Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati - Лингвистика - Рефераты

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

115.5 KB

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati R e j a: 1. Sintaktik uslubiyatning mundarijasi, maqsad va vazifalari. 2. Sintaksisning stilistik imkoniyatlari. 3. Ilmiy uslub sintaksisi elementlari. 4. So‘zlashuv uslubining sintaktik elementlari. 5. Badiiy uslub sintaksisi elementlari. 6. Sintaktik sinonimiya stilistik vosita sifatida. -gap bo‘laklari sinonimiyasi; -so‘z birikmasi doirasida sinonimiya; -gaplar sinonimiyasi: sodda gaplar sinonimiyasi, qo‘shma gaplar sinonimiyasi. 7. Ifoda maqsadiga ko‘ra gap turlarining stilistik xususiyatlari. 8. Tasdiq va inkor gaplarning qo‘llanishi. 9. Bir tarkibli gaplarning stilistik xususiyatlari: -shaxsi aniq gap; -shaxsi noaniq gap; -shaxsi umumlashgan gap; -egasi topilmaydigan gap; -nominativ gap. 10. Gap bo‘laklarning funktsional qo‘llanishi. 11. Gapda so‘zlar tartibining stilistik vazifasi. 12. Uyushiq bo‘laklarning stilistik vazifasi. 13. Undalma stilistik vosita sifatida. 14. Kirish bo‘laklarning va kiritmalarning stilistik xususiyatlari.

1. Sintaktik uslubiyatning mundarijasi, maqsad va vazifalari. Verli M. : « Uslub so‘zga qaraganda ko‘proq gapda shakllanadi» . Gal’perin I. R. : uslubning o‘ziga xos belgilari uning sintaktik qurilishidadir. Gvozdev A. N. : «Sintaksisning stilistika uchun juda muhimligi shu bilan belgilanadiki, gap nutqning asosiy birligi sifatida tafakkur va aloqa uchun xizmat qiladi . Gapda so‘zlarning oddiy tartibining o‘zi turli variantlarni hosil qiladi, turli ma`no yoki ekspressiv ottenkalar ifodalaydi. Funktsional uslub larning shaklanishida sintaksis muhim rol’ o‘ynaydi. Ayrim sintaktik hodisalar stilistik vosita sifatida funktsional chegaralanganligi bilan o‘ziga xos xususiyatlarga ham egadir. Masalan, sifatdosh va ravishdosh oborotlar, bog‘lovchilarning ayrim turlari ko‘proq kitobiy nutqqa xos bo‘lib, ifodaga kitobiy kolorit beradi, to‘liqsiz gaplar, ko‘pgina elliptik qurilmalar, kesimi undov va harakat nomi bilan ifodalangan gaplar ko‘proq so‘zlashuv nutqida qo‘llanadi. Poetik sintaksis vositalari esa badiiy nutq uchun xarakterlidir. Ayrim sintaktik birliklar ma`lum funktsional stillarda keng qo‘llanib, boshqalari uchun esa tipik bo‘lmaydi. Masalan, ergashgan qo‘shma gaplar, yig‘iq gaplar funktsional stilning bir ko‘rinishida ko‘p, boshqa ko‘rinishida esa kam qo‘llanadi. Ammo bunday hollarda ham gapning konkret tipi, uning tuzilishi, leksik va morfologik tarkibi funktsional stillar uchun umumiy xarakterda bo‘ladi. Ayniqsa, hozirgi o‘zbek adabiy tilida rivojlangan sintaktik hodisalar sinonimiyasi funktsional stil uchun tuganmas manbadir. 2. Sintaksisning stilistik imkoniyatlari. Sintaktik stilistika birliklarini belgilash bu sohaning predmetini belgilash demakdir. Ritorika, poetika, adabiyot nazariyasida sintaktik figuralar deb atalgan qurilmalar stilistik snntaksis vositalari deb qaraladi. Bundan tashqari, o‘rinli va original qo‘llangan sintaktik qurilmalar ham stilistik vositalar bo‘lib xizmat qiladi. Antik ritorikadan boshlab sintaktik figuralar deb atalayotgan hodisalar (ritorik so‘roq, ellips, gradatsiya, band, anafora, epifora, takror, antiteza kabilar) badiiy-poetik sintaksis birliklari hisoblanadi. O‘zbek tili badiiy-poetik sintaksisi elementlari haqida fikr yuritilganda ham, shular tilga olinadi.

O‘zbek tili taraqqiyotining hozirgi bosqichida funktsional uslublar farqlanib, uning ilmiy, badiiy, publitsistik, rasmiy ish qog‘ozlari, so‘zlashuv kabi uslublari shakllandi. Sintaktik qurilmalar nutq uslublarida neytral bo‘lgani kabi, funktsional xarakterda ham bo‘ladi. Sintaktik stilistika uchun neytral xarakterdagi sintaktik vositalar emas, nutq uslublariga xoslangan funktsional sintaktik vositalar muhimdir. 3. Ilmiy uslub sintaksisi elementlari. Ilmiy nutq uchun fikrni aniq, logik izchillik bilan ifodalash xarakterlidir. Umuman, ifodaning logik izchil bo‘lishi, bunda logik uquv, logik zehn, logik qobiliyatga mo‘ljallanishi, mana shu maqsadda ifodaning intellektual elementlariga ko‘p murojaat qilinishi ilmiy uslubning asosiy belgilaridan hisoblanadi. Ilmiy asarlar mulohaza va isbotdan iborat bo‘ladi. Isbot aniq bayon qilinadi. Buning uchun ifodaning to‘liq bo‘lishi lozim. SHunga ko‘ra ham ilmiy matnlar uchun to‘liq gaplar xarakterli. Bunda to‘liqsiz gap fikrning aniqligiga putur etkazadi. Ilmiy ifodada logik izchillikni ta`minlovchi muayyan so‘z tartibiga amal qilish muhimdir. Bunda o‘zbek adabiy tilining grammatik qurilishi talablariga rioya qilinadi. SHu bilan birga, fikrni aniq, izchil ifodalash uchun ba`zan gap bo‘laklarining tartibini o‘zgartish ham mumkin. Ilmiy nutqning o‘ziga xos belgilaridan yana biri unda qo‘shma gap, uning murakkab tiplarining keng qo‘llanishidir. Qo‘shma gap komponetlari ko‘pincha semantik munosabatlarni aniqroq ifodalovchi bog‘lovchi va bog‘lovchi vazifasidagi boshqa vositalar orqali birikadi. Juda ko‘p hollarda chunki, shuning uchun, shu sababli kabi bog‘lovchilar, shart mayli va ravishdosh shakllari, -dek affiksi kabilardan keng foydalaniladi. Ilmiy uslubda passiv qurilmali gaplar, bir tarkibli gap tiplaridan egasi topilmaydigan gaplar keng ishlatiladi.

Ilmiy asarlarning isbot, xulosa qismlarida shunday ekan, aytiladi, deb ataladi, masalan, to‘xtab o‘taylik, diqqat qilaylik, diqqat qiling, qiyoslang, qiyos qiling kabi iboralardan keng foydalaniladi. Ilmiy matnlar uchun o‘quvchining diqqatini bayon qilinayotgan hodisaga jalb qilish maqsadida ayrim so‘zlar, so‘z birikmalari, gaplarni ajratish, havola va turli izohlar berish ham xarakterlidir. 4. So‘zlashuv uslubining sintaktik elementlari. So‘zlashuv uslubi so‘zlashuv nutqi tushunchasidan farq qiladi. So‘zlashuv nutqi adabiy so‘zlashuv uslubi bo‘lib, tilning adabiy normalariga mos keladi. U «ishlangan», «tartibga solingan» bo‘lib, kasbi yoki mutaxassisligidan qat`i nazar, shu tilda so‘zlashuvchi har bir kishi uchun tushunarli bo‘lgan asosiy uslub hisoblanadi. So‘zlashuv uslubi erkin holda shakllanishi bilan farqlanadi, unda emotsionallik kuchli bo‘ladi. So‘zlashuv nutqida adabiy so‘zlashuv nutqiga xos elementlarning biror jihatdan adabiy til normalariga mos kelmaydigan qurilmalarining qo‘llaiishi mumkinligi ham uning xarakterli belgilaridan hisoblanadi. So‘zlashuv nutqi sintaktikasining o‘ziga xos belgilari uning nutq momentida shakllanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Oddiy so‘zlashuvning asosiy sintaktik belgilari quyidagilar: 1. Fikr ko‘proq to‘liqsiz gap shaklida ifodalanadi. 2. Faqat kesimdan tashkil topgan to‘liqsiz gaplar ko‘p qo‘llanadi. 3. Sifatdosh + emish, sifatdosh+ekan qurilmalari hamda tuslangan ravishdoshlar bilan ifodalangan gaplar ko‘p ishlatiladi. 4. Maqol va hikmatli so‘zlar, turli xalq iboralari keng qo‘llanadi. 5. I nversiya xarakterli. 5. Badiiy uslub sintaksisi elementlari. Badiiy nutq kommunikativ va estetik vazifa bajaradi. «Badiiy uslubning boshqa uslublardan ajralib turadigan asosiy belgisi,— deb yozadi A. I. Efimov,— uning estetik vazifasi, obrazliligi va ekspressivligidir».

Badiiy uslubning qo‘llanish doirasi juda keng bo‘lib, tematik va stilistik tomondan chegaralanmagan. Bunda barcha uslub imko-niyatlaridan foydalaniladi, shu bilan birga, adabiy til normalaridan chekinilishi mumkin. Badiiy uslub sintaksisi sifatlovchining keng qo‘llanishi, so‘z tartibida teskari, sub`ektiv tartibga keng yo‘l qo‘yilishi, ritorik so‘roq va undov gaplar, sintaktik figuralarning ko‘p qo‘llanishi kabi holatlar bilan xarakterlanadi. 6. Sintaktik sinonimiya stilistik vosita sifatida. Fikrni to‘g‘ri va ta`sirchan ifodalashda sintaktik sinonimiya imkoniyatidan keng foydalaniladi. Stilistikada sinonim va variant tushunchalari farq qilinadi. Sinonim ma`no ottenkasini ko‘rsatadi. Variant esa aniq ma`no ottenkasiga ega bo‘lmaydi. U bir ma`no ottenkasi doirasida bo‘ladi. SHendel’s E. I.: «Variantlar sinonim hisoblanmaydi, ular yo ma`no jihatidan bir xil dublet bo‘ladi yoki ma`nosidagi farqi grammatik ma`nolar sistemasiga ta`sir ko‘rsatmaydi». Qiyoslang : Bu boqqa juda ko‘p mehnatimiz singgan (0) - Mehnatimiz bu boqqa juda ko‘p singgan; Sintaktik sinonimiya gap bo‘lagi, so‘z birikmasi, gap doirasida bo‘lishi mumkin. -gap bo‘laklari sinonimiyasi. Odatda, gap bo‘laklarining har biri sinonimiya hosil qilishi mumkin. Masalan: 1. Bir tarkibli gaplarning bir turida kesim harakat nomi (o‘qish, o‘qimoq, o‘quv) hamda kerak, zarur, lozim, darkor kabi so‘zlarning qo‘shilishidan tashkil topgan qurilmalar bilan ifodalanadi. Bular kesim sinonimiyasidir. Qiyoslang: Jasoratlariga ofarin o‘qimoq kerak. (0.) Lekin zarur vaqtdagina tilga e rk bermoq lozim. (0.) SHuning uchun ularni g‘aflatdan uyg‘otish darkor. (0.) Aql, fahm- farosat bi-lan ko‘ngilni yo‘lga solib turish kerak. (A. Q.) Ko‘makchili va kelishikli shakldagi to‘ldiruvchi va hollar sinonimiya hosil qiladi. To‘ldiruvchi sinonimiyasi: Olim uchun vijdon ham o‘tkir ilm kabi zarur. (J. A.) Olimga vijdon ham o‘tkir ilm kabi zarur.

Hol sinonimiyasi: Abdulla sevinganidan sakrab yuboray dedi. (U. U.) Abdulla sevingani uchun (sababli) sakrab yuboray dedi. -so‘z birikmasi doirasida sinonimiya. Bunday sinonimiya ko‘proq tobe bo‘lak shakllari asosida hosil bo‘ladi. Tobe bo‘lagi turli kelishik shakllari bilan ifodalangan so‘z birikmalari sinonimiya hosil qiladi: -bosh va tushum kelishiklari o‘rtasida: Zulfiyani, boradi, deb o‘yladim. — Zulfiya boradi, deb o‘yladim. -tushum va jo‘nalish kelishiklari o‘rtasida: O‘qishni o‘rgandim. — O‘qishga o‘rgandim; velosipedni minmoq — velosipedga minmoq. -qaratqich va chiqish kelishiklari o‘rtasida : studentlarning biri — student lardan biri. Tobe bo‘lagi tushum va o‘rin-payt kelishiklari bilan ifodalangan so‘z birikmalari: ko‘chada izg‘imoq — ko‘chani izg‘imoq. - tushum va chiqish kelishiklari o‘rtasida: kamchiliklarni gapirmoq — kamchiliklar dan gapirmoq. Kelishikli va ko‘makchili qurilmalar sinonimiya hosil qiladi: telefon orqali so‘zlashmoq — telefonda so‘zlashmoq; te levizor orqali ko‘rsatish — televizorda ko‘rsatish; Zulfiya uchun olmoq — Zulfiyaga olmoq va boshqalar. Qaratuvchi-qaralmish birikmasi sifatlovchi-sifatlanmish birikmasi bilan sinonimiya hosil qiladi: Guruhimizdagi barcha talabalar sport bilan shug‘ullanadi — Guruhimizning barcha talabalari sport bilan shug‘ullanadi. Aniqlovchi-aniqlanmish birikmasi tojikcha izofali birikma bilan sinonimiya hosil qiladi: azim daryo — daryoyi azim, istirohat bog‘i — bog‘i istirohat, doston madhi — madhi doston, bedavo dard — dardi bedavo, nafs balosi — baloyi nafs, suhbat ahli — ahli suhbat. Izofali birikma ko‘proq badiiy, so‘zlashuv uslublari uchun xarakterlidir. Ayniqsa, eski uslubda yozilgan she`riy asarlada, tarixiy temaga oid prozaik asarlarda izofali birikmalarga ko‘p murojaat qilinadi. -gaplar sinonimiyasi: sodda gaplar sinonimiyasi, qo‘shma gaplar sinonimiyasi.

