Morfologik uslubiyat - Лингвистика - Рефераты

Morfologik uslubiyat

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

Morfologik uslubiyat Reja: 1. Otning uslubiy xususiyatlari. a) Ko’plik kategoriyasi uslubiyati. b) Kelishik qo’shimchalari uslubiyati v) egalik kategoriyasi uslubiyati. 2. Sifatning uslubiy xususiyatlari. 3. Son va olmoshlar uslubiyati 4. Fe`llar uslubiyati a) mayl shakllarining uslubiy xususiyatlari b) shaxs son qo’shimchalarining uslubiy xususiyatlari. v) bo’lishli-bo’lishsizlik shakllarining uslubiy xususiyatlari

Ot so;’z turkumining uslubiy xususiyatlari eng avval ularning ko’plik, egalik, kelishik, kelishmaganliklarida ko’rinadi. O’zbek tilida birdan tiniqlik ko’plik ma`nosi morfologik, leksiya va sintaktik yo’llar bilan ifodalaniladi. Ba`zi so’zlar morfologik ko’rsatkichlarsiz o’z leksik ma`nosi bilan ko’plik tushunchasini ifodalaydi. Xalq, qo’shik, el, jamoa. Bu so’zlarda jamlik ma`nosi kuchli. Ba`zi so’zlar grammatik jihatdan birlik shaklida bo’ladi. U o’z uyiga ketdi. Bolalar o’z uylariga ketdilar: Ikkinchi gapdagi o’z so’zi bolalarning ko’pligini anglatadi va logik jihatdan ko’plikda deb qaraladi. Bolalar o’zlarining uylariga ketdilar tarzida tushuniladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilda ko’plik tushunchasi sintaktik yo’l bilan ifodalanadi. Bular ko’plik shaklini olgan so’zlar bilan sinonim munosabatga kirishishi mumkin: o’nta daftar- daftarlar, beshta qalam-qalamlar. Bu juftliklar predmetning aniq sonini va noaniq ko’plikni ko’rsatishi bilan bir-biridan farq qiladi. -lar hozirgi o’zbek adabiy tilida ko’plikni ko’rsatuvchi asosiy marfologik ko’rsatkichdir. Bundan tashqari yana quyidagi ma`nolarni anglatadi: 1. Hurmat ma’nosini: Dada+m+lar 2. Kinoya, piching ma`nosini 3. Noaniqlik kuchaytirish tadqiq ma`nosi soat 10 00 larda 4. Jamlikni (Salimlar keldi) Xozirgi o ’ zbek adabiy tilida quyidagi otlar faqat birlikda ishlatiladi . 1. Mavxum otlar yoshlik , muhabbat , orzu , do ’ stlik , uyqu , tushunchalari . 2. Sanash mumkin bo’lmagan predmetlarni ko’rsatuvchi otlar: (un, guruch, yog’,) 3. Atoqli otlar. 4. Kishilarni yakka tartibdagi organlari: (yurak, til, jigar, burun)

5. Kishi hayvon va jonivorlarning juft organlarini ko’rsatuvchi otlar. (quloq, ko’z, oyoq, qo’l). Kelishiklarning o'zaro sinonimik holatda bo’lishi, ko’makchi va boshqa grammatik shakllar bilan teng kelishi belgili yoki belgisiz ishlatilishi kelishiklar ba`zan tushirilib qoldirishi, ba`zan esa tushirib qoldirilishi mumkin emasligi uslubiy qiymatiga ega. Navoiy Davlat pedagogika instituning «Filologiya» fakul`teti to'rtinchi kursining studenti gapi grammatik jixatdan tug’ri shakllangan bo’lsa-da, uslubiy jihatdan to’g’ri emas, -ning qo’shimchasini qo’llashda ortiqchalikka yo’l quyilgan. Qaratqich kelishigining hozirgi o’zbek adabiy tilidagi –ning shakli 4 xil ko’rinishga ega: 1. (belgisiz) 2. –ni 3. –ing 4.-n. Maktab bog’i. Dod, zolimni dastidan. Tarixiy mavzuda yozilgan prozaik asarlarda yoki ba`zan hozirgi poetik asarlarda kelishik olmoshlarining 1 shaxs birlik va ko’plik shakillarida qaratkich – im, shaklida ham qo’shiladi: Manim peshonamga nelar yozilgan (O.Yo). O’zbekiston Vatanim manim (A.O). Kirish so’z vazifasida keladigan olmoshning 1 shaxs birligida ham –ning –im shaklida ishlatiladi. Menimcha-meningcha. Ko’makchilar bilan sinonimik munosabatda bo’lmaydi. Hozirgi o’zbek adabiy tilining hamma uslublarida tushum kelishigining qo’shimchasi -ni. Og’zaki nutqda –n, -i shaklida ham ishlatiladi. Tushum kelishigi qaratqich kelishigining jonli so’zlashuv tilidagi varianti bilan omonim hisoblanadi: Seni ko’rdim - seni ukang Tushum kelishigining belgisiz shakli bosh kelishik va qaratqich kelishigining belgisiz shakllari bilan omonim: Gul ochildi (b.k) Gul bargi (u.k) Gul keltirdim

(t.k). Ba`zan tushum kelishigi noo’rin ravishda jo’nalish va o’rin payt kelishiklari bilan almashtiriladi. –Anavi terakka uya quyishga (quyishni) o’ylagan. -Men hali bunaqa masalada (masalani) o’ylab ko’rmaganman. Tushum kelishigi bilan chiqish kelishigi ba`zan bir-biriga yaqinlashishi mumkin: - Daryoni kechib o’tdi. -Daryodan kechib o’tdi. Ammo bu misollarda nimaga ahamiyat berish jihatidan nozik ma`no farqi bor. Tushum kelishigi ba`zi hollarda ko’makchilar bilan sinonimlik munosabatda bo’ladi: - Muhabbatini so’zladi - muhabbati haqida so’zladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida jo’nalish kelishigi qo’shimchasi - ga bo’lib, u bir qancha fonetik (- ka, - қa , - ғa ) deolektal (-ga, -a, -na ) tarixiy ( -nar, -garu, - karu) variantlarga ega. Jo’nalish kelishigi Bilan o’rin payt kelishiklari sinonimik munosabatda bo’ladi: - Stadionga to’plandik - stadionda to’plandik. Chiqish kelishigi bilan sinonimik munosabatda bo’ladi: - mehr-muhabbatdan to’ymaydi inson - mehr muhabbatga to’ymaydi inson. Jo’nalish kelishigi narx, qiymat ma`nosini anglatganda, chiqish kelishigi bilan antonimik munosabatda bo’ladi. - Bu daftarlarni yuz so’mga oldim. - bu daftarlarni yuz so’mdan oldim. Amal, lavozimni bildiruvchi otlar jo’nalish kelishigidagi so’zlarni ham o’rin- payt kelishigidagi so’zlarni ham boshqara oladi: -Zavodga derektor -Zavodda derektor So’zlarni bunday shaklda qo’llash birikma ma`nosiga ta`sir qilmaydi, ammo shakllar bir-biridan ma`lum jihatlari bilan farqlanadi. Agar diqqat markazida shaxsning lavozimini aniqlash tursa, tobe so’z o’rin kelishigida bo’ladi. Agar

diqqat lavozim egasining faoliyat ko’rsatish ob`ektiga qaratilgan bo’lsa, tobe so’z jo’nalish kelishigida bo’ladi. Chiqish kelishigidan hamma uslublar uchun umumiy bo’lgani holda -din, -nan, -tan, variantlarida ham ishlatilishi ko’zga tashlanadi.Bu kelishikdagi so’z to’dadan ajratilganlik ma`nosida ishlatilganda, qaratqich kelishigining huddi shunday ma`no qirrasi bilan sinonim bo’la oladi: - Bolalardan tetikrog’i - bolalarning tetikrog’i. Nasriy asarlarda bu kelishik faqat -dik formasida uchraydi. Sifatlar predmet belgisini to’g’ridan-to’g’ri (oq qog’oz, qizil olma) yoki bir belgini boshqa belgi bilan chog’ishtirib, qiyos qilib ko’rsatishi mumkin. -roq qo’shimchasi sifatning qiyosiy darajasini hosil qiladi va belgining normal holatga etmaganligini bildiradi: uzoqroq, novcharoq. Ayrim hollarda -ish, -imtir qo’shimchalari bilan sinonim bo’la oladi. Ammo –roq predmet belgisini boshqa belgilarga bildiruvchi anatik shakllar bilan ham sinonim bo’la oladi: yaxshiroq-bir oz, yaxshi. Grammatik jihatdan 2 xil kategoriyaga mansub bo’lsa ham, ma`no yaqinliklari tufayli birining o’rnida 2-sini ishlatish mumkin. –li fe`l sifat yasaganda digan qo’shimchasi bilan sinonim bo’la oladi. Yuqumli kasal, yuqadigan kasal ukishli kitob-o’qiladigan kitob –li qo’shimchasi –dor, -kor va –ba –morfemalari bilan sinonimik vazifada bo’ladi.-ayibli-ayibdor, guvoxli-gunoxkor, quvvatli-baquvvat, ammo har doim ham emas -vijdonli-vijdondor, kuchli-bakuch. -li qo’shimchasi orqali biror belgiga egalikni ko’rsatuvchi so’zlar analitik shakllar bilan almashtirish ham mumkin: mevali-mevasi bor, sepkilli-sepkili bor, sifat yasovchi qo’shimchalarda yana qo’ydagi sinonimik holatlar ko’rish mumkin: sh-n-i-ni-dagi pastki-pastdagi. –q,-q-gan siniq-singan -ma-gan ulama-ulangan -qir-ag’on chopqir-chopag’on -mand-li xunarmand-xunarli

-namo-ga uxshash majnunnamo-majnunga uxshaydi -sinon-kabi tuximsimon-tuxum kabi Son gap ichida umumiy miqtorda aniqlik, konkrektlik kiritish uchun xizmat qiladi. -Bozordan ko’p olma sotib oldim (5 tami, 100 tami, necha kilogramm) –miqdor noma`lum. -Bozordan besh kilogramm olma sotib oldim-miqdor ma`lum. Sonlar hamma vaqt ham konkret miqdorni ko’rsatavermaydi, balki ba`zi bir so’zlar bilan birgalikda noaniqlik ma`nosini ham bildiradi. Bu ko’prok bir soniga tegishlidir. Masalan: Yuz ochganda ayoz bir saxar Xayr!- deb soching silaganlarim. Senga toqat tilaganlarim (Mirtemir) Sizni bir kishi chaqiryapti 1-misolda ayoz kunlarining qaysidir sahari, 2-misolda kimdir notanish kishi ifodalangan. Bu yerda bir so’zi noaniqlikni ifodalamoqda. Quyidagi misollarda boshqacha holatni ko’ramiz: -elmurod bir ikkita jumboqni bilar, ammo buni sira eshitmagan edi. U birdan shoshib qoldi. Bir talay, bir oz, baribir so’zlarida bir so’zi son ko’rsatish xususiyatini tamoman yuqotib birikma ma`nosiga singib ketadi. Hozirgi o’zbek tilida dona sonlar sanoq sonlarga -ma qo’shimchasini qo’shish bilan hosil bo’ladi: 10 ta ruchka, dona, nafar, bosh so’zlari- na qo’shimchasi sinonimdir, ammo nafar, bosh so’zlarini har qanday predmedni anglatuvchi so’zlarga qo’shib bo’lmaydi, chunki nafar so’zi faqat insonlarga nisbatan bosh so’zi esa tuyoqli jonivorga nisbatan qo’llaniladi. -16 nafar yigit, -4 bosh qora mol. Bir sonidan katta sonlarning hammasi odatda ko’plik tushunchasini bildiradi. Ko’plikni ko’rsatuvchi son tomonidan aniqlangan ot ko’plikning morfologik ko’rsatgichi – lar ni qabul qilmaydi. Agar tilda birdan ortiqlikni ko’rsatuvni

miqdor ravishlari va sonlar tomonidan aniqlangan ot ko’plik qo’shimchasi bilan ishlatilgan holatlar uchrasa, bu hozirgi o’zbek adabiy tili normasidan ma`lum darajada chekinish deb qaralishi kerak. Ammo o’nlar o’n beshlar kabi konstrukciyalar bilan aralashtirmaslik kerak.(garchi bu shartli), ya`ni o’nlar deyish mumkin emas. O’nlar tashabbusi. O’n kishilar tashabbusi. Sonlar o’zidan avval aniqlovchi qabul qilmaydi, chunki sonning o’zi gapda aniqlovchi vazifasini o’taydi. Ba`zan tilda «Katta 4 baxo qo’yaman»-degan gapni eshitamiz. Bu uslubiy jihatdan xatodir. Chunki 4 baribir to’rt (katta bo’lsa ham, kichik bo’lsa ham) u hech qachon 5dan katta yoki 3 dan kichik bo’ulolmaydi. O’zbek tilida qo’shma sonlarning qat`iy tartibga asoslanganligi ham sonning uslubiy xususiyatlaridan biridir. Chunki qo’shma sonlar komponentlari tartibining o’zgarishi mantiqsizlikni keltirib chiqaradi va hozirgi o’zbek adabiy tili normasining buzilishiga sabab bo’ladi: O’n bir-bir o’n, bir ming to’kkiz yuz etmish etti- etmish etti yuz to’kkiz ming bir. 1-misolda tamonan boshqa miqdor anglatiladi. 2-misolda hech qanday ma`no yo’q. Juft sonlarda ham xuddi shunday holatni ko’ramiz. Juft sonlarda avval kichik son keyin katta son keladi -to’rt-besh, -o’n-o’n-besh, -etti-sakkiz. So’zlovchining tarsvirlanayotgan narsaga salbiy munosabati, unga loqayd qarashni ifodalash maqsadida katta miqdorni anglatuvchi so’z avval keltirilishi mumkin: - Besh –to’rt kishi yigi’ldi.

Похожие

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi

Sintaktik uslubiyat

Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati

Tillarning morfologik (tipologik) tasnifi