бўлаклар такрорланиши мумкин: Бунда булбул китоб ўқийди, бунда қуртлар ипак тўқийди. (Ҳ. 0.) 4. Қўшма гапнинг биринчи қисми шундай мазмун ифодалаб, шундай оҳанг билан айтиладики, ундан кейин иккинчи гап керак-лиги аниқ сезилиб туради: Шукур, бефарзанд эмасман: икки ўғил-чам, бир қизим бор. (0.) Бадиий нутқда бир неча содда гап воситасида бирор шахсга тавсиф берилса ёки табиат манзараси чизилса, ортиқча белгига ўрин қолмайди. Агар улар орасида ҳар сафар бирор боғловчи қўллайверсак, ифодага «ортиқча» юк бўлади; айрим боғловчи такрорланиб қолса, фикр ғализлашади. Поэтик асарда ритм, вазн талаби туфайли боғловчига сира эҳтиёж қолмаслиги мумкин: Дарёлар қурийди, нурайди тоғлар, Хазон бўлар ҳатто ям-яшил боғлар... Она меҳри яшар қалблар-да, Дилларни-дилларга умрбод боғлар... (Ҳ.О.) Боғловчисиз шаклланган қурилмалар мазмунан узвий боғлиқ бўлади; улар шундай тартибда жойлашадики, бир гап иккинчиси учун жуда зарур элементга айланади, бир-бирини талаб қилади. Улар орасидаги оҳанг эса ифодага тасвирийлик, образлилик, жонлилик киритади. Боғловчисиз қўшма гапларда таъсирий бўёқ, тасвирийлик, жозибалилик кучли бўлади; ифода равонлиги туфайли енгил ўқилади. Боғловчисиз қўшма гаплар боғловчили қўшма гапларга синоним бўлиб, услуб томондан икки хил қўлланади: а) боғланган қўшма гапга тенг келадиган боғловчисиз қўшма гапларнинг қисмлари пайт билдирса, улар орасига бириктирувчи боғловчини, зидлик муносабати ифодаланса, лекин, аммо, бироқ боғловчиларидан бирини (баъзан -у, -ю, -да юкламаларини) қўйиш мумкин: Офтоб сўнди, уфқда қип- қизил шафақ ёнди. (С. Аҳм.) — Офтоб сўнди ва уфқда қип-қизил шафақ ёнди. Булбул кетди — гул қолди; — Булбул кетди, лекин гул қолди. Олам қуёш билан ёруғ„ одам эса илм билан; — Олам қуёш билан ёруғ, одам — илм билан. Бу гаплар мазмунан бир-бирига тенг бўлиб, ифода ва услубда фарқ қилади.

б) боғловчисиз қўшма гаплар эргаш гапли қўшма гапларга синоним бўлади: Отангиз бор: белингиз бақувват, ўғлим (0.) - Отангиз бор, шунинг учун белингиз бақувват, ўғлим. Юрт тинч — сен тинч. — Юрт тинч бўлса, сен ҳам тинч. Б оғловчисиз қўшма гапларда айрим мазмуний муносабатлар хийла умумлашиб кетади: Сен яна келдинг, ясанди дунё, Саҳроларга тўшалди гилам. (Қиёс учун қўшма гапга айлантириш зарур). 2. Боғловчиларнинг услубий вазифаси, улар орасидаги синонимия . Қурилманинг боғловчига қараб ўзгарадиган вариантлари : Кўнглимни завқ асир этди- ю , ёш боладай ҳар ён югурдим. (Ҳ.О.) . Кўнглимни завқ асир этди ва ё ш боладай ҳар ён югурдим. Кўнглимни завқ асир эт гач , ёш боладай ҳар ён югурдим .Кўнглимни завқ асир эт иб , ёш боладай ҳар ён югурдим. Кўнглимни завқ асир эт гани учун, ёш боладай ҳар ён югурдим. Кўнглимни завқ асир этганда, ёш болада й ҳар ён югурдим. Юқоридаги ҳар бир гапда стилистик маънолар (сабаб, натижа, ҳолат, пайт)ни ифодалаш учун турли боғловчилардан фойдаланил ган . Боғловчилар кўпроқ китобий услубга хосдир. Ва боғловчиси, асосан, икки содда гап орасида келади. Ҳамда, ҳам боғловчилари нисбатан кам қўлланади. Лекин публицистика ва бадиий нутқда, баъзан илмий услубда бу боғловчининг такрорий шаклидан фойдаланилади: Ер ҳам соз, ўғит ҳам яхши. (У.) Ҳам боғловчиси такрор қўлланиб, гапда инкор маъноси берилса, унинг ўрнида на боғловчисидан фойдаланиш мумкин: На ота қолди, на она қолди. Демак, на боғловчиси бундай ҳолда ҳам юклама, ҳам боғловчи вазифасини бажаради. Лекин, бироқ, аммо боғловчилари ёрдамида кўпроқ тазод (антитеза) ҳосил қилинади: Эй сен, буюк шаҳар, музаффар пойтахт, Шоҳи жаҳонларни тупроққа қординг, Аммо менга ясаб шундай тахт, Жаҳон шоҳи қилиб кўтардинг. (Э. В.)