Sodda gap sinonimiyasi. 1. Ikki tarkibli va bir tarkibli gaplar sinonimiyasi: e lga qo‘shilgan er bo‘ladi, eldan ajralgan er bo‘ladi. — e lga qo‘shilsang, er bo‘lasan, eldan ajralsang, er bo‘lasan. 2. Bir tarkibli gaplar sinonimiyasi: Kechaga taklif qog‘ozi bilan kiritishadi — Kechaga taklif qog‘ozi bilan kiritiladi. 3. Deyarli barcha ritorik so‘roq gaplar o‘z sinonimiga ega bo‘ ladi: Menga nima qilibdi?! Ilmni mehnatsiz egallab bo‘ladimi?! 4. Aktiv va passiv qurilmali gaplar sinonimiyasi. Bunda bir xil tipik mazmun aktiv va passiv qurilmali gaplar orqali ifodalanadi: A`lochi studentlarga mukofotlar berish Zulfiya Nazirovna Rahimovaga topshirildi. — Biz a`lochi studentlarga mukofotlar berishni Zulfiya Nazirovna Rahimovaga topshirdik. Har ikki misolda bir xil tipik mazmun ifodalangan. Lekin birinchisi passiv, ikkinchisi — aktiv qurilmali gap. 5. Tasdiq va inkor shakldagi gaplar sinonimiyasi: Qarab tur, seni otangga chaqmasammi! (0.) — Qarab tur, seni otangga chaqib beray. 7. Ifoda maqsadiga ko‘ra gap turlarining stilistik xususiyatlari. Darak gap nutqda boshqa gap turlariga qaraganda ko‘p qo‘llanadi. Odatda, butun bir matn darak gapdan tashkil topadi. Darak gaplar nutq uslublarining har bir turida qo‘llanadi. Ilmiy, rasmiy va ish qog‘ozlari uslubiga oid matnlar deyarli darak gaplardan iborat bo‘ladi. Badiiy va publitsistik, so‘zlashuv uslublarida ham darak gaplardan keng foydalaniladi. Badiiy adabiyotda tabiat manzarasi, obrazlarning portreti, ularning holati, asosan darak gaplar orqali ifodalanadi. Drama asarlaridagi remarkalar, turli izohlar faqat darak gaplardan iborat bo‘ladi. Darak gap biror voqea-hodisa haqidagi xabarni ifodalaganda tinch ohang bilan talaffuz qilinadi, ohang kesim tomon pasayib boradi. Gap tarkibidagi biror bo‘lak logik urg‘u olsa, ohang ko‘tarilib, keyin yana susayadi. Darak gap gumon, sevinch kabilar ifodalaganda, ohang ham shunga moslanadi. So‘roq gap larga tasdiq yoki inkor talab qiladigan so‘roq gaplar kiradi. Bunda so‘roq gap so‘roq olmoshlarisiz, ohang yoki so‘roq yuklamalari orqali hosil qilinadi. Bunday so‘roq gaplar ko‘proq -mi yuklamasi yordamida hosil bo‘ladi. Ular badiiy, publitsistik, ilmiy, so‘zlashuv uslublariga oid adabiyotlarda keng

qo‘llanadi. -chi so‘roq yuklamasi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar esa so‘zlashuv nutqi uchun xarakterli bo‘lib, to‘liqsiz gaplardagina qo‘llanadi. -a yuklamasi yordamida tuzilgan so‘roq gaplar ham so‘zlashuv nutqiga xos: — A? — dedi eshon, ko‘zlari baqrayib. (P. T.) Nahotki yuklamasi taajjub ifodalangan so‘roq gaplar tarkibida keladi. Bunday gaplar ko‘proq badiiy, publitsistik, so‘zlashuv uslublarida qo‘llanadi. Ular tarkibida shekilli, chog‘i kabi so‘zlar ham keladi. Bunday so‘roq gapda taxmin, gumon ottenkasi bo‘ladi. So‘roq gaplarning javobi hamma vaqt ham tasdiq yoki inkor (ha, yo‘q) shakllarida bo‘lavermaydi. Ba`zan javobda ha, yo‘q gaplarini qo‘llab bo‘lmaydi: Bu nima? Ungimmi yoki tushimmi? (77. T.) Bu tip gaplar asosan badiiy, publitsistik va so‘zlashuv uslublari uchun xarakterlidir. — Nutqda ba`zan so‘zlovchi so‘roq javobini kutmasdan, o‘z fikrini davom ettiraveradi: e ndi bu yoqqa qara hu anavi madrasani ko‘rdingmi? Hu ana. (P. T.) Badiiy adabiyotda nutq ta`sirchanligini oshirish uchun so‘zlovchining o‘ziga o‘zi savol berishi usulidan keng foydalaniladi: U o‘ziga savol beradi: «Mabodo, men buni ilgariroq, masalan, avvalgi kun yoki kecha sezgan bo‘lsam, hayotimni, qulayotgan imora timni, yong‘in o‘z girdobiga yutayotgan uyimni, erimning nomusi, sa doqatini omon saqlab qola bilarmidim? U o‘z savoliga o‘zi javob bera olmadi. (H. G‘.) Ba`zan bu tip so‘roq gaplar tarkibida a yuklamasi keladi. Bu so‘roq ma`nosini kuchaytiradi: Hammasini aytib beraymi hozir, a? (P. T.) Badiiy nutqning emotsional-ekspressivligini oshirish uchun bu shakldagi gaplardan keng foydalaniladi: Bularku butun-butun respublika, yirik shaharlarning beminnat do‘stligi oqibati. Ayrim kishilarning qalb haroratlarini aytmaysizmi? (R. F.) Bu tip so‘roq gaplarning rasmiy uslubga xos quyidagi ko‘rinishiga e`tibor beraylik: Loyihaga o‘zgartishlar bo‘ladimi? ( O v o z l a r : Yo‘q.) Qimki shu qaror qabul qilinsin desa, qo‘l ko‘tarsin. Tushiring. Qarshilar? Yo‘q. Betaraflar? Yo‘q.

Ba`zan so‘zlovchi o‘ziga noma`lum bo‘lgan ko‘p narsani bilishga intiladi. Bu vaqtda birin-ketin so‘roq berilaveradi: Nima deyapti, a, amaki? Qanaqa ozodlik bo‘lyapti-a? Kimlarga ozodlik bo‘lyapti? (P. T.) So‘roq gaplar, so‘zlovchining qanday javob kutishiga qarab ham turlicha tuziladi: 1. So‘roq gaplarda so‘zlovchi javobning qanday bo‘lishini oldindan tasavvur qilolmaydi: Tog‘asi, xolasi bo‘ldi nima-yu, bo‘lmadi nima? (P. T.) 2. So‘roq gaplarda javobning ijobiy bo‘lishiga shubha bildiriladi: Nima, xo‘jayining ust-bosh ber maydimi? (P. T.) So‘roq gaplarning bu tipida ba`zan javob so‘zlovchining o‘zi tomonidan beriladi. So‘roq gaplarning bu turi badiiy va publitsistik uslub uchun xarakterlidir. So‘roq gaplar rasmiy-yuridik matnlarda deyarli qo‘llanmaydi. Ilmiy uslubga oid adabiyotlarda ba`zan o‘quvchining diqqatini biror masalaga tortish vositasi sifatida so‘roq gaplarga murojaat qilinadi. Bunday so‘roq gaplar ko‘pincha ilmiy tadqiqot problemalarini belgilashda qo‘llanadi: Moddiy maydon qanday xossalarga ega? eng avvalo, moddiy maydon xossalarini bilishni er tortishi va elektromagnit ho disalarini tekshirishdan boshlamoq kerak. So‘roq gaplar ilmiy uslubga oid adabiyotlarning amaliy qismlarida (topshiriq va masalalarda) ko‘p qo‘llanadi. Bunday so‘roqlardan ayrimlarining javobi qo‘llanma oxirida ko‘rsatiladi. Ba`zi so‘roq gaplar javobi bilan (javob so‘zlovchining o‘zi tomonidan berilganda) shunday birikib ketadiki, ularni so‘roq va javobga ajratish sun`iylikka olib keladi: Siz jon-jigar ukalaringiz qoni uchun qonga qon, jonga jon oldingizmi — oldingiz (Q. YA.) Bu tip gaplar so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslub uchun xarakterli bo‘lib, fikrning aniq va ta`sirchan bo‘lishiga xizmat qiladi. Buyruq gaplar badiiy adabiyotlarda, dialog shaklidagi nutqda, rasmiy ish qog‘ozlari uslubida, turli chaqiriqlarda, ilmiy uslubga oid mashq va topshiriqlarda ko‘p qo‘llanadi.

Buyruq gaplar kesimi buyruq maylining I shaxs shakli bilan ifodalangan bo‘lsa, istak, harakatni bajarishga xohish, ahd qilish, so‘zlovchining o‘zi ishtirokida ish-harakatni bajarishga undash kabilar ifodalanadi. Bunday gaplar so‘zlashuv va badiiy uslubga xos matnlarda ko‘p uchraydi: Olimjon aka, erlarimizni qondirib-qondirib sug‘oraylik, ana shunda bu erlar ham hosil koni bo‘ladi. (SH. R.) Badiiy uslubda ba`zan bu tip gaplarning kesimiga -in af-fiksi qo‘shilib keladi: Qaysi bir istak bayonin oshkoro aylayin, Qaysi dardimni deyin hamda kimga da`vo aylayin. (S.Abd.) Buyruq gap kesimi harakat nomi kerak, zarur, lozim, darkor shaklidagi qurilmalar bilan ifodalanganda, ish-harakatni bajarish zaruriyligi yoki zarur emasligi anglashiladi: Va`daga vafo qilmoq kerak. (Maqol.) Buyruq gaplar ilmiy uslubga oid adabiyotlarda ham qo‘llanadi. Ba`zan o‘quvchining diqqatini bayon etilayotgan fikrga jalb qilish uchun Qiyoslang, YAna bir masalaga ahamiyat bering, CHog‘ishtiring tipidagi buyruq gaplarga murojaat etiladi. Rasmiy uslubga xos turli qaror va buyruqlarda buyruq gaplar ko‘p qo‘llanadi: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qaror qiladi: O‘zbekiston Respublikasining nikoh va oila kodeksi tasdiqlansin. Buyruq gaplarning ayrim tiplari standart holda bo‘lib, ularda istak, maslahat ottenkalari sezilib turadi. Bu tip gaplar so‘zlashuv uslubiga xosligi bilan xarakterlanadi: Baraka toping. Hushyor bo‘ling. YAxshi qoling. Xafa bo‘lmang. Bor bo‘ling. SHukur qiling kabi. Buyruq gaplarning ikkinchi shaxsga qaratilgan ba`zi turlarining kesimi uchinchi shaxs shaklida keladi: Qani, kirsinlar! (S. Abd.) Bu tip gaplar ko‘proq so‘zlashuv uslubiga xosdir. Buyruq gap o‘ziga xos ohang bilan aytiladi. Bunda ohang gapning modal ma`nolariga qarab turlicha bo‘ladi. Qat`iy buyruq, do‘q kabilar ifoda qilinganda, kuchli ohang bilan aytiladi. Maslahat, taklif kabilar ifodalanganda esa, ohang kuchsizroq, lekin darak gap ohangidan kuchliroq bo‘ladi.

Undov gap larda so‘zlovchining ichki his-hayajoni, tuyg‘usi yoki voqelikka bo‘lgan turli emotsional munosabati ifodalanadi. So‘zlovchining ichki hayajoni, tuyg‘usini ifoda qiluvchi gaplar sof undov gaplardir. Bunda emotsionallik gapning asosiy magzini tashkil qiladi. Darak, so‘roq, buyruq gaplar ham his-hayajon bilan aytilib, undov gapga aylanishi mumkin. Bularda asosiy maqsad ma`lum fikrni ifoda qilish bo‘lib, emotsiya, effektlarni ifodalash esa qo‘shimcha vazifadir. Undov gaplarda zavqlanish, shodlik, hayratlanish, taajjub, achinish, gazab, nafrat kabi ichki kechinmalar ifodalanadi. Umuman, undov gaplar emotsionalligi bilan ajralib turadi. Ular ko‘proq badiiy, so‘zlashuv va publitsistik uslublar uchun xarakterlidir. Ularning shakllanishida qanday, qanaqa, naqadar, qancha, qaysi kabi emotsional-kuchaytiruv ma`nosidagi olmoshlar, undov so‘zlar ishtirok etadi. 8. Tasdiq va inkor gaplarning qo‘llanishi. Garchi tasdiq va inkor logik kategoriya bo‘lib, barcha tillar uchun umumiy bo‘lsa ham, lekin barcha tillarda ifodalanishiga ko‘ra farq qiladi. Bu stilistik jihatdan ham alohida ahamiyat kasb etadi. Nutqda inkor shaklidagi gap tasdiqni ifodalashi mumkin: U kelmaydi-ya! Bu gap inkor shaklida bo‘lib, tasdiq (U keladi) ni ekspressivlik orqali ifodalab, so‘zlashuv uslubiga xos. Tasdiqning oddiy shaklidan boshqa ekspressiv shakli ham mavjud. Qiyoslang: Ra`no keldi — Ra`noning kelmasligi mumkin emas edi. Bunday ekspressiv tasdiq ma`no ottenkasi bilan oddiy tasdiqdan farq qiladi. Gap kesimi tarkibli bo‘lib, inkor shakli etakchi fe`l — ravishda kelganda, tasdiq ifodalanadi. Bunday gaplar ko‘proq ritorik so‘roq gap bo‘ladi:— e , uka, shundoq kanal qaziladi-yu» hukumat taqdirlamay qo‘yadimi?! (S. A.) Gapda ikki inkor ko‘rsatkichi qo‘llansa tasdiq anglashiladi, bunda tasdiq kuchayib, gap modal ottenka oladi: Odatda, kelgan vakillar yotoqxonalarni ham birma-bir ko‘zdan kechirmay ketmas e dilar. (P. T.) So‘zlashuv nutqida ba`zan bu tip qurilmalardan keyin tasdiq ifodalovchi so‘z ham keltirilib, tasdiq kuchaytiriladi: Zavodimizda intizom yo‘q emas, bor.

Inkor maxsus grammatik ko‘rsatkichlar, leksik, sintaktik, intonatsion vositalar orqali ifodalanadi. Bo‘lishsizlik affiksi -ma, to‘liqsiz fe`lning bo‘lishsiz shakli e mas, na yuklamasi, yo‘q so‘zi mana shunday ko‘rsatkichlardir. Inkor gap na yordamchisi orqali ham tuziladi : Zulfiya na o‘qiydi, na yozadi. — Zulfiya na o‘qimaydi, na yozmaydi. Inkor gaplar ba`zan ohang yordamida ifodalanishi mumkin: Bu vazifani yakka o‘zingiz bajarib bo‘psiz. Koshki, yaxshi o‘qisa. Ba`zan inkor tasdiq shakldagi gaplar orqali ifodalanadi: Keladi-ya? (Kelmaydi.) Ba`zan suhbatdosh tasdig‘idan hayratlanib, so‘zlovchi uning fikriga qarshi yoki unga kinoya qilib, uning gapini qaytaradi: U xizmatchi. — U xizmatchi? 9. Bir tarkibli gaplarning stilistik xususiyatlari. Bir tarkibli gaplarning struktura asosi (grammatik markazi) ega yoki kesimdan iborat bo‘ladi. Bir tarkibli gaplar, struktura asosining tabiatiga ko‘ra, ya`ni struktura asosi gapning bosh bo‘laklari ega yoki kesimdan bo‘lishiga qarab, egasiz va kesimsiz gaplardan iborat bo‘ladi. Egasiz gaplarning struktura asosi kesim bo‘lib, uning tabiati ikki xil: ayrim gaplarning kesimidan uning e gasini topish mumkin : kesim eganing so‘rog‘ini qabul qiladi. Ba`zilarida esa e gani topib bo‘lmaydi : kesim eganing so‘rog‘ini qabul qilmaydi. Quyidagi ikki gapni qiyoslang:— Hozirlik ko‘ringiz, toki g‘aflatda qolib pushaymon bo‘lmaylik!— asablanib dedi Husayn Boyqaro. (0.)Aqcha bilan o‘lchab bo‘lmas u boshni, Tanga bilan to‘sib bo‘lmas quyoshni. (H. 0.) Egasi topiladigan shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan gaplarga bo‘linadi. -shaxsi aniq gap. Bunda gapning egasi bo‘lmaydi. Uning struktura asosi kesimdan iborat bo‘ladi. Gapning kesimiga qarab, harakat qaysi shaxs tomonidan bajarilayotganligini aniq bilish mumkin. Bir tarkibli gaplar ichida bunday gaplar nutqda eng ko‘p qo‘llanadi. Qishilik olmoshlari bilan ifodalangan eganing qo‘llanmasligi ayniqsa poeziya uchun xarakterlidir. Bunday gaplar nutqqa ekspressiv-emotsional ottenka beradi, nutqni

silliqlashtiradi, uni yana ham ta`sirchan, ifodali qiladi, fikrning yo‘nalish markazini kesimga ko‘chiradi: YAxshiligin bilib yaxshilik qaytar, Ammo bil: nokasdan yomonlik qaytar, (M. Boboev.) SHaxsi aniq gaplar kesimining uchinchi shaxs shakli ko‘pincha ko‘chma ma`noda qo‘llanib, II shaxsga qaratilgan bo‘ladi. Bu dialog shaklidagi nutqqagina xosdir: Gapirsinlar, e shitaylik! — iltimos bilan boqdi Umarali. (0.) Muqimiy. Salomat bo‘lsinlar! (S. Abd.) SHaxsi aniq gapning kesimi fe`lning I shaxs shakli bilan ifodalanganda, II shaxsga qaratilgan buyruq, iltimos, maslahat ottenkalarini ifodalaydi:— Tilingizga shakar, otaxon, qani, ketdik. (H. G‘.) Ba`zan I shaxsning ko‘plik shakli birlik ma`nosi uchun ham qo‘llanadi. Bu vaqtda gap hurmat, kesatish, kamtarlik ottenkalariga ega bo‘ladi: Mahmuddan gina qildi: — Keling. Mahmudxon, nechuk? Qanaqa shamol uchirdi? — Mana, keldik. (A. Ubaydulla.) Ba`zan shaxsi aniq gaplar dialog shaklidagi nutqda ketma-ket keladi: Buyuring! Tabriklayman! ( P . Q.) SHaxsi aniq gaplarning ba`zi tiplari so‘zlashuv uslubida rasm-odat ifodalovchi qurilmalarga aylanib bormoqda: Xush ko‘rdik. Salom berdik va boshqalar. -shaxsi noaniq gap . Bunday gaplarning kesimi fe`lning III shaxs shakli bilan ifodalanadi. Lekin kesimidan ish-harakatni bajaruvchi shaxsni aniqlab bo‘lmaydi. Bunda ega nutqdan ma`lum maqsadda chetlashtiriladi, bajaruvchi shaxs ma`lum maqsadda noma`lum, noaniq bo‘ladi. SHaxsi noaniq gapning kesimi ko‘proq III shaxsdagi noma`lum shaxsning ish-harakatini ifodalaydi. Bunga bosh bo‘lakning III shaxs bilan munosabatga kirishuvi tufayli erishiladi. Bunday gaplar badiiy, publitsistik, so‘zlashuv uslublarida kuchli stilistik vositadir: Tana — qo‘rg‘on, dard — mehmon deydilar. (K. YA.) SHaxsi noaniq gaplarda eganing qo‘llanmasligi quyidagi holatlarda yuz beradi:

1.Bajaruvchi shaxs so‘zlovchi uchun ham, tinglovchi uchun ham noma`lum bo‘ladi: Dehqonboy aka, devoriy gazeta chiqdi. Klubga osib ko‘yishdi. (A. Q.) 2.Harakatni bajaruvchi shaxs so‘zlovchi uchun ma`lum bo‘ladi, lekin u nutqda qo‘llanmaydi: Sizga hali Umri to‘g‘risida gapirishdi. (A. Q.) 3. Harakatni bajaruvchi shaxsni atash mo‘ljallanmaydi. Asosiy diqqat harakatga jalb qilinishidan tashqari, so‘zlovchi biror sababga ko‘ra uni ifoda qilishni noqulay deb biladi: Nikolay Vasil`evich! Telefonga! Polkdan chaqirishyapti (N. S.) 4. Harakatni bajaruvchi shaxs konmatndan bilinib turadi. SHuning uchun ham u nutqda qo‘llanmaydi: e shitganmiz, chiroyli qizlarni tortiq qilib, podshodan katta amal oladilar. (0.) 5. Harakatni bajaruvchi shaxsni so‘zlovchi aniq ko‘rsata olmaydi: Oradan ko‘p o‘tmasdan, Badiuzzamonning kelganidan xabar berishdi. (0.) 6. Bajaruvchi so‘zlovchi shaxsning o‘zi bo‘lishi mumkin. Lekin tinglrvchi shaxsning diqqatini bunga jalb qilish talab etilmay- di. Bu vaqtda bajaruvchi shaxs noma`lum ko‘pchilik bilan qo‘shi- lib ketadi: O‘larni kolxoz mash`allari deb atashadi. («O‘zb.mad.») SHaxsi noaniq gaplar ilmiy adabiyotlarda, rasmiy uslub va ish qog‘ozlarida deyarli.qo‘llanmaydi: ilmiy asarlar, rasmiy ish qog‘ozlarida bajaruvchi shaxsning aniq bo‘lishi talab etiladi. -shaxsi umumlashgan gap . Bunda bosh bo‘lak kesimdan iborat bo‘lib, har uch shaxs bilan munosabatda bo‘ladi. Bunday gaplarda harakat umumga qaratilib, hayotiy xulosalar, umumiy qoidalar, mehnat yakunlari, umumlashgan mulohazalar ifodalanadi. So‘zlovchi bu tip gaplarni qo‘llash bilan o‘z xabariga nasihat, maslahat, undash tusini beradi, ifodalanayotgan harakatning tipikligini ta`kidlaydi. SHaxsi umumlashgan gaplar semantik jihatdan quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: 1. Ish-harakat, umuman, barchaga qaratiladi. Bu ko‘proq chaqiriq, undash xarakterida bo‘ladi: O‘zining butun kuchi va quvvatini, bilimini hormay-tolmay xalq xizmatiga sarf etayotgan o‘qituvchilarimizni sharaflaylik!

2. Xalqning donoligi, an`anasi, uzoq asrlik hayotiy tajribalari, umumiy qoidalar, umumlashgan mulohazalar ifodalanadi. Bular umumga qaratiladi, konkret o‘rin yo vaqt bilan bog‘lanmaydi. SHuning uchun ham bu tip gaplar ko‘pincha maqol xarakterida bo‘ladi: O‘zing suv ichadigan quduqqa tupurma. Badiiy adabiyotda, tashviqot-targ‘ibot ishlarida, didaktik xarakterdagi nutqlarda shaxsi umumlashgan gaplardan ta`sirchanlik vositasi sifatida keng foydalaniladi. -egasi topilmaydigan gap. Bu tip gaplarda kesim orqali gapning egasini topib bo‘lmaydi. Lekin harakat sub`ekti biror shaxsga bog‘lanmagan holda mavjud bo‘ladi. Egasi topilmaydigan gapning kesimi grammatik shaxsni ko‘rsatadi, lekin shaxs yoki predmetni ko‘rsatmaydi. U biror voqea-hodisa haqida tasdiq yoki inkor, so‘roq ifoda qiladi, xolos. Egasi topilmaydigan gaplarning semantik-stilistik belgilari quyidagicha: 1. Harakatni bajarish uchun yo‘l qo‘yish-qo‘yilmasligi kesimdan anglashiladi: Mavlon aka, bitta mix bilan imorat solib bo‘l maydi. (A. Q.) — Ha, qizlarning ko‘nglini tushunib bo‘lmaydi. (P. T.) e gasi topilmaydigan gaplarning bu tipi nutqda ko‘pincha ritorik so‘roq gap shaklida :bo‘ladi. Qandoq qilay, umrda bir bo‘ladigan to‘yni tashlab ketib bo‘ladimi?! (A. Q.) 2. Kishi istagi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan harakat yoki holatni ifoda qiladi: Dastlab, qo‘rg‘onning shikastlarini tuzatishga kirishildi. (0.) 3. Ish-harakat yoki holatning bajarilishi mumkin yoki mumkin emasligi ifoda qilinadi: Toshni tog‘dan ko‘chirish mumkin, lekin mening aytganimni muhayyo qilish mumkin emas. (YA.) 4. Ish-harakat yoki holatni bajarish zarur-zarur emasligi ifodalanadi. Bosh bo‘lak harakat nomi va kerak, zarur, lozim, darkor, hojat, ma`qul, shart kabi so‘zli qurilmalar bilan ifodalanadi: Qo‘zievga sushilka soldirish kerak. (A. Q.) 5. Ba`zan bosh bo‘lak e di to‘liqsiz fe`li bilan keladi: SHuni Dehqonboyga ilgariroq maslahat berish kerak edi. (A. Q.)

Egasi topilmaydigan gaplarning bu turi badiiy adabiyotda, rasmiy qog‘ozlarda, ma`ruza va suhbatlarda keng qo‘llanadi. Bu tip gaplar so‘roq gap vazifasida kelganda, badiiy adabiyotda, ayniqsa, asar qahramonlarining ichki dunyosini ochishda, voqea rivojida keng foydalaniladi. Masalan, G‘afur G‘ulom YOdgorning ichki kechinmalarini ochish uchun mana shu tip gapdan juda o‘rinli foydalangan: Nima qilish kerak? Axir «Hoy birodar-lar, bu xotin mening xotinim emas. Men yollanib uni qo‘ydim, bolaning ham hali qiz-o‘g‘illigini bilmayman, — desam, baloga qolaman. Balki jinoiy mas`uliyatga tortarlar. Garangsib qoldim». (G‘. G‘.) Badiiy adabiyotda voqealarni rivojlantirish usuli sifatida bu tip gaplardan keng foydalaniladi. Bunday gap ko‘pincha murojaat, chaqiruv ottenkasiga ega bo‘ladi:— Xaloyiq! — dedi Yo‘lchi hayajonlanib.— Bo‘sh kelmanglar, oyoqni tirash kerak, mushtni ko‘rsatish kerak . (0.) 5. Noilojlikdan kelib chiqqan zaruriyatning bajarilish-bajarilmasligi ifodalanadi: Kovun sayilchilar kechki payt kelishib qolishsa, osh qilishga to‘g‘ri keladi. (S. Abd.) Egasi topilmaydigan gaplar barcha nutq uslublarida qo‘llanadi: Ilmiy uslubga oid adabiyotlarda egasi topilmaydigan gaplarga ko‘p murojaat qilinadi. Bunda hodisa va harakatlar uning sub`ektini ko‘rsatmasdan ifodalanadi. Ish-harakat, holatni so‘zlovchiga bog‘lamay, undan chetlashtirib ifodalash, uni ta`kidlashda bu tip gaplar eng qulay vositadir: Misoldagi sifatdosh- ga qo‘shilgan egalik affiksini u bog‘lanib kelgan otga qo‘shsa ham bo‘ladi. (O‘zb. t. gram., 1 t.) -nominativ gap. Bu kesimsiz gaplarning asosiy ko‘rinishidir. Bunda predmet, voqea-hodisalarning nomi atalib, uning mavjudligi tasdiqlanadi. Nominativ gap badiiy va publitsistik uslubda kuchli stilistik vositadir. Ayniqsa, proza va poeziyada, drama remarkalarida sharoitni tasvirlashda nominativ gaplardan keng foydalaniladi. Milliy naqshlar bilan bezalgan mehmonxona, madaniyat saroyi, magazinlar, rang-barang gullari bilan dilni

xushnud etuvchi kengkeng maydonlar, ishchi shaharchalari, komso-mol ko‘li, oynaday shaffof yo‘llar... Mohidil sayr qilib to‘ymasdi. (J A.) Nominativ gap grammatik qurilishi lo‘nda bo‘lganligi uchun ham so‘z ustalari bu tip gaplarni ko‘proq qo‘llaydilar. Bu tip gaplar syujetning tez rivojlanishiga imkon beradi. Ayniqsa, nutq boshida qo‘llangan nominativ gaplar ko‘proq shu vazifani bajaradi. Uning mazmuni keyingi gaplarda ochilishiga o‘quv-chi diqqatini jalb qiladi: Mana bo‘zlik. Bunda qancha semiz, serhosil erlar yastanib yotibdi. Bo‘z o‘tlarning ming-ming yillardan buyon chirib yotgan ildizlari bu erlarni o‘g‘itlab, semirtirib yuborgan, agar suv bo‘lsami, tog‘-tog‘ hosil bitardi. (SH. R.) Ba`zan nominativ gap matn oxirida keladi. Bunda u oldingi gap bilan semantik munosabatda bo‘lib, yakun, xulosa ifodalaydi. Qizning otasi, Mirzakarimboyning yigirma yillik xiz-matkori, bir kechada Salimboyvachchani chavaqlab, o‘ligini jarga tepib yubordi. Ana ofat! (0.) Nominativ gap ba`zan oldingi fikr bilan keyingi fikrni bog‘lash uchun ham xizmat qiladi: Qor kuchli yog‘ardi. Ko‘chalar, gomlar, devorlar, daraxtlar oppoq. Sokin, g‘arib qish oqshomi. Qor kapalaklari Yo‘lchining qoshlariga, kipriklariga qo‘nadi, yuzlariga yopishib tomchilanadi. (O.) Nominativ gaplar murakkab qo‘shma gap shaklida kelib, peyzaj kartinalarining umumiy tasvirini ifoda qiladi. Nominativ gapning qo‘llanishi ko‘pincha kishining holatiga bog‘liq bo‘ladi. Kishi hayajonlanganda ko‘proq fikrni qisqa ifodalaydi. Bu, ayniqsa, reportaj, xotira daftarlari, sayohatchilarning yon daftarlarida ko‘p ishlatiladi. Drama, kinostsenariyalarning butun-butun remarkalari nominativ gaplardan iborat bo‘ladi. Nominativ gaplar ilmiy asarlarda, so‘zlushuv uslubida juda kam qo‘llanadi. 10. Gap bo‘laklarning funktsional qo‘llanishi. Gap bo‘laklari nutq uslublarida qo‘llanishiga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ega ko‘pincha kishilik olmoshining birinchi va ikkinchi shaxs shakllari bilan ifodalanadi: Men butun hayotimni o‘qituvchilik ishiga bag‘ish-layman. Butun

hayotimni o‘qituvchilik ishiga bag‘ishlayman. Ikkinchi gapda kesim shakli asosiy rol’ o‘ynagan. Men olmoshi bilan ifodalangan ega ko‘pincha publitsistik nutqda tushirilmaydi. Bu publitsistik nutq tabiatidan kelib chiqadi: so‘zlovchi shaxs muhim hisoblanib, suhbatdosh diqqati sub`ektga. qaratilgan bo‘ladi: Lekin baxt tushunchasi baxtli hayot tushun-chasidan yuqoriroq turadi — men bu gapni yoshlarga aytayotirman. (T. Qoriniyoziy.) Bu jihatdan ilmiy uslub o‘zgacha: unda bunday ega o‘rnida bi-rinchi shaxsning ko‘plik shakli qo‘llanadi. Ilmiy uslubda harakat sub`ektini ko‘rsatmaslik tendentsiyasi kuchli. Eganing bir tarkibli gap turlaridan shaxsi aniq, shaxsi no-aniq, shaxsi umumlashgan turlarida qo‘llanmasligi norma hisoblanadi, uni tushirilgan yoki yashiringan deb bo‘lmaydi. Agar ega nutqqa kiritilsa, gapning mazmuni ham, strukturasi ham o‘zga-radi. Q i y o s l a n g : Boshingga qilich kelsa ham, to‘g‘ri gapir. — Boshingga qilich kelsa ham, sen to‘g‘ri gapir. So‘zlashuv uslubida ega vaziyatga ko‘ra nutqda qo‘llanmaydi: Terim mashinasi yo‘lda ko‘ringan zahoti onasi: — Keldi! Keldi! — deb, bizga peshvoz chiqdi (P.Q.) Kesim, nutq uslublarida qo‘llanishiga ko‘ra, ayrim xususiyatlarga ega. Masalan, ot-kesim (sodda ot-kesim ham, tarkibli ot-kesim ham) ko‘proq ilmiy va rasmiy idoraviy uslublarga, fe`l-kesim (sodda fe`l-kesim ham, tarkibli fe`l-kesim ham) esa ko‘proq so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarga xosdir. Bu hol ularning maqsad va vazifalari bilan izohlanadi. Qiyoslang: Ilmiy uslubdan: Organizm bilan muhit bir butun sistemadir. Bu sistemani hosil qiluvchi ikkala komponent ziddiyat bir-ligini tashkil qiladi. Bu ziddiyat organizmning yashash manbai-dir va muhitning o‘zgarishi, rivojlanishi vositalaridan biridir. Rasmiy-idoraviy uslubdan: Saylov binosida tartib saqlanishi uchun uchastka saylov ko missiyasining raisi javobgardir.

Badiiy uslubdan: Ikromjon na bo‘ri tovushini e shitar, na yuzlariga urilayotgan kamishlarning shitirlashini e shitar e di. (S. A.) So‘zlashuv uslubidan:— Seni akang boqolmay taqachiga topshirgan e kan. — dedi ergash, — meni o‘z otam qashshoqlikdan bir boyga topshirdi. (P. T.) Publitsistik uslubdan: Bu kontsert kechasidan ko‘chaga bepoyon Vatanimiz, ajoyib xalqimiz, nuroniy hayotimiz uchun iftixor tuyg‘usi bilan mag‘rurlanib chiqqanimizda bir achchiq tarixiy faktni aytib berishdi menga. (V. 3.) Badiiy, publitsistik va so‘zlashuv uslublarida tarkibli fe`l-kesimlarning murakkab shakllari ko‘p kuzatiladi: Mayli, men sizni savodli kilganim bo‘lsin! — dedi elmurod. (P. T.) Badiiy uslubning obrazliligiga sabab unda sifatlovchilarning ko‘p qo‘llanishidir. Bu hol publitsistik uslub uchun ham xarakterli: Har birisi asrlarga teng keladigan bu azamat yillar shu do‘stlik, shu ham- korlikning tantanasidir. (V. 3.) So‘zlashuv uslubida egalik affikslari qo‘llanmasdan taalluqlilik belgisiz ifodalanishi mumkin. e simni tanibmanki, bizning xonadonda ayolga qo‘l ko‘targan kimsani bilmayman. («Sao dat» jurn.) 11. Gapda so‘zlar tartibining stilistik vazifasi. So‘z tartibi nutq uslublarining differentsiyalashuvida asosiy omillardandir. So‘z tartibiga oid adabiyotlar hamda faktik materiallarga ko‘ra, o‘zbek tilida so‘z tartibi haqida gap borganda asosiy axborot tashuvchi bo‘laklar gap oxirida, yordamchi axborot tashuvchi bo‘laklar esa gap boshida keladi. Gapda yordamchi axborot tashuvchi bo‘lak tema , berilgan deb, asosiy axborot tashuvchi bo‘lak rema , yangilik deb ham yuritiladi. So‘z tartibini o‘rganishda gapning aktual bo‘linishi bilan formal bo‘linishi bir-biriga zid qo‘yilmaydi. Aksincha, ular bir-birini to‘ldiradi. Gapda so‘z tartibi sintaktik va stilistik rol’ o‘ynaydi. Tartib sintaktik rol’ o‘ynaganda, uning o‘zgarishi qurilmaning semantik-grammatik tabiatini o‘zgartadi : Ko‘m-ko‘k dala. — Dala ko‘m-ko‘k.

Tartib stilistik rol’ o‘ynaganda, uning o‘zgarishi gap mazmuni va grammatik tabiatini butunlay o‘zgartib yubormaydi. Bunday so‘z tartibining o‘zgarishi ma`lum mazmun o‘zgarishi, stilistik ottenka bilan bog‘liq bo‘ladi. Ega va kesimning normal, ob`ektiv, to‘g‘ri tartibi ko‘proq darak gaplarga xos bo‘lib, ilmiy, rasmiy ish qog‘ozlari uslubi uchun xarakterlidir. So‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslubga oid adabiyotlarda esa bu tartib o‘zgarishi mumkin. Kesimning egadan oldin keltirilishi nutqni ta`sirchan, emotsional qiladi: — Qurib ketsin bu Toshkent zilzilasi, hech esingizdan chiqmaydi-ya. (P. Q.) Inversiyaning bu turida ba`zan emotsionallik juda kuchli bo‘ladi. Bu vaqtda bunday gaplar oxirida yozuvda undov belgisi qo‘yiladi: Ha, zoe ketmadi o‘sha kurashlar, uyqusiz tunlar!— dedi u ilgarigidek jo‘shib. (Y. SH.) Ega-kesim inversiyasi ko‘pincha so‘roq gaplarda uchraydi:. e sing dami Katta Farg‘ona kanalini qurish qanday boshlangani? (Y. SH.) CHaqiriqlarda ko‘pincha kesim birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Bu ekspressivlik, emotsionallik uchun xizmat qiladi: YAshasin sportchilarimiz! Ega va kesim inversiyasi ayniqsa poeziya uchun xarakterlidir. To‘g‘ri, normal, ob`ektiv tartibda to‘ldiruvchi va hol kesimdan oldin keladi. Bu ilmiy, rasmiy ish qog‘ozlari uslubi ham-da badiiy nutq uchun xarakterlidir. So‘zlashuv uslubida esa bu holat ko‘pincha inversiyaga uchraydi. Umuman, so‘zlashuv uslubida inversiya hodisasi kuchlidir. To‘ldiruvchi va kesim inversiyasi: Ovozingni chiqarsang... Ha bilib qo‘y!. Ko‘rdingmi kuchimni? (P. T.) Hol va kesim inversiyasi: Ichimga chiroq yoqsa, yorimasdi o‘sha kunlari. (YA.) To‘g‘ri tartibda aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Badiiy va so‘zlashuv uslublarida esa bu tartib inversiyaga uchrashi mumkin: — Hech kimi yo‘q sho‘rlikning, — dedi otinoyi, etimning holi ga achinganday. (P. T.) Poeziyada qofiya, vazn, turoq talabiga ko‘ra tarkibli kesim tarkibida ham tartib o‘zgarishi uchraydi: Bilmaganin o‘rganib, Odamzod topdi kamol. (G‘. G‘.)

So‘zlashuv uslubida ba`zan ajratilgan bo‘laklar ham gap oxirida keltiriladi: Kechqurun idorada majlis bor, soat ettida. (S. A.). Inversiya boy stilistik imkoniyatlarga ega. 12. Uyushiq bo‘laklarning stilistik vazifasi. Bunday bo‘laklar yordamida umumiy kartinalarning detallari, harakat dinamikasi tasvirlanadi, kuchli ekspressiv-lik ifoda qiluvchi epitetlar qatori hosil qilinadi: Odam o‘qiydi, ishlaydi, dardga chalinadi, qiyinchiliklarga uch-raydi, oila quradi, bola tarbiyalaydi, do‘st orttiradi, yaxshilikdan quvonadi, yomonlikdan azob chekadi, adolat, haqiqat uchun kurashadi. (H. G‘.) Fe`l kesimlarning uyushib kelishi nutqning dinamikligi haqida tasavvur beradi: Dildor ilgarilari ham eri bilan ko‘p marta bahslashgan, aytishgan, urishgan, arazlashgan. (H. G‘.) Uyushiq sifatlovchilar nutqning ekspressivligi uchun xizmat qiladi: Hamro Rahimov to‘ladan kelgan, o‘rta bo‘y, qo‘yko‘z, bug‘doy rang, qirq yoshlardan oshmagan kishi ekan. (J. A.) Uyushiq bo‘laklar ba`zan sinonimik qator hosil qilishi mumkin. Bu, ayniqsa, badiiy, publitsistik uslubda ko‘p uchraydi: Boshqa iloj qolmagach, ona eng tuban bir «hunar»ga tutindi, do‘kondorlarga, mulkdorlarga, badavlat odamlarga yanada ziyod davlat tilab, xayr-sadaqa so‘ray boshladi. (P. T.) Gap bo‘laklari ko‘pincha bog‘lovchilarsiz, biