Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Уюшган гап ва кушма гаплар хакида
Уюшган гап ва кушма гаплар хакида
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
190 KB
Скачать
Похожие
Кушма гап
Мураккаб кушма гаплар
Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари
Эргаш гапли кушма гаплар
Максад эргаш гапли кушма гап
![www.arxiv.uz УЮШГАН ГАП Ўзбек тилшунослигида уюшиш ҳодисаси билан боғлиқ учта ҳодиса мавжуд: 1) гапда уюшган сўзлар (Бу ҳақда юқорида айтилди); 2) қўшма гапдаги уюшиқ гаплар (Бу ҳақда қуйида - «Қўшма гап» баҳсида сўз юритилади); 3) уюшган гаплар. Уюшиқлик умумий ҳолат бўлиб, содда гапга ҳам, қўшма гапга ҳам хос. Содда гапда сўзлар уюшиб келса, қўшма гапда сўз, содда гап уюшиб келади. Айтилганидек, уюшиқлик камида икки бирлик (унсур)дан иборат бўлади: 1) уюштирувчи унсур; 2) уюшувчи унсур. Бу икки унсур барча уюшиш ҳодисасида мавжуд. Хўш, уюшган гап нима ва у уюшиқ гапдан нимаси билан фарқланади? Маълумки, ҳар қандай гап грамматик ёки семантик-функционал шаклланган бўлиши лозим. Шу боис у кесимга эга бўлиб, бу кесим [WP m ] (кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги) ёки [WP] (семантик-функционал шаклланган гап) тарзида бўлиши лозим. [WP m ] содда гапда битта, қўшма гапда эса бирдан ортиқ бўлади. Қуйидаги гапларни қиёслайлик: 1. Уканг расм чизар эди. Бу гапнинг лисоний қолипи қуйидагича: [Е WP m ] T 2. Укам расм чизар эди ва синглим телевизор кўрар эди гапининг қолипи эса қуйидагича:](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-2.png)
![www.arxiv.uz [ Е 1 W 1 P m ] ва [E 1 W 2 P m ] T T Кўринадики, биринчи гапда [WP m ] ва унинг кенгайтирувчилари мажмуи битта, иккинчи гапда иккита ва улар ўзаро тенг боғловчи ёрдамида боғланган. Энди учинчи гапга диққат қилайлик: 3. Укам расм чизар ва синглим телевизор кўрар эди. Бу олдинги гапимиздаги кесимларнинг [ W ] қисмлари ўзгармасдан сақланганлиги ва [ P m ] қисми биттага қисқарганлиги билан ундан фарқланади. Демак, гапда ( W ) лар иккита ва [ P m ] битта бўлиб, у иккита ( W ) учун ҳам умумийдир. Шу боисдан уни қавсдан ташқарига чиқариш мумкин. Бу гапнинг қолипи қуйидагича: [((Е 1 - W 1 ) ва (Е 2 - W 2 )) P m ] Т Т Кўринадики, битта умумий ( P m ) га эга бўлган бирдан ортиқ ( W ) дан ташкил топган гап ҳам тилимизда мавжуд. Бундай гап уюшган гап дейилади. Йўл-йўлакай шуни айтиб ўтиш керакки, уюшган гаплар уюшиқ кисмли қўшма гаплардан фарқланади. Бунинг учун қуйидагиларни қиёслаймиз: 1. Баҳор келса, боғлар яшнаса, сайилга чиқамиз. Гапнинг қолипи: [Е 1 - W 1 P m (-са) E 2 - W 2 P m (-са) , W 3 - P m ] . 2. Баҳор келса, боғлар яшнайди ва сайилга чиқамиз. Қолипи: [(Е 1 - WP m 1 ) (( E 2 - W 2 P m ) ва ( W 3 P m ))] . Бу иккала гап уюшиқ қисмли қўшма гап. Биринчи гапда эргаш гап ( Баҳор келса, боғлар яшнаса ) уюшиб, бош гапга тобеланиб келган. Иккинчи гапда эса бош ( боғлар яшнайди ва сайилга чиқамиз ) уюшиб келган ва эргаш гап ( баҳор келса ) уларга баб-баравар тегишли. Булар уюшиқ гапдир.](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-3.png)
![www.arxiv.uz Маълум бўладики, уюшиқ гап қўшма гаплар таркибида бўлади. Уюшган гап эса ўзбек тилида содда ва қўшма гаплар орасидаги алоҳида синтактик қурилмадир. У кесимдаги ( W ) си бирдан ортиқлиги билан қўшма гапга, ( P m ) нинг битталиги билан эса содда гапга яқинлашади. Шунинг учун ҳам у ўз мавқеи билан «оралиқ учинчи»дир, яъни c одда ва қўшма гаплар орасидаги ҳодисадир. Содда ва қўшма гапни белгилашда асосий омил гапда нечта шаклланган кесимнинг мавжудлиги. Эганинг бор-йўқлиги, ифодаланган- ифодаланмаганлиги аҳамиятсиз. Уюшган гапни белгилашда эса бош омил иккита: 1) битта шаклланган кесимнинг мавжудлиги; 2) бирдан ортиқ уюшган эганинг мавжудлиги. Бу хусусияти билан уюшган гап эгали содда гапдан ҳам ( Жаҳонгир, Жамшид, Исроил ўқиди ), уюшиқ кесимли содда гапдан ҳам (эгаси йўқ ёки бор бўлса, битта, кесимнинг луғавий қисми бирдан ортиқ, ( P m ) қисми битта – (У лар борган ва кўрган эдилар, қолипи [ W 1 - W 2 ] P m ]) фарқланади. Назарий талқинда уюшиқ кесимли содда гапда, демак, эга битта, ( P m ) қисмлари умумий бўлган кесим бирдан ортиқ бўлади. Айтилганлар асосида содда гап, уюшиқ кесимли содда гап, қўшма гап, уюшиқ кесимли қўшма гап ва уюшган гапнинг энг кичик структур схемасини берамиз: (Қулайлик учун энг кичик қурилиш қолипларини бериш маъқул. Чунки, [ WP m ] да улар ( W ва P m ) нинг кенгайтирувчилари ҳам мужассамланган. 1) содда гап: [ WP m ] 2) уюшиқ кесимли содда гап: [( W 1 - W 2 ) P m ] ; 3) қўшма гап: [ WP m -WP m ] ; 4) уюшган қисмли қўшма гап: [([ WP m ]-[ WP m ])-[ WP m ]] ёки [( WP m ] - ([ WP m ]-[ WP m ])] ; 5) уюшган гап: [(( E 1 - W 2 )-( E 2 - W 2 )) P m ] ; Уюшган гапга мисол: 1 . Отам раис, онам бригадир бўлган эди. 2 . Дўкондорларнинг баъзилари китоб ўқиб, баъзилари тасбеҳ ўгириб, баъзилари](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-4.png)
![www.arxiv.uz эснаб ўтиришарди. 3. Унинг қўллари ишда, кўзи шудгорда, аммо хаёли Зебихонда эди. 4 . Чаккаси тиришиб, кўзи қизариб кетди. Уюшган гапдаги умумий бўлак [ P m ] ни ҳар бир шаклланмаган [ W ] га алоҳида-алоҳида қўшиш билан осонгина қўшма гап ҳосил қилиш мумкин: Қиёсланг: 1 .Чаккаси тиришиб, кўзи қизариб кетди – уюшган гап. Чаккаси тиришиб кетди ва кўзи қизариб кетди – қўшма гап. Айрим ҳолда уюшган гапда ҳам ( P m ) ноль шаклда бўлиши мумкин: У бароққош, кўзи чақчайган, афти ишшайган. Гап мазмунидан ноль шакл охирги сўзда эканлиги сезилиб турибди. Бунга гапни ўтган замонга айлантириш билан амин бўлиш мумкин: У бароққош, кўзи чақчайган, афти буришган эди. Уюшган гаплар таркибидаги содда гапларнинг ўзаро умумийлиги (ва, шу асосда, умумлаштирувчи бўлаги) турли хил бўлади: 1) ҳамма қисмлари хусусий (фарқли) бўлиб, фақат ( P m ) қисми умумий бўлган уюшган гап: Жамшид ёзар, Исроил ўқир эди; 2) ҳамма қисмлари хусусий бўлиб, фақат кесимнинг луғавий қисми ва кесимлик қўшимчаси умумий бўлган уюшган гап: Жамшид тез, Исроил секин ёзар эди; 3) [ WP m ] ва унинг кенгайтирувчи бўлаклари умумий бўлиб, фақат эга ва [ WP m ] кенгайтирувчисининг кенгайтирувчиси билан фарқланувчи уюшган гап: Жамшид оқ, Исроил қизил гул олди. ( P m ) уюштирувчиси восита сифатида: 1. Кун қайтган ва баҳор кунларининг учдан икки қисми ўтган эди. (С.А ҳм .) 2 . Эрта ёғиб ўтган ёмғир чанг ва ғуборни ювиб кетган, дарахтларнинг япроқлари тиниқ ва тоза эди. 3 . Пахта далаларида энди салқин кучайган, тунгги еллар эсар... эди. (Ойб.) 4. Сиддиқжон ўзига бундоқ савол бермас ва бундоқ савол хаёлига ҳам келмас эди. (А.Қ аҳ .) 5. Сайёра биринчи, укам иккинчи экан. (« Тонг юлд. ».) 6 . Аҳмад тикувчи, Ҳалим боғда қоровул эмишми? 7. Алпомишу Рустамлар сизга ёр, Равшанбек ва Авазхонлар мададкор бўлсин. 8. Доклад ишнинг бориши, мунозара эса бутунлай бошқа масала ҳақида.](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-5.png)
![www.arxiv.uz ( WP m ) уюштирувчи восита сифатида : 1. Яхши топиб, ёмон қопиб сўзлар. (Мақ.) 2 . Онаси ўқисин, опаси ишласин деди. (М.Исм.) 3. Савр ойининг булутлари ҳавода ўкириб, селлар қуйиб ўтди. ( Ойб .) 4 . Жамшид битталаб, Жаҳонгир жуфтлаб санай бошлади. 5. Нилуфар китоб, Феруза журнал ўқиб ўтирарди. 6. Меҳнатдан дўст, ғийбатдан душман ортар. 7. Қизиқ, Иродани Акбар, Акбаржонни Гулчеҳра севади. 8. Сени энди Азроил ҳам уради, шайтон ҳам. 9. Унинг келганини на Қурбон ота пайқади, на Сиддиқжон ( А.Қ аҳ .) ( W ) ёки ( Pm ) кенгайтирувчиси билан фарқланувчи уюшган гап: 1. Эрта ёғиб ўтган ёмғир чанг ва ёмғирни ювиб кетган, дарахтларнинг япроқлари тиниқ ва тоза эди. 2. Уйғонганда суяклари зирқирар, у ўзини ланж туярди. 3. Аҳмоқ ҳориганини билмас, кўса қариганини. 4. Аҳмоқ қизини мақтар, тентак ўзини ( Мақ.) 5. Баланд симёғочлардаги лампочкалар нури ҳам тарвақайлаб кетган, сояси ҳовлига тушиб турар эди. (С.Зун . ) 6.Яхшидан от қолади, ёмондан дод. (Мақ . ) 7. Саодатхон жим қолган, кўнглида ғазаб ёнар эди. ( « Шарқ юлд. » ) 8. Бирники мингга, мингники туманга.( Мақ . ) Кўринадики, уюшган гапни ҳосил қилишда уюштирувчи восита муҳим мавқега эга. Умумлаштирган ҳолда уюшган гап кесими қуйидаги хоссаларга эга бўлади: 1. Ҳамма кесимлар бир хил шаклда бўлади: а) (...[ W 1 ] + - ган, ... [ W 2 ] + - ган) эди ; б) (...[ W 1 ] + -гандай, ... [ W 2 ] + - гандай) эмиш . 2. Кесимдаги ( W ) нинг грамматик шакли ҳар хил бўлади: а) {...[ W 1 ] + - ган, ... [ W 2 ] + - (а)р-) P m } ; б) {... [ W 1 ] + -(и)б, ... [ W 2 ]+ - мас) P m } . 3. Кесимдаги ( W ) ҳам, ( P m ) ҳам бир хил, уларнинг кенгайтирувчиси ҳар хил бўлади: [.. [ W 1 ]+ - ган .. [ W 2 ] + -ган] P m](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-6.png)
![www.arxiv.uz ранг-баранглиги билан белгиланади. Шунингдек, қўшма гап турларини хилма-хил асосларда турлича таснифлаш мумкин бўлади. Тасниф асосининг аниқлиги ва изчил амалга оширилиши масала моҳиятини ойдинлаштиришда муҳим. Қўшма гапнинг маъновий ва структур таснифи кўп ҳолда ўзаро фарқланади. Формал синтаксис қўшма гап таснифида кўп ҳолларда уларнинг нутқий белги-хусусияти, зоҳирий аломатига таянади. Субстанциал синтаксис таснифи эса қўшма гапнинг лисоний моҳиятидан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади. Қўшма гап, аввало, содда ва уюшган гапдан ўз қурилиш усулининг бошқачалиги билан фарқланади. Демак, умумий лисоний моҳият сифатида гаплар қурилиш қолипига кўра дастлабки таснифда учга бўлинади. (Таснифда гапларнинг энг кичик қурилиш қолипига таянамиз.) ГАП [ WP m ] [(( S 1 - W 1 )( S 2 - W 2 )) P m ] [ WP m - WP m ] содда гап уюшган гап қўшма гап Бунда, айтилганидек, содда ва қўшма гап таснифнинг чекка, уюшган гап оралиқ вазиятини эгаллайди. Қўшма гап ҳам ўз навбатида қолипнинг тур ва кўринишига эга бўлади. [ WPm - WPm ] умумий қолипининг юзага чиқиш турини, умумий қолип билан нутқий кўриниш орасидаги турли босқичдаги оралиқ қолипни аниқлаш меъёри, белги ва мезонларни муайянлаштирмоқ лозим бўлади. Маълумки, қўшма гапнинг тур ва кўринишини ўрганишда содда гапнинг энг кичик қолипи асос қилиб олинган. Содда гапнинг энг кичик қолипи [ WPm ] дан иборат бўлса, мантиқан қўшма гапнинг қурилиш қолипи](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-12.png)
![www.arxiv.uz [ W 1 P m 1 - W 2 P m 2 - W 3 P m 3 ] · n дир. Қўшма гапнинг лисоний қолипи [ W 1 P m 1 - W 2 P m 2 - W 3 P m 3 · n ] эканлигини назарда тутган ҳолда қўшма гапнинг энг кичик қолипи учун [ WP m - WP m ] рамзидан фойдаланилади. Қўшма гапнинг воқеланиш усулларини белгилашда уч кўрсаткичга таянилади: 1) [ WP m ] ларнинг эгаси ( Е ) бор-йўқлигига, бир хил ёки бошқа хил эканлигига; 2) [WP m ] лар таркибидаги ( W ) нинг хусусиятига ( W ларнинг бир хил ёки бошқа-бошқа бўлиши, бир хил ёки ҳар хил c ўз туркуми билан ифодаланишига) кўра; 3) [ WP m ] таркибидаги ( P m ) ларнинг бир хил ёки қисман бир хил эканлигига кўра. [ WP m - WP m ] қолипининг то нутқий муайян гапларгача бўлинишларини бундан бошқа ўлчов асосида ҳам бериш мумкин. Масалан, иккита [ WP m ] нинг боғланиш усули ва йўли, [ WP m - WP m ] умумий қолипининг турли хил кўринишида таркибий қисмларининг боғланиш хусусияти ва уларни боғловчи воситалар, қўшма гап таркибига кираётган ҳар бир [ WP m ] да тўлиқ ўхшаш, қисман ўхшаш, яқин ва зич аъзонинг бўлиш-бўлмаслиги, биринчи [ WP m ] таркибида иккинчи [ WP m ] га ишора қилувчи воситанинг бор-йўқлиги, [ WP m ] таркибида нисбий, бир-бирини тақозо қилувчи унсурнинг бор-йўқлиги кабилар шулар жумласидан. Эга( E ) га кўра [ WP m - WP m ] турлари . Қўшма гап бир умумий эгали ва икки хусусий эгали қурилмага бўлинади: а) бир эгали қурилманинг қурилиш қолипи [Е ( WP m - WP m )] кўринишида бўлади: Мен янглишмайман, балки қаноатланиб сўзлайман. (А.Қод.) б) икки эгали қурилманинг қурилиш қолипи [(Е 1 - WP m 1 ) +(Е 2 - W 2 P m 2 )] кўринишида бўлади: Бунда булбул китоб ўқийди, Бунда қуртлар ипак тўқийди. ( Ҳ.Олим .)](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-13.png)
![www.arxiv.uz (W) га кўра [WP m -WP m ] турлари : a) бир хил [W] ли қурилмалар. [WP m -WP m ] нинг бу тури бир неча кўринишда бўлади: 1а) (W) лари бир хил сўздан: Сиз сўзламасангиз, мен сўзламоқчи эдим. ( А.Қод . ); 1б) (W) лари бир хил туркумдан: Энди ортиқ турма, тинч ўтир. ( А.Қод .) 2а) ҳар хил ( W ) ли қурилма. Бунда ( W ) лар турли туркумга оид сўз билан ифодаланади: 1 .Ёки менинг кўнглим ҳамма вақт ёш, Ёки сенга чирой умрбод йўлдош. ( М. Боб . ) 2. Яна нима бало исмлари бор, тилим ҳам келишмайди. ( Ойб . ) ( Pm ) га кўра [WPm + WPm] турлари: а) бир хил ( P m ) ли қурилмалар : Хотиним борди, келди. («Муштум») ; б) ҳар хил ( P m ) ли қурилмалар: Қарайсанми, қарай қолгин. («Муштум»). Демак, гап марказини шакллантиришда муҳим роль ўйнайдиган ( P m ) қўшма гап таркибидаги содда гапда бир хил ҳам, ҳар хил ҳам бўлиши мумкин. Шундай ҳол ҳам бўладики, ( P m ) умумий – битта бўлиши ҳам мумкин. Бунда энди қўшма гап эмас, балки уюшган гап вужудга келади. Маълумки, [ WP m + WP m ] қолипида ( P m ) таркиби ҳар хил бўлган ҳолларда ўзбек тилининг табиати уни қавсдан чиқариш имконини беради. Чунки ўзбек, умуман, туркий тилларда, бир неча сўзлар уюшганда умумий шакл охирги сўз таркибида келиши қонуниятига таянсак, бундай гапларнинг қолипи [( W , W ) P m ] кўринишида бўлади. Мисоллар: 1. Келган, кетган эдим. 2. Мен ўқиган, ёзган эдим. Кесимларнинг ҳар бирига эга қўйилиши билан улар уюшган гапга айланади:1. Мен келган, Жамшид кетган эди. 2. Мен ўқиган, сен ёзган эдик. Ҳар бир кесимни шакллантириш билан уюшган гап қўшма гапга айланади: 1. Мен келган эдим, Жамшид кетган эди. 2. Мен ўқиган эдим, сен ёзган эдинг. C усбтанциал тилшунослик уқтиришича, ҳар бир лисоний бирлик онгимизда маълум бир шакл ва мазмуннинг барқарор яхлитлиги сифатида](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-14.png)
![www.arxiv.uz яшайди ва хусусий ходиса сифатида нутққа чиқади. Бу нутқий кўриниш беҳисоб миқдорга эга. Бироқ улар билан лисоний бирлик (умумийлик ) орасида типик кўриниш мавжуд бўлади. Юқоридаги [ WP m - WP m ] типик кўриниш [ WP m , WP m ], [ WP m WP m ] ва [ WP m WP m ] оралиқ кўринишлари орқали нутқий гапга айланади. Қўшма гап таркибий қисмлари ўзаро боғловчи ёки боғловчи вазифасидаги сўз воситасида ёки мутлақо уларсиз боғланади. Бундан келиб чиққан ҳолда, қўшма гапларни боғловчили ва боғловчисиз қўшма гапга ажратиш мумкин бўлади. Боғловчили қўшма гап грамматик восита билан боғланган қўшма гап, лексик-грамматик восита билан боғланган қўшма гап ва лексик восита билан бириккан қўшма гапга ажралади. Қўшимчанинг функциясига кўра тенг боғловчили ва эргаштирувчи боғловчили боғланган қўшма гап фарқланади. Қўшма гап таркибида содда гапнинг ўзаро муносабати асосида ҳам қўшма гапни таснифлаш мумкин. Мазмун, грамматик ва интонацион муносабати нуқтаи назаридан қўшма гап қуйидаги турларга бўлинади: 1) таркибидаги содда гап бир-бирини мазмун ва грамматик жиҳатдан тақозо этадиган қўшма гап: 1. Кунлар исиди ва пахталар яна қийғос очилди. 2. Ёвларига осмон тутундир, шунинг учун бағри бутундир. ( Ҳ.Ол.) 3 . Агар дунёнинг нариги бурчига сизни опичлаб боришга тўғри келсайди, мен севина- севина бажарардим. (Ойб.) 4 . Мен шундай бир иш қилдимки, ўлгунимча бундан фахрланаман; 2) таркибидаги гаплар бир-бирини мазмуний ва интонацион тақозо этадиган, бироқ, грамматик жиҳатдан талаб қилмайдиган қўшма гап: 1. Биз етиб келдик, кутубхона очилди. 2. Менга пул керак, қаердан оламан? (Ойб.) 3. Сиз ишонмаяпсиз, ишонмайсиз ҳам. 4. Энди мен бир жумбоқ айтаман, сиздан жавоб кутаман. 3) таркибидаги гаплар бир-бирини на мазмуний, на грамматик тақозо этадиган, бироқ интонацион яхлит бўлган гап: 1. У отасини уйга тортди,](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-15.png)
![www.arxiv.uz укаси секин қайрилди (С.Нур). 2. Баҳор келди, ёз ҳам келиб қолади. 3. Сен ўз ишингни қил, мен ўз ишимни. Хуллас, қўшма гапнинг ўзи каби унинг таснифи ҳам турли-туман. Қуйида улардан айримларини келтирамиз (55-жадвал): 55 - жадвал 1.Гапнинг лисоний синтактик қолипига кўра [WP m , WP m ] [WP m WP m ] [WP m WP m ] 2.Гап таркибидаги боғловчи воситаларга кўра оҳанг билан боғланган [ҚГ] Тенг боғловчи билан боғланган [ҚГ] Юкламалар билан боғланган [ҚГ] Нисбий сўзлар билан боғланган [ҚГ] Тобе боғловчилар билан боғланган [ҚГ] 3. Қўшма гап таркибий қисмлари орасидаги маъновий муносабатнинг ифодаланишига кўра бирин- кетинлик сабаб ўрин ёки пайт вазият изоҳлаш ёки қиёслаш ички фикр 4. Қўшма гап қисмлари орасидаги функционал муносабатларига кўра](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-16.png)
![www.arxiv.uz а) тенглик б) тобелик бириктирув зидлов айирув эга-кесим; аниқловчи- аниқланмиш тўлдирувчи- тўлдирилмиш ҳол- ҳолланмиш 5. Қўшма гапларнинг ифода мақсадига кўра Дарак сўроқ буйруқ : 6. Қўшма гап таркибий қисмларининг реаллик ва ирреаллигига кўра реал гап ирреал гап риторик гап (ирреал гапга яқин туради) Қўшма гапнинг қурилишига кўра таснифи Қўшма гапнинг умумий лисоний қолипи [ WP m - WP m ] бўлиб, у қуйидаги яна учта оралиқ кўринишга ажралади: [ WP m , WP m ] , [ WP m WP m ] , [ WP m WP m ] Бу оралиқ кўринишлар бир қарашда анъанавий боғловчисиз, эргаш гапли ва боғланган қўшма гапларнинг рамзий кўринишидек тасаввур уйғотади. (Масалан, Баҳор келди ва гуллар очилди - [ WP m , WP m ] , Баҳор](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-17.png)
![www.arxiv.uz келса, гуллар очилади - [ WP m WP m ] ва Баҳор кел c а ва гуллар очилса - [ WP m WP m ] каби). Аслида бу қурилиш қолиплари қўшма гап таркибидаги содда гапни боғловчи воситага кўра эмас, балки қўшма гап таркибидан чиқарилганда мустақил қўллана олиш-олмаслик белгиси асосида амалга оширилган. Бунда, албатта, асос сифатида кесимлик турлари - МКШ ва НКШ га таянилади. Демак, қўшма гапларнинг лисоний структур турларини белгилашда асосий омил – қўшма гап таркибидаги тўлиқ шаклланган содда гапларнинг ўзаро муносабати ва содда гапнинг ҳар бирининг нутқий жараёнда қўшма гап таркибида воқеланган маънолари билан қўллана олиш ёки қўллана олмаслиги белгиси. [ WP m , WP m ] типик кўринишли қўшма гап [ WP m , WP m ] қолипли қўшма гапнинг моҳияти шундаки, унинг таркибий қисми бўлган содда гап кесимининг ҳар бири мустақил шаклланган бўлиб, уларни осонгина алоҳида содда гапга айлантириб юбориш мумкин: 1. Мен сени ўйлайман, шуни биласанми? (Х.Тўхт.) 2. Бориш керак, бориш керак. (Х.Тўхт.) 3. Йигитни учратиш керак, ҳайтовур совиб қолгандир. (Н.Тил.) 4 . Мен сени дейман, лекин сен кимни дейсан? (С. Нур.) [ WP m , WP m ] типик кўринишли гапларда мустақил кесимлик шакли (МКШ)даги гаплар бирлаштирилади. Бирлашиш интонацион ва мазмуний омил асосида, кўп ҳолларда боғловчи воситасида амалга оширилади. [ WP m , WP m ] типик кўринишли қўшма гапни ташкил этувчи содда гап орасида турли маъновий муносабат мавжуд бўлади. Масалан, мазкур қолип асосидаги Ўқитувчи келди, дарс бошланди гапида қуйидаги ранг-баранг муносабатлар бор: а) узилишли бирин-кетинлик; б) узилишсиз бирин-кетинлик; в) пайт муносабати;](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-18.png)
![www.arxiv.uz г) натижа муносабати; д) сабаб муносабати ва ҳоказо. Бу муносабат ҳар бир гапнинг таркибидаги ( W ) ва ( P m ) лар, қўлланган боғловчи воситанинг маъно ва вазифалари билан боғлиқ, бевосита синтактик структурага дахлдор эмас. Чунки бир фикрни турли синтактик шаклда, турли фикрни бир синтактик шаклда бериш мумкин бўлади. Демак, [ WP m , WP m ] типик кўринишининг умумий хусусиятини қуйидагича белгилаб оламиз: [ WP m , WP m ] бу мустақил содда гап сифатида қўллана оладиган бирдан ортиқ гапнинг нутқда маълум бир боғловчи восита билан ўзаро боғланиши ва битта тугал оҳангга, битта гап тўхтамига эга бўлиши. Маълум бўладики, [ WP m , WP m ] [ WP m - WP m ] умумий қолипининг оралиқ бир кўриниши сифатида лисон ва нутққа дахлдор бўлади. [ WP m , WP m ] типик қурилишли гап ( W ) ва ( P m ), шунингдек, ( S ) хусусиятига кўра фарқланади. [ WP m , WP m ] типик кўринишли гапни улар кенгайтирувчиларининг хусусияти (тузилиши, ифодаланиши), боғловчи воситаларининг хоссалари асосида ҳам янада кенгроқ ва батафсилроқ тавсифлаш мумкин. [ WP m WP m ] типик кўринишли қўшма гап [ WP m WP m ] типик кўринишли гапда ҳар иккала содда гап ҳам шаклланган ( P m ) га эга бўлса-да, биринчи гапнинг маркази мустақил содда гап кесими (МКШ) бўла олмайди. У ҳамиша тобе гап марказини шакллантирувчи восита сифатида ўз мазмунини намоён қилиш учун ўзидан кейин мустақил ҳолда намоён бўла оладиган, воқеланиши учун олдинги гапга эҳтиёж сезмайдиган гап бўлишини тақозо қилади. Бошқача айтганда, бу типик кўринишли гап таркибидаги олдинги содда гапнинг кесими НКШ билан, кейингиси МКШ билан шаклланган бўлади: 1. Фируза тошли узукни олар экан, Саидахоннинг кўзлари қувончдан ялтираб кетди. (С.Аҳм.) 2. Дилшода гуручни энди тузлаган ҳам эдики, ичкаридан Анвар чиқиб келди.](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-19.png)
![www.arxiv.uz (А.Қод.) 3. Ботиржон телефонда энди гаплашиб бўлувдиям, чой кўтариб Қирмизхон кириб келди. (Н.Амин.) 4. Ҳаво очилса, айланишга борамиз. (С.Нур . ) 5. Унга устози чин дилдан «баракалла», «баракалла» деса, Азиз кўнглида тўлиб турган ниятини ҳам айтади. (С.Аҳм.) Бу гапларнинг барчасидаги биринчи содда гап мустақил қўллана олмайди, қўлланганда ҳам ушбу қўшма гап таркибидаги маънони бера олмайди. Кейин турган содда гап эса бундай эмас. [ WP m WP m ] типли қўшма гап таркибидаги номустақил кесимни ҳосил қилувчи турли-туман восита бор. Номустақил кесим шаклининг ўзбек тилидаги типик вакили шарт майли қўшимчаси [ -са ] дир. Масалан, Мен ўқисам, у эшитади гапида У эшитади гапи ўз ҳолича мустақил содда гап бўлиб кела олади, Мен ўқисам қисми эса қўшма гап таркибидан ташқарида шу ҳолича мазкур мазмунни бера олмайди. [ -са ] қўшимчаси билан шаклланган кесимли гап мустақил қўлланавериши ҳам мумкин. Масалан: 1. Авра-астарини ағдариб моҳиятига назар ташласангиз. (С.Аз.) 2. Қишлоққа борсам. ( А.Қаҳ . ) 3. Ватангадоликнинг мен тортмаган азобу-уқубати, озори бўлмаса керак. (С.Аз.) 4. Наҳотки, ўлдирсалар. 5. Менга, Искандариядаги машҳур девонага , Берлиндан телеграмма келса бўладими? (С.Аз.) 6. Қани, ҳей Мамадали, гапирсанг-чи.. (А.Қаҳ.) У шбу гапларда [ -са ] шарт майли қўшимчаси истак, ачиниш, севинч, қисташ каби маъновий бўёқларга эга. Бу гаплар ўзидан кейин келувчи гаплар билан мазмунан боғланиб, матн яхлитлигини таъминлашга хизмат қилади. Шу каби гаплар қанчалик мустақил қўллана олмасин, барибир ўзидан кейин қандайдир қурилмаларнинг бўлишини тақозо қилади. Масалан, 1. – Уйга қайтсам. Нима дейсиз? – Яхши бўларди каби. [ -са ] бириктирувчи унсур сифатида қуйидаги мазмуннинг ифодаланишига сабаб бўлади: а) пайт: Борсам, жойи гулзор экан, кўрсам ўзи жонон экан. (Қўшиқдан); б) тўсиқсизлик: Алишер Навоий дунёдан ўтган бўлса, унинг асарлари тирик;](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-20.png)
![www.arxiv.uz в) шарт: Сен бўлмасанг, гуллар кулмайди, сен бўлмасанг, бўлмайди баҳор. [- са ] унсури тобелик воситаси сифатида кўп ҳолларда эргаш гапнинг кесимини шакллантиради (юқоридаги мисоллар). Меҳмонларни жўнатдик, энди тарқалсак гапидаги бош гапни, Меҳмонлар келса, мен кетсам гапида эргаш гапни ҳам, бош гапни ҳам шакллантирган. [ -са ] унсурининг қўшма гап таркибида шарт мазмунини ифодалаши бир хил эмас. [ -са ] шаклли баъзи гапда шарт мазмуни кучли бўлса, баъзиларида кучсиз намоён бўлади. Шарт эргаш гапли қўшма гапда шарт маъноси ўта кучли бўлади: Сиз бўлмасангиз, мен яшай олмайман. Бошқа эргаш гапли қўшма гапларда шарт маъноси бошқа маънолар «соя»сида жуда кучсизланади: 1. Айтсам, кўнмади. 2. Чақирсам, эшитмади. 3. Дутор чалиб ўтирсам, тори узилиб кетди. 4. Ким гапирса, ўша айбдор саналади. Кўринадики, [ -са ] шарт майли шакли фақат шарт эргаш гапли қўшма гап учунгина хизмат қилмайди. [ -(а)р+ди ] шакли ҳам [ WP m WP m ] типик кўринишидаги гапни ҳосил қилади. Бу шакл кўп ҳолларда [ -ар эди ] кўринишида келади. [ -(а)р+ди ] шакли қўшма гап таркибидаги содда гап кесимини шакллантирганда икки хил вазифа бажаради: Ҳалим ўқирди гапида феълнинг замон шакли вазифасида келган. Ҳалим ўқирди, укаси қўймади гапида эса [ - (а)рди ] «ўқиган бўларди» маъносини воқелантириши учун кейинги гап зарур. Демак, бундай ҳолда [ -(а)рди ] боғлаш, тобелаш вазифасини бажармоқда. Кўринадики, Ҳалим ўқирди, укаси қўймади гапи омонимлик табиатига эга. Яъни: Ҳалим ҳар куни ўқир эди, бугун эса укаси қўймади. Ҳалим ўқирди , ( [ WP m , WP m ] ) укаси қўймади. Ҳалим ўқиган бўлур эди, укаси](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-21.png)
![www.arxiv.uz ўқигани қўймади. ( [ WP m WP m ] ) [ -(а)р экан ] шакли қўшма гапнинг [ WP m WP m ] типик кўринишининг ҳам номустақил кесимини шакллантиради. Мисол: Даврон папиросини оғзига келтирар экан, қўли ҳаяжондан қалтирарди. [ -(а)р экан ] шакли [ WP m , WP m ] қолипли гаплар учун ҳам хизмат қилади: У келар экан, демак, менинг бормаганим маъқул. [ -(а)р ] шакли қўшма гапнинг [ WP m WP m ] типик кўриниши ҳосилалари таркибида келганда қуйидаги маъноларни ифодалайди: а) шарт: Агар ана шу ишга муносиб ҳисса қўшар эканман, халқ ишончини оқлаган бўламан. (Ш.Раш.) б) пайт: Жаннат хола бегона бетоб бола тепасида ўтириб, ўз боласини ўйларкан, кўзларидан думалаб тушаётган аччиқ ёшлари ажинли юзларини куйдирарди. (С.Аҳм.) в) сабаб: Кечани кеча, кундузни кундуз демай тер тўкар эканмиз, турмушимиз ҳам фаровон бўлиши шарт. ( Ш.Раш .) [ -ган эди ] шакли, одатда, [ WP m , WP m ] қолипли гапларни ҳам ҳосил қилади. Чунки бу ҳам омонимик табиатли шакл. Лекин унинг таркибига бошқа бирлик киритилиши билан қўшма гап аъзолари орасидаги тенглик муносабати сўниб, тобелик муносабати вужудга келади. Масалан, Қопқон томонга бурилган эди, бақириқ-чақириқ бошланди гапи [ WP m , WP m ] ва [ WP m WP m ] қолипига тушади. [ -ган ҳам эди ]: Эргаш кўринган ҳам эди, болалар югуришди. (С.Нур.) [ -ган эди ҳамки ] : Арз қилишга оғиз жуфтлаган эди ҳамки, кулимсираб турган Бургут полвонга кўзи тушди. (С.Аҳм.) [ -ганда эди ] : Бизнинг дуомиз ижобат бўлганда эди, ҳаммамиз севинардик. ( А.Шораҳ .) Келтирилган мисолларнинг барчасида гапларнинг биринчи қисмлари иккинчи қисмларининг келишини талаб қилади.](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-22.png)
![www.arxiv.uz [ -(и)б эди ] шакли ҳам айрим ҳолларда [ WP m WP m ] типини вужудга келтиришда иштирок этади: Шу куни энди кўчага чиқиб эди, Зуннун бошлиқ беш нафар бола пойлаб турган экан. ( М.Исм .) [ деб ] воситаси: 1. Холмурод Гулсуннинг ўқитувчисини кўрсам деб, дераза орқасидан секин қаради. (П.Турс.) . 2 . Болалар овқатланамиз деб, бирдан шийпон томон йўл олдилар. (Ҳ.Наз.) Қўшма гапнинг [ WP m WP m ] типик кўриниши ҳосилалари таркибий қисмлари учун нафақат қўшимча, балки уларга кўмакчи мақомидаги нисбий сўзлар ҳам муҳим: 1 . Ким кўп ишласа, кўп ҳақ олади. 2 . Кимки чиндан севса ёрини, умри ҳамиша баҳор. 3 . Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидир, Ҳар кимки жафо қилса, жафо топқусидир. (Боб.) 4 . Гулнора қачон келса, Жаҳонгир ҳозиру нозир. Кўринадики, қўшма гап таркибий қисмларининг ҳоким-тобелик муносабатини намоён қилишда нисбий сўз номустақил кесимлик шаклига қўшимча воситадир. Қўшма гап таркибий қисмлари инверсия ҳолатида ҳам бўлади: 1. Боришим керак, айтмаса ҳам. Бундай гаплар қўшма гапнинг [ WP m WP m ] қолипи ҳам мавжудлигидан далолат бермайди, балки улар [ WP m WP m ] типик кўринишининг нутқий хосланган маҳсули. Демак, қўшма гапнинг кўп ҳосила берувчи типик қолипидан бири [ WP m WP m ] дир. Бунда биринчи гап кесими шаклан ва мазмунан иккинчи бир гапга эҳтиёж сезади, лекин аксинча эмас. Тобелик муносабатини таъминлашда соф номустақил кесимлик шакли ҳам, омонимлик кесимлик шакллари ҳам хизмат қилади. Нисбий сўзлар номустақил кесимлик шаклларининг вазифасини мустаҳкамловчи воситадир. [ WP m WP m ] типик кўринишли қўшма гап](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-23.png)
![www.arxiv.uz [ WP m WP m ] умумий кўринишли қўшма гапни ташкил этувчи содда гап кесимининг бири иккинчисини, иккинчиси биринчисини тақозо қилади. Иккаласининг ҳам кесими НКШ ҳисобланади. Бошқача айтганда, бу содда гап қўшма гапдан англашилган мазмунни ифодалаш учун бир-бирига эҳтиёж сезади: 1 . Ўзи сўраса экан, мен айтсам. (П.Тур.) 2 . Агар сув бўлсами, ҳосилга ҳосил қўшиларди. (Ш.Раш .) 3 . Агар Бозор ўқиганда эди, момосининг орзуси ушалган бўлур эди.( Н.Илҳ .) Бундай қўшма гап таркибидаги содда гапларни мустақил қўллаш мумкин. Лекин улар мустақил қўлланганда, бутунлай бошқа маъно юзага чиқади: 1 . Ҳалим бизникига келарди (ўтган замон давом феъли - Тез-тез келиб турар эди маъносида ). 2. Биз бирга борардик (ўтган замон давом феъли - Бирга бориб турар эдик маъносида) . Аммо гаплар ушбу кесимлик шаклларини ўзгартирмасдан бирлаштирилиб, қўшма гап ҳосил қилинса, Ҳалим бизникига келарди, биз бирга борардик (Мазмуни: Ҳалим бизникига келса эди, биз бирга борган бўлур эдик ) ва гап кесимлари [ WP m WP m ] кўринишидаги бирикувни ҳосил қилади. [ WP m WP m ] типик кўринишли қўшма гапларнинг кесимларини шакллантирувчи воситалар кам миқдорни ташкил этади: I . а) биринчи қисмда [ -са ] , иккинчи гап кесимида [ -(а)рди ] шакли келади: 1. Ойи, ҳаво очилиб кетса, бирга дарё бўйига борар эдик. (М.Саф .) 2 . Ёз келса, битта асбобни олиб, бошқа юртларга иш қидириб кетарди. (П.Турс.) ; б) биринчи гап кесимида [ -са экан ] , иккинчи гап кесимида [ -са ] шакли келади: 1 .Отам бўлса экан, мен энди юрсам. (Ф.Й ў лдош.) 2 . Ёз бўлса экан, дарёда чўмилсанг. (С.Нур.); в) биринчи гап кесимида [ -са+ми ] , иккинчи гап кесимида [ -арди ] шакли келади: 1. Бўз ўтларнинг минг-минг йиллардан буён чириб ётган илдизлари бу ерларни ўғитлаб, семиртириб юборган, агар сув бўлсами, тоғ- тоғ ҳосил битарди. ( Ш.Раш.) Баъзан [ -ми ] юкламаси [ -са ] шаклига бевосита қўшилади: 1. Мабодо унинг қўлидан етакласа борми, мушкули](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-24.png)
![www.arxiv.uz осонлашиб, аҳволи енгиллашарди. ( А.Қаҳ . ) 2 . Ғ инг деса борми, жонини суғуриб оларди. ( С.Нур .) с) биринчи гап кесимида [ -са эди ] , иккинчи гап кесимида [- (а)рди ] шакллари келади: 1. Онам бўлса эди, қишлоғимга кетардим. ( О йб .) 2 . Агар Бозорнинг ақли бўлса эди, менга, сенга ўхшаш камбағаллар билан маслаҳат қилар эди. ( С.Айн .) д) биринчи қисми [ -са ] ва иккинчи қисми [ -ма+син экан ] шакли билан келади: 1 . Етим қоладиган бўлса, онадан туғилмасин экан. (П.Толиб.) Бу шакллар билан қўлланган гап, асосан, шарт, истак, ишончсизлик, шарт- истак каби маъноларни ифодалайди. Юкламалар гап таркибига кириб қўшма маъно бериш билан бирга, кесимларнинг номустақиллигини янада кучайтиради: а) [ -у/ю ] юкламаси: Кўзим тезроқ очилса-ю, боғларни майсаларни кўрсам. ( Ш. Раш.) б) [ -да ] юкламаси: Қувончи кўксига сиғмаса-да, одоб юзасидан ўзини ҳазин тутишга тиришар эди. ( Ойб . ) в) ахир, наҳотки юкламалари: 1. Ахир хотиним деб, бола-чақам деб олов ичидан келса-ю, бу тантиқ ундан юз ўгирса. (С. Аҳм.) 2.Ўғли қаҳрамон бўлса-ю, наҳотки, ундан шундай иш келиб чиқса. (С.А ҳ м.) Юкламалар қўшма гапдан англашилган юқоридаги шакллар маъносида таажжуб, таъкид каби бўёқларини орттиради. II . а) биринчи гап кесимида [ -син эди ] , иккинчи гап кесими таркибида - [ (а)рди ] бирликлари қўлланади: 1 .Ўзи келсин эди, айтарди. (Н.Тил.) 2.Кекса овора бўлмасин эди, ўзи бериб келарди. (Н.Тил.) б) биринчи қисм кесими таркибида [ -син эди ] , иккинчи гап кесими таркибида [ -са ] шакли келади: 1. Олтин-кумуш қуриб кетсин эди, ҳамманинг оёғига тўкилаверса. (Ойб.) 2. Ўзи борсин эди, кўнгли тўлмаса. (С.Нур.) III . Биринчи гап кесимида бошқа шакллар, иккинчи гап кесимида [ - (а)рди/-(а)р эди ] шакли келади: 1. Мен бўлмасам, қўйнинг ярми йўқолар эди.](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-25.png)
![www.arxiv.uz ( Ғ . Ғ ул .) 2 . Лекин ҳозир Гулнорнинг гавдасини парчалаб ташласалар ҳам, оғриқ сезмаган бўлур эди. (Ойб.) IV . Биринчи гап кесими [ -ган эди ] бирлиги билан, кейингиси бошқа бирликлар билан келади: 1. Агар бу икки батальон бу ердан кетмаганда эди, тўплар ҳимоясиз қолган бўлур эди.( Л. Тол c .) Қўшма гап таркибида нисбий сўз иштирок этганда, содда гаплар номустақиллик касб этгандек тасаввур уйғотади: 1. Ким деворнинг нариги томонида бўлса, у омон қолди. (Р.Фай.) 2 . Қаер обод бўлса, ўша ер меҳрни тортади. 3 .Қўшнинг тилини нечоғлик яхши билсанг, уни тутиш шунчалик осон бўлади. (Ҳамз.) Бироқ бунда мазмуний ва шаклий номустақиллик- мустақилликни фарқлаш лозим бўлади. Ҳалим келса, у воқеани айтиб беради қўшма гапи шаклий жиҳатдан [ WP m WP m ] типик кўриниши ҳосиласи. Чунки биринчи гапни иккинчисисиз қўллаб бўлмайди. Ким келса, у воқеани айтиб беради гапининг ҳар иккала қисми мазмунан бир-бирини тақозо этади, шаклан эса [ WP m WP m ] қолипи маҳсулида ҳам, [ WP m WP m ] маҳсулида ҳам нисбий сўзлар иштирок этади. Аммо [ WP m WP m ] қолипли гапларда у мутаносибликни кучайтиради, аммо уни ҳосил қилмайди. Демак, [ WP m - WP m ] умумий қолипининг кўринишидан бўлган [ WP m WP m ] қолипи ҳар иккала узви кесимларининг ҳам номустақиллиги билан характерланади. Қўшма гап нинг таркибидаги боғловчи воситаларига кўра таснифи Бу тасниф соф шаклий бўлиб, гап орасидаги маъновий боғланиш қандай қўшимча (шаклий) восита билан таъминланишига таянади. Бу асосга кўра қўшма гапнинг қуйидаги турлари ажратилади: а) фақат оҳанг билан боғланган қўшма гап; б) юкламалар воситасида боғланган қўшма гап; в) тенг боғловчилар воситасида боғланган қўшма гап; д) эргаштирувчи боғловчилар воситасида боғланган қўшма гап;](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-26.png)
![www.arxiv.uz Қўшма гапнинг ўзи яхлитликда ифода мақсадига кўра дарак, сўроқ, буйруқ маъноларини ифодалайди. 1 . Бордик, кўрдик. 2 . Бордими, кўрдими? 3 . Борсин, кўрсин! Қўшма гап таркибидаги содда гапларнинг ўзи ҳам ифода мақсадига кўра дарак, сўроқ, буйруқ маъносига эга бўлиши мумкин. Бу қуйидаги турларни беради: 1) дарак гап + дарак гап. Бордик, кўрдик. 2) дарак гап + сўроқ гап. Бордик, кўрдингми? 3) дарак гап + буйруқ гап. Борамиз, сен ҳам кел. 4) сўроқ гап + сўроқ гап. Кеча бордингми, уни кўрдингми? 5) сўроқ гап+дарак гап. Борасанми, у келди 6) сўроқ гап+буйруқ гап. Келдингми, кир! 7) буйруқ гап+буйруқ гап. Бор, кўр! 8) буйруқ гап+сўроқ гап. Унга айт, борасанми? 9) буйруқ гап+дарак гап. Келсин, унга айтамиз Қўшма гап таркибий қисмларининг ирреалликка муносабатига кўра таснифи Нутқдаги қўшма гаплар таркибий қисми кесимлари шаклларининг эркинлиги ёки ўзаро мутаносиблиги, боғлиқлиги жиҳатидан тасниф этилиши мумкин. Бу белгига кўра қўшма гап икки турга ажратилади. Биринчи жуда катта гуруҳни [ WP m , WP m ] ЛСҚ ҳосилалари ташкил этади. Бундай гапларда қўшма гап таркибий қисмлари кесимлари ранг–баранг кўриниш ва шаклда бўлади. Чунончи, хабар майли+хабар майли ( Ёзибди, келади ёки У келди, биз ёзамиз ), хабар майли + буйруқ майли ( Ёзибди, борайлик ), буйруқ майли + буйруқ майли ( Боринг, кўришсин ), буйруқ майли + хабар майли ( Келинг, борамиз ). Бу бўлинишда иккинчи гуруҳни [ WP m WP m ] , [ WP m WP m ] ЛСҚ](/data/documents/1faa1df8-1965-4c42-9ab0-40bcda3af289/page-30.png)