Бу боғловчилар ўрнида фақат, ёлғиз, -у (-ю), -да юкламала-ри, эмас, бўлса, эса феъллари, балки сўзи келиб, хилма-хил маъ-но бўёқлари (кутилмаганлик, тўсиқсизлик, зидлик, таъкид, киноя, воқеа-ҳодисаларнинг алмашинуви каби) ифодаланади. Бу ҳол сўзлашув, бадиий ва публицистик нутқда кўпроқ учрайди. -у (-ю), -да юкламалари бириктирув боғловчиларига синоним бўла олади. Бу вақтда қиёслаш, зидлик, тенглик, сабаб, натижа каби маънолар англашилади: Машина хўп яхши нарса-ю, ўзига яраша унинг ҳам нағмалари бор-да. (С. А.) Икки йил бурунги еоқеани эслайман-у, вужудим титрайди. (Й. Сулаймон.) . Демак, зидлов, бириктирув, қиёс, инкор боғловчилари орасида услубий вазифадошлик бор. Шунинг учун ҳатто зндлик билдир-ган гапларда баъзан ва боғловчиси ҳам қўлланиши мумкин: Бахт ахтарар ва қора тақдир Мазах билан қилар ҳақорат. (Ҳ.0.) Ҳозирги замон поэтик асарларида, баъзан прозада ҳам, хилма-хил услубий бўёқларни (риторика, савол, таъкид) бериш учун ҳатто боғланган қўшма гап қисмлари орасида эргаштирувчи боғловчи вазифасида келадиган - чи юкламаси қўлланмоқда: Бир челак сув бўлиб айланар жаҳон, Мен-чи, бир томчиман ўша тўлқин-да. (Э. В.) Офтоб оламни яратгани рост, Она-чи, одамни яратган зот. (Ж. Ж.) Мумтоз адабиётда ҳам, бугунги поэтик ва публицистик асарларда ҳам бир гапнинг ўзида икки ва ундан ортиқ ҳар хил маъноли боғловчилар қўлланиб, услубий вазифа бажарганини кўриш мумкин: Агарчи аҳли наводур вале ул ой боқмас. (Н.) Лекин у камроқ топилди, гарчи бисёр истадим (Н.) . Бу фактлар синонимиянинг боғловчилар орасида ҳам кучли эканини кўрсатади. Демак, боғловчиларнинг якка ёки қўшалоқ, ҳатто уч марта қўлланиши ҳам муайян-мақсад билан боғлангандир: таъкид ва зидлик маъносини бериш учун -у (-ю), -да юкламалари билан бир қаторда лекин, аммо, бироқ боғловчилари ҳам қўлланади: Колхозда ишларим бошдан ошиб ётибди-ю, лекин келмасликка иложим йўқ. (Ас. М.)

Тенглик ва зидлик маъноларини ифодалаш учун ва, лекин (бироқ, аммо) боғловчилари ёнма-ён келади: Дўсти содиқ йўқ экан, деб ўртаниб куйма ва лек Меҳр уйин кенг очсанг, Эркин, дўст бўлур бегона ҳам. (Э. В.) Тенглик ва айирув маъноларини бир йўла бериш учун ва, ё (ёки) боғловчилари ишлатилади: Кўл узра оққушлар парвоз этдими Ва ё ўйларингни олиб кетдими, Сочларингни силаб ўтганда шамол? (Э. В.) Зарурият туфайли баъзан, айниқса, сўзлашув услубида икки бир хил боғловчи ёнма-ён келади: Аммо лекин, Шоҳистахоним, ва ҳима бўлиб қолибсиз. (У.) Хуллас, боғловчиларнинг ўзига хос моҳияти, гапда ўз ўрни ва услубий вазифаси бўлади. Бадиий адабиётда, баъзан публицисти-када тенг боғловчилардан олдин нуқта қўйиб, иккинчи гапни бош ҳарф билан бериш ҳоллари ҳам учрайди. Айрим феъл шакллари (-гач, -ганда, -иб) ўрни билан бириктирувчи боғловчилар (ва, ҳам, ҳамда) ўрнида қўлланиши мумкин: Орадан ўн йил ўтди ва гўзал Фарғона Бориб туташа олди коммунизмга. (Ғ. Ғ.) Ҳозирги нутқ жанрларида -гач, -иб шаклларининг вазифаси анча кенг, Масалан, -гач, -иб шакллари услуб талаби билан баъзан эргаштирувчи боғловчилар (чунки, шунинг учун, -гани учун ва б.) вазифасини бажаради: Фарзанди бу ерда студент бўлгач, Отаси яшайди тинч ва осуда. (Ғ. Ғ.) -ган (-кан, -қан...) шаклидан кейин келиб, пайт билдирган -да (келишик шакли) ўрнида турли кўмакчилар (чоғда, пайтда, зумда, ҳамон, дамда ва (бошқалар) қўлланади: Кремль куранти занг урган дамда, Қон тўла тепади жонон юраклар. (Ғ. Ғ.) Ўхшатиш эргаш гапни ўзаро боғлайдиган воситалар ҳам бир-бирининг ўркини қоплайди: -дек, -дай, каби, гўё, худди, янглиғ, ўхшаб, бамисоли ва бошқалар: Бахтимга ўхшайди юлдузлар, гўё Менинг тупроғимда энг гўзал баҳор. (Р. Парфи.) Сабаб эргаш гапда қўлланадиган ҳамма боғловчилар бир-бирининг синоними саналади: Бахтим бор, шунинг учун ҳар нарса кўзимга гўзал

кўринади. Бахтим борки, .... Бахтим бор бўл- гани учун, ... , Бахтим борлиги сабабли, ... ,Бахтим борлиги-дан, .... Тўсиқсиз эргаш гапни бош гапга боғловчи воситалар ҳам бир-бирига жуда яқин туради, шунга кўра улар ўзаро алмашиниб қўлланилиши мумкин: Ер кўпчиб ётганига қарамай, ғўзани суғораверишди. Қуёш ҳамма ерга баравар нур сочган ҳолда, боғда гул, чўлда янтоқ кўкаради. (Н.) Зидликни кучайтириш учун шеъриятда, баъзан публицистикада ана шу феъл шакллари билан бир қаторда афсус, барибир, қанча каби модал сўзлар, юклама вазифасидаги ҳам боғловчиси, айрим олмошлар қўлланиши мумкин: Олисда шаҳарлар вайрон бўлишига, одамлар ўққа учишига қарамай, баҳор барибир одам-лар қалбига аллақандай илиқлик олиб келди. (С. А.) Оғзаки сўзлашув услубида феълнинг шарт майли, ундан ке-йин аниқ майли такрор қўлланиб, тўсиқсиз эргаш гап билан бош гап ўзаро -ки юкламаси ёрдамида боғланади: Хотин кишининг юрагидан фарзанд доғи кетса кетадики, бундай гапнинг алами кетмайди. (С. А.) Демак, айрим эргаш гаплар мазмуни билан ҳам, боғловчи во-ситалари билан ҳам бир-бирига синоним бўла олади. Эргаш гапларнинг иккинчи бир типи бош гапга нисбий-сўроқ олмошлари ёрдамида боғланиб, ғоятда умумлашган-қиёсий мазмун муносабатларини ифодалаш учун хизмат қилади. Бу олмошлар қаторига ким, нима, қайси, қаер, қандай, қачон, қанча, нечта нечанчи олмошлари, уларнинг турли шакллари ёки кўмакчили ҳолатлари киради. Нисбий олмошлар иштирокида шаклланган қўшма гаплар оғ-заки сўзлашув услубида кам (нисбатан) учрайди: Катта арава кайси йўлдан юрса, кичиги ҳам шу йўлдан боради. Публицистик ва поэтик нутқда эса бу олмошлар ёрдамида шаклланган гаплар етакчи ўрин эгаллайди: Ким қуёш нурин ниҳон қилди, Бадрни мис табақ гумон қилди (Навоий). Нисбий-сўроқ олмошили қурилмалар ҳозирги адабий тилимизда ҳам кенг тарқалган. Нисбий сўроқ олмошлари, айниқса ким олмоши ўрнида классик мавбаларда ҳар ким, биров, улки, киши сўзлари қўлланиб, сўроқ олмошининг

синоними вазифасини бажарган. Лекин маънода умумийлик оттенкаси сақланган: Бировким бир оёқ ош учун қул, Юзига керакдир қозоннинг қароси. (Н.) Улки буюриб, ўзи қилмағай Ва ҳеч кимга фойда ва асар анинг сўзи қилмағай. (Н.) Қўшма гап ва унинг боғловчилари билан алоқадор бўлган масалалардан бири содда гаплар тартибидир. Қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг ўз ўрни бўлади. Бу ўрин, айниқса, боғлов-чисиз қурилмаларда қатъийдир. Сабаб эргаш гап бош гапга -ки, учун, шунинг учун, деб, -га-нидан, сабабли каби воситалар ёрдамида боғланса, ҳар доим би-ринчи ўринда келади: Ҳар кун ортар кўзларимда нур, Шунинг учун йўқ асло ғамим. (Ҳ. 0.) Боғловчи эргаш гап учун муҳим белгидир. Бош ва эргаш гап-ларнинг мазмуний муносабатини, эргаш гапларнинг тЎрин и аниқлашда боғловчилар маълум даражада роль ўйнайди. Бош ва эргаш гапларнинг ўрни стилистик ва логик талабларга кўра ўзгариши мумкин, бунда мазмунга путур етмайди. Ҳатто оғзаки сўз-лашув услубида фикран биринчй ўринга қўйилган содда гап, масалан, иккинчи ўринда келиши лозим бўлган бош гап биринчи ўринда қўлланади ва услуб томондан ўзини оқлайди: Эгилганга эгилгин, бошинг ерга теккунча. (Мақол.) Поэтик асарларда эса вазн, қофия, туроқ кабилар талаби би-лан бош ва эрга.ш гапларнинг ўрин алмашуви (инверсия) табиий бир ҳол саналади. Ҳол эргаш гапларнинг деярли ҳаммасида инверсия ҳодисаси бор: Улуғ муаллимдан мен олдим ўрнак, юлдуз-лар қуёшдан нур олганидек. (А. 0.) Бу ҳол илмий ва публицистик нутқда ҳам учрайди: Санъат асарининг ҳаммаси шу сабабли бадиийдирки, улардан бирорта сўз, товуш ёки чизиқчани бошқаси билан алмаштириб бўлмайди. (В. Белинский) Шундай қилиб, ҳозирги ўзбек тилида (қисман классик асарларда ҳам) эргаш гап бош гапга нисбатан тўрт хил ўринлашуви мумкин: а) бош гапдан олдин: Терлар олтин бўлиб, оппоқ бахт бўлиб, Барака қўшилди кузда хирмонга. (М. Бобоев.)

б) бош гапдан кейин: Кишининг ҳолини сўзидан билиш мум- кин, чунки сўз кишининг кўнглидан хабар беради. («Қобуснома» дан). в) бош гапнинг ўртасида: Рўзимат, кулги босилмасдан, сўзини давом эттирди. (А. Қ.) г) эргаш гап бош гапнинг икки томонида келади: Шараф қўл ёзмаси деб аталган бу катта хатда, Билиб қўйки, азизим, Сенинг улуғ номинг бор. (Ғ. Ғ.) Эргаш гаплар тартиби эркинлигининг асосий сабабларидан бири ёзувчи ё сўзловчининг услубидир: Ер ўрик эмаски, ўзи гуллаб, ўзи мева берса... 3. Эргаш гапнинг стилистик хусусиятлари. Эргаш гап семантик ва стилистик томондан муҳим услубий вазифа бажаради: берилган гап мазунига бирор аниқлик киритади, бирор муҳим ўринни изоҳлайди, умумий тушунчани конкретлаштиради, мазмунни тўлдиради; ўрни билан ҳатто зарур бадиий восита (ўхшатиш, сифатлаш, муболаға каби) сифатида қўлланади. Бирор гапнинг тўла шаклини, тугаллигини ва етакчи маъносини кўрсатишда иккинчи даражали бўлаклар ўзига хос моҳият касб этади. Солиштиринг: Навоий туғилди. — Навоий 1441 йилда Ҳиротда туғилди. Эргаш гаплар ҳақида ҳам шуни айтишга тўғри келади. Ҳозирги ўзбек тилининг ҳамма нутқ услубларида «Нур борки, соя бор», «Одам борки, одамларнинг нақшидир», «Сездимки, раис хафа» типидаги қурилмалар кўп учрайди. Ҳар икки қисмда ҳам маълум бир мақсад бор, ҳар бири ўзига хос интонацион тугалликка эга. Лекин услуб томондан «Соя бор», «Одам бор», «Сездим» гапларида нимадир, жуда зарур, ҳукмни ойдинлаштириш эҳтиёжини қондирадиган бўлак етишмайди. Буни гапларнинг мантиқий йўналиши ҳам, структура ҳам, ифода ҳам аниқ кўрсатиб турибди; биринчи бош гапга (Соя бор) сабаб ҳоли, иккинчи бош гапга (Одам борки) аниқловчи, учинчисига (Сездим) тўлдирувчи зарур. Бош гапда ифодаланмай қолган бирор бўлак ўрнида эквивалент тарзида бирор эргаш гап олиниши мумкин.

Эга ўрнида: Ҳаммага маълумки ( н и м а ? ) , пахтанинг сифати унинг тезроқ териб олинишига ҳам боғлиқ. Кесим ўрнида: У ҳам донгдор. Пахтачилик институтида ўқий-ди... Лекин Умаровдан фарқи — у ҳали ёш. («С. Узб.») —Биринчи гапда (Умаровдан фарқи) кесим, У ҳали ёш гапи бош гапнинг фарқи деган эгаси учун кесимлик функциясини бажаради. Тўлдирувчи ўрнида: Сен сездингми ( н и м а н и ? ) , бизнинг на-фасдан Коинотда отган эди нур. (3.) Аниқловчи ўрнида: Бир ўлкаки ( қ а н д а й ? ) , тупроғида олтин гуллайди. (0.) Ҳол ўрнида: Мен осмонга қўл узатганда, Сайёралар қўнар кафтимга. (Э. В.) Бундай қурилмаларда бош ва эргаш гаплар семантик жиҳатдан бир- бирининг зарур элементига айланади: бири иккинчисисиз қўлланмайди. Булар стил истикада п а р а л л е л қ у р и л м а л а р номи билан юритилади : Кўрдимки, командир келаётир. — Командирнинг келаётганини кўрдим. Сездимки, дарё саёз. — Дарёнинг саёзлигини сездим. Бадиий ва публицистик нутқда нисбий олмошли қурилмалар кўп учрайди. Бунда мазмун ғоят умумлашган бўлади. Бу вақтда эргаш гап шахс, предмет, ўрин, ҳолат, сифат-белгилар орасидаги муносабатни қиёслаш, уларга маълум даражада аниқ-лик киритиш учун хизмат қилади: Ким эгри бўлса, сўзи ҳам тўғ-ри эмас. (Н.) Ҳар кимки вафо қилса, вафо топгусидир. (Бобир.) Кимики мард эрур, инсоф лозим. (Фузулий.) Қайга десанг, қайтмай борурман. (Ҳ. 0.) — Биринчи эргаш гап бош гап учун аниқловчилик, иккинчи эргаш гап бош гап учун эга, учинчи эргаш гап (Кимики мард эрур) бош гап учун тўлдирувчи ва тўртинчи эргаш гап (Қайга десанг...) бош гап учун ўрин ҳоли вазифасини бажарган. Бош гапда ифодаланмай қолган бўлак ўрнида баъзан шу, шуни, у, унга, ундан, у ерда, ўша каби кўрсатиш олмошларини қўллаш мумкин.

Бундай гаплар ёйиқ содда гапга айлантирилганда, эргаш гап бош гапнинг олмош бўлаги ўрнини эгаллайди: Ким истаса сал танат саховатдир анга шарт. — Салтанат истаганга саховат шарт. (Н.) Албатта бу гаплар орасига узил-кесил тенглик қўйиб бўлмайди: ҳукмда, мақсадда яқинлик бўлади, лекин гап таркибида, боғловчиларда, демак, қўшма гап ва ёйиқ содда гап орасида айрим тафовутлар бўлади. 4. Равишдош оборот ва қ ў шма гап стил истикаси . Равишдош ўзига эргашган сўзлар билан кенгайиб, қуйидаги гап бўлаклари билан синонимик муносабатда бўлади: 1. Бирикмали кесимлар билан: Хотин узоқ йиғлади, эрига қаттиқ гапирганига пушаймон бўлди, ўзини қарғади, ўлим тилади.— ..эрига қаттиқ гапирганига пушаймон бўлиб, ўзини қарғади... (С. А.). Ҳар икки вариант ҳам бир хил мазмун англатади. Лекин биринчи тип гаплар кўпроқ оғзаки нутқ учун хосдир: унда ҳаракат-ҳолатлар кетма-кет қайд этилади ва санаш (тенглик) оҳанги билан айтилади. Равишдош оборотли гаплар эса кўпроқ бадиий ва публицистик нутқда қўлланиб, таъсирий томони ва қўшимча маънолари билан ажралиб туради. Феъл равишдош шаклида тур-са, икки хил вазифа бажаради: а) дастлабки маъно —ҳаракаг ё ҳолатни билдиради; б) асосий феъл-кесимдан англашилган иш-ҳаракатнинг қайтарзда бажарилганини, сабабини, пайтини, зидлик ва бошқа маъно бўёқларини ҳам англатиб, бош бўлак билан релятив ( релятив – нисбат, муносабат, белги тушунчаларини билдиради) муносабатга киришади: Фарзанд доғи ҳар қандай иродали кишини ҳам букиб, юзига ажин солади. (С. А.) Улуғ йўлдан етаклаб, мактабингга элтмоқчи. (Ғ. Ғ.) Маъно томондан ўзаро яқин бўлган равишдошлар якка ҳолда ҳам қўлланиб, уюшади; бунда фикр кучайтирилади, тадрижий ривожлантирилади: Эй Фарғона, Эй мушкул кунлар боласини ти- ишда тишлаб, ювиб, тараб, севиб, ўпиб, опичлаб, Эй бахтларни балоғатга етказган она! (Ҳ. 0.)

Равишдош оборот ўз тузилиши билан айрим эргаш гапларга ўхшаб кетади: улар орасида баъзан синонимия ҳосил бўлади, Бундай ёйиқ структураларни бир оз ўзгартиш билан эргаш.гапли қўшма гап ҳосил қилиш ва, аксинча, эргаш гапли қурилмаларни оборотли содда гапга айлантириш мумкин: Нури Гулнорни жўнатгандан сўнг, анча вақт хаёл суриб ўтирди. (0.) Гулнор жўнаб кетгандан сўнг, Нури анча вақт хаёл суриб ўтирди Бундай қурилмаларнинг ўзига хос мазмун ва услубий хусусиятлари бўлади, албатта. Равишдош кесим вазифасида келса, эга ҳақидаги тасаввурни ифодалайди; оборот бўлса, асосий феълга боғланиб, турли ҳолат маънолари англашилади. Гап структурасини ўзгартиш автор услубига боғлиқдир: Хўжлик теримни бошлаб, ўн иш кунида планни бажарди. — Хўжлик теримни бошлаб, план ўн иш кунида бажарилди. — Хўжлик бошланиб, колхоз ўн иш кунида планни бажарди. 5. Сифатдош оборот ва эргаш гапли қ ў шма гап стил истикаси . Таркибида сифатдош бўлган қурилмалар ва нисбий олмошлар ёрдамида шаклланган гаплар ўзаро синонимик қатор ҳосил қилади. Улар бир-бирини тақозо этади, мазмунда фарқ қилмайди: Жаҳлни кечиктирган ютар, Экинни кечиктирган ютқазар. (Мақол.) — Ким жаҳлни кечиктирса, у ютади, Ким экинни кечиктирса, ютқазади. Лекин содда гап шакллари кўпроқ оғзаки сўзлашув услубида, қўшма гаплар (ким, нима, қаер олмошлари билан келган типлар) публицистик ва бадиий нутқда учрайди. Ёйиқ (мураккаб) қурилмаларда бир хил шакллар (...-ган, ...-ган) такрорланиб қолмасин учун, синоним шакллар танлаш ва улардан энг мувофиғини қўллаш услуб томондан тўғри ҳисобланади: Раъно оҳистагина Анвар ёнига келиб, супага суянди, икки қўли билан иягини кўтариб, оралиқдан Анварнинг таҳририга қаради, Анвар ҳам мулойимгина кулимсираб, Раъно-га кўз қирини ташлаб олгач, гўё илтифотсиз, яна

қаламини қоралаб, қоғоз устига бир-икки калима ёзди, аммо учинчи калима- га ўтганда, қалами қўлида, ўйланиб қолди ва боягидек ёнида-гига кулимсираб қаради. Раънонинг кўзи ҳам унга тўқнашиб, бир оз бир- бирларига кулимсираган ҳолда тикилишдилар. (А. Қод.) Сифатдош шаклларни ортиқча такрорламаслик йўлларидан бири оборот ўрнида эргаш гапли қўшма гаплардан фойдаланишдир. Сифатдош оборотлар билан айрим эргаш гаплар орасида параллеллик бор. Масалан, нисбий олмош ёрдамида ҳосил қилинадиган кўпгина эргаш гаплар сифатдош оборотларга синоним бўлади: Баҳорни ёмон кўрган одам қалдирғоч уясини бузади. — Қим баҳорни ёмон кўрса, қалдирғоч уясини бузади. Сифатдош оборотларни эргаш гапга айлантиришнинг яна бир йўли бор: сифатдошдан кейинги от сифатдошдан олдин қўлланади ва бош келишик шакли орқали предикатив алоқа ҳосил қилинади: Қўйнинг изидан кетган қўзи каби, Орқангдан қолмасдан жўнадим жангга. — Қўйнинг изидан қўзи кетган каби, .... (Ҳ. 0.) 6. Мураккаб қ ў шма гаплар стил истикаси . Абдулла Қодирий «Меҳробдан чаён» романида Раънонинг ташқи кўринишини таъриф-тавсифлаш учун биргина абзацда 28 содда гапдан фойдалан ган . Агар айрим ўринларда ишлатилган нуқтани шартли белги — услуб талаби билан қўйилган, деб фараз қилсак, ана шу содда гаплар бир бутун образнинг, гўё бир картинанинг таркибий қисмлари саналиб, бизга чиройли расмнинг турли бўёқларини эслатади: бир-бирини муқояса қилади, тўлдиради, изоҳлайди; белгилар ўхшатилади; бири иккинчисининг сабаб-натижасини кўрсатади; орада ёзувчининг ҳис-туйғулари ҳам ўрин олади. Хуллас, ўзаро боғланган бир неча гап ёрдамида тугалликка эга бўлган яхлит бир манзара чизилади, гўё ўзига хос бир иншо юзага келади. Мураккаб қўшма гаплар бир неча воқеани санаш мақсадида қўлланса, санаш оҳанги билан айтилади. Айрим ўринлар турли воситалар билан

ажратилса, қайд этилса, оҳанг бир оз кўтарилади: Кун ботган, тоғлар устидаги нафис бўёқлар сўнган, лекин ҳа-ли ёруғ; пастдаги сой, сойнинг у юзидаги тор кўчалар, машъум полиз, узоқда, боғлар орасида, оқариб турган мактаб — ҳаммаси, ҳатто тўғон бўйидаги терак учида — уясида қўниб ўтирган лай- лаккача аниқ кўринарди, гўё офтоб сўниши билан, қишлоқни тўсиб турган аллақандай парда кўтарилган-у, ҳамма нарса. бў-лакча бир тиниқлик касб этган. (О.Ё.) Мураккаб қўшма гаплар орасидаги муносабат алмаша бошласа (тобелик тенглик билан ва, аксинча, тенг маъно тобелик билан), оҳанг ҳам бир оз кўтарилади: Меҳнат қанчалик оғир бўл-масин, Машраблар турмушдан нолишмайди, чунки иш оғирлаш-ган сайин, улар ўзларини фронтга, урушда юрган йигитларга яқинроқ ҳис этишади-ю, виждонлари қийналмайди, ҳатто ёздаги кўнгилсиз воқеалар... эсларидан чиқади, чунки фронт деган сўз олдида буларнинг ҳаммаси қандайдир жуда майда кўринади, фақат бир нарса йигитларни сал қийнайди: у ҳам бўлса Гулчеҳра! (0. Ё.) Мураккаб қўшма гаплар баъзан оғзаки сўзлашув услубида ҳам учрайди: Дунёда нима ёмон, десалар, ўлим ёмон, деб жавоб берадилар. Лекин, ўғлим, ўлимдан ҳам ёмон нарса бор: бу — обрўнинг тўкилиши. Мураккаб қўшма гаплар публицистик-поэтик асарларда, айниқса, кенг тарқалган. Факт ва далилларни қиёслаш, тегишли хулоса чиқариш, икки нарсани қарама-қарши қўйиш каби услу-бий мақсадлар мураккаб қўшма гаплар ёрдамида берилади: Ҳаётимиз — дарё, тубида инжу, Одамлар шу дарё тубида ғаввос, Биров шодлик топар, бошқаси қайғу; Ким яшар, ким эса кун кўрар лоҳас. (С. Воҳидов.) Матбуот тилида, бадиий асарларнинг публицистик саҳифаларида учрайдиган мураккаб қўшма гапларда воқеалар саналади, муҳим ўринлар изоҳланади, ҳаракат-ҳолатнинг натижаси кўрсати-лади: Сўнгги пайтда ишлар анча юришиб кетди; ёзда чекилган қийинчиликлар, қилинган оғир меҳнат беҳуда кетмади: пахта ях-ши бўлди, колхоз районда илғорлар сафида

боряпти: айниқса, Қизил Армия фондаги 500 000 сўм ўтказиб, алоҳида танк заказ этишга қарор қилингандан бери, колхознинг обрўси ошиб кетди. (0. Ё.) Поэтик асарлар ичида Ҳ. Олимжоннинг «Ўзбекистон» шеъри, Э. Воҳидовнинг «Ўзбекистон» фахрияси, А. Ориповнинг худди шу номдаги балладаси ва бошқа шеърлар мураккаб қўшма гап таркибидаги содда гапларни танлаш ва мутаносиб жойлаштириш санъатининг энг яхши намуналари саналади. Қўшма гапларнинг моҳияти ва стилистик қиммати улардати содда гапларнинг сони билан эмас, уларнинг мантиқан тўғри тан-ланиши, тартиби, боғловчиларни меъёрида қўллаш, бунда боғловчи синонимлардан фойдаланиш кабилар билан ўлчанади. Демак, қўшма гап,аввало, мазмунан бир-бирини тақозо этувчи содда гаплар йиғиндисидир: улар ўзидаги маъно орқали бир-бирига боғланади. Баъзан содда гапларнинг «тасодифий» тизмасидан ҳосил бўлган, мантиқан бир-бирига мос тушмайдиган қисмлардан тузилган қўшма гаплар ҳозирги адабий тил услубларида учраб туради: Ва.~ танга муносиб фарзанд бўламиз, Жангларда чиниқдик, ўқиймиз-аъло; Денгизда сузамиз, кўкда учамиз. Меҳнатда тобландик,. юрт дер тасанно! («Ёшлик дафтари», I том, 32- бет.) Қўшма гап тузишда учрайдиган асосий стилистик хатолар қуйидагилардан иборат: 1. Мазмунан ва мантиқан мос бўлмаган гаплар қатори тузилиб, қўшма гап сифатида берилади: Янги ҳосилларга барака бўлиб, Қор ёғсин далага, шудгорга қишда; Уқитувчиларга, ўқувчи-ларга ғалаба тилаймиз ўқишда, ишда. (У.) 2.Гап бўлаклари ва бош гап билан эргаш гап ўрнини нотўғри белгилаш, бунда ҳаракат ё ҳолатнинг бўлиш навбатини ҳисобга олмаслик: Тоғлар боши оқариб, тонг ота бошлади. (У. Исмоилов.) Бу гапда тонг отиши билан боғланган ҳукм биринчи ўринда ифода этилиши керак.

3. Боғловчиларни ортиқча ё ўринсиз қўллаш, ҳатто айрим оборот ёки гапларни зўрма-зўраки қўллаш натижасида ифодада ғализлик юзага келиши мумкин: Ҳикмат икки йилдан бери мактаб деворий газетасини ўз расмлари билан безатади. Бу унга ёт эмас. Болалар: «Қойил қилибсан-ку, Ҳикмат!» — деса ажабланмайди, чунки бунинг нимасига ажабланади: ўзи кўриб юрган нарсаларни чизяпти. (Шуҳрат. «Эскиз» ҳикоясидан.) —Бу гапда иккинчи сод- да гап ва чунки боғловчиси ортиқча. 4.Боғловчиларни танлашда мантиқий амалларга риоя қилмас-лик. Тўғри, шеъриятда баъзан ҳижо талаби туфайли иккита бир-бирига зид боғловчи бир ўринда қўлланади: Ва лекин шу фур-сатда қалбимда ҳасрат билан Узбегим диёрининг кечмишини ўй-лайман. (Э. В.) Прозаик асарларда эса шундай қилиш хато саналади: У жуда мунғайиб қолди ва лекин шартта орқасига бури-либ, ўз пулемёти қошига келиб чўкди. (С. Муқанов. «Қаҳрамон қиз», С. Худойберганов таржимаси.) 5.Боғловчисиз қўшма гапларда айрим бўлаклар такрорланади.: Еридан айрилган етти йил йиғлар, Элидан айрилган ўлгунча йиғлар. — Бу гапда кесим такрорланган, услуб томондан бу такрор ўринли ҳисобланади . Аммо қуйидаги такрор услуб томондан ўзини оқламаган: Алимардоннинг қўллари пардадан пардага енгилгина кўчар, тошқин садолар енгилгина кўчар эди. (У. Ҳ.) 6. Вазн , қофия, туроқ, градация талаби билан бўладиган такрор услуб томондан ўринли саналади. Лекин бирор мақсадсиз кайтарилган шакллар нутқни оғирлаштиради, ифода таъсирини сусайтиради, қулоққа ёқимсиз эшитилади: Йиғлаб-йиғлаб чарчаган Раҳбархон қизарган кўзларини чаман бўлиб очилган ўрик гулларига тикиб, айвонда ўтирар эди. (Ҳ. Нўъмон.) — Бу гапда сифатдош ва равишдош шаклларининг уч мартадан қайтарилиши ифода-услуб меъёрларига бир оз путур етказган. 9. Мураккаб синтактик бутунлик. Академик В. В. Виноградов қайд қилганидек, «Стилистик синтаксиснинг бутунлай янги соҳаси пайдо бўлиб,

унинг асосини мураккаб синтактик бутунлик қурилиши масалалари ташкил қила ди». Гапнинг реал «ҳаёти» боғланишли нутқ оқимида намоён бўлади. Матндан ажратиб олинган гап грамматик мустақиллигини сақласа ҳам, матндаги бошқа гаплар билан боғлиқ бўлган фикрий тугаллигини йўқотади. Нутқ оқимидан ажратиб олинган гапларнинг фикран мустақиллиги нисбийдир. Фикран ва синтактик жиҳатдан ўзаро боғлиқ бўлган гаплар бирлашмаси м у р а к к а б с и н т а к т и к б у т у н л и к дейилади. Бунда фикр гапга нисбатан тўлиқ ифодаланади. Бу бутунлик конматн таркибида фикран гапга хос бўлмаган мустақилликка эга бўлади. Унинг компонентлари орасида пауза қўшма гап компонентлари орасидагига нисбатан чўзиқроқ бўлади, кесимлари эса мустақил шаклда бўлади. Нутқда гапларнинг ўзаро боғланиши асосан олдинги гапдаги бирор бўлакни кейинги гапда такрорлаш, олдинги гап структура қисмларини кейинги гапда кенгайтириш орқали юз беради: Янги Тошкентим кўчаларини, осмонўпар биноларини, сўлим хиёбонларини завқ билан томоша қилиб, ажиб кошона қаршисида бир зум тўхтайман. Оппоқ мармардан тикланган чиннидай қаср. Бу бинони қўли гул усталар, мўъжизакор наққошлар яратишди. Қадоқ қўл иморатсозлар ва моҳир муҳандислар унга кўрк ва фусун бахш этдилар. Иттифоқимизнинг турли шаҳарларидан келган қон- қардошларимиз бу қасрни биз билан бирга қуришди. Бу бино пойтахтимнинг айни марказида — Тошкент юрагида қад кўтарди. У Шарқ қуёши нурларига чўмилиб, оппоқ товланиб турибди. (Р. Ф.) Бу матнда 7 та гап бўлиб, улар фикран ва грамматик жиҳатдан боғланиб, мураккаб синтактик бутунлик ташкил қилган. Бунинг таркибидаги ҳар бир гап грамматик жиҳатдан тугал, фикран эса тугал эмас. Масалан, 3-гап (Бу бинони қўли гул усталар, мўъжизакор наққошлар яратишди) ни олиб кўрайлик. Бу гапдаги бу бинони қурилмасининг маъносини англаш учун олдинги гаплар керак бўлади. Ҳар бир гапда такрорланиб келган бўлаклар: қаср, бу бинони, унга, бу қасрни, бу бинони, у, бу бино, уни гапларни логик

ва грамматик жиҳатдан ўзаро боғлаш учун хизмат қилган. Кўринадики, мураккаб синтактик бутунлик компонентларининг боғланишида лексик такрор, олмошлар муҳим роль ўйнайди. Мураккаб синтактик бутунлик ўзига хос композицион тузилишга зга. Унинг компонентлари турли вазиятда бўлади. Одатда, унинг биринчи компоненти анча мустақил бўлиши билан бошқа-ларидан фарқ қилади. Бу гап б о ш л о в ч и бўлиб, мураккаб синтактик бутунликни ташкил қилувчи синтактик марказ ҳисобланади. Кейинги гаплар фикрнинг ривожланишини ифода қилади. Охирги гап эса т у г а л л о в ч и бўлиб, кўпроқ хулоса, натижа, якун ифодалайди. Қуйида илмий ва бадиий матндан мисол келтирамиз: Адабиётларда -лар кўп маъноли битта аффикс сифатида тал-қин қилинади. Бундай ёндашув тарихий-этимологик нуқтаи на-зардангина тўғри. Ҳозирги тилнинг грамматик системасидан келиб чиқсак, ягона -лар аффиксиники деб келтириладиган баъзи маънолар ҳам мазмунан, ҳам вазифада мустақиллигини кўрамиз. Ана шундай маънолардан бири — ҳурмат маъноси. Мисолларни таҳлил қилиш кўрсатадики, ҳурмат маъносини ифодаловчи -лар алоҳида аффикс деб, сон категорияси ва эгалик категорияси системасидан ташқарида турувчи мустақил форма деб қаралиши лозим. (Ш. Раҳматуллаев.) Она-бола ўз юртларига пиёда секин-аста етиб олиш ниятида йўлга чиқдилар. Улар боғлар, чорбоғларни оралаб, катта дала йўлига чиқдилар. Бироқ йўл-йўлакай онанинг дарди зўрайди. Юрган сари кўз олди қоронғилашиб, оёғи тола бошлади. У йўл четларига ўтирар, дам олар ва ҳол йиғиб ўзига келгач, яна туриб ҳаракат қилар эди. Лекин узоқ юролмадилар. Бувинисо ҳарсиллаб, оёқда туролмайдиган бўлиб қолди. ( П. Т.) Мураккаб синтактик бутунлик интонацион жиҳатдан ритмик-интонацион бутунлиги билан характерланади: бир мураккаб синтактик бутунлик иккинчисидан гаплар орасидаги паузага қараганда чўзиқроқ пауза билан ажратилади.

Мураккаб синтактик бутунлик логик бутунликни ифодалайди. Одатча, боғланишли нутқдан ажратиб олинган ҳукм фикрни тўлиқ ифода этолмайди. Ҳар бир ҳукмнинг диалектик табиати шундаки, у структура жиҳатидан тугал, фикран эса нотугал харак-терда бўлади. Фикр ривожи ўзаро боғлиқ бўлган ҳукмлар йиғиндиси орқали ифодаланади. Бунда ҳукмлар уларнинг компонент-ларини такрорлаш орқали боғланади. Бу вақтда олдинги ҳукмнинг предикати кейинги ҳукмнинг субъекти ёки, аксинча, олдинги ҳукмдаги субъект кейинги ҳукмда предикат вазифасида кели-ши мумкин. Мана шу асосда фикрлар бир томонлама ривожланаётган логик бутунликка бирлашади. Бу ҳам хулоса каби фикр шаклидир. Мураккаб синтактик бирликларни ўрганиш жуда кўп синтактик тушунчаларимизни, биринчи навбатда гап ҳақидаги тушунчаларимизни кенгайтиради, чуқурлаштиради. Гапни нутқнинг кичик бирлиги сифатида ўрганишдан ташқари, мураккаб синтактик бутунликнинг компоненти сифатида ўрганиш унинг диалектик табиатини очишга ёрдам беради: бир томондан, унинг фикран нисбий мустақилликка эга бўлган модель эканлиги, иккинчи томон-дан эса мураккаб синтактик бутунликдаги бошқа гаплар билан ҳам фикран, ҳам грамматик жиҳатдан боғлиқ эканлиги англа-шилади.

Похожие

Боғловчисиз қўшма гаплар

Боғланган қўшма гаплар

Боғланган қўшма гаплар тараққиёти

Синтактик услубият содда гаплар услубияти

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси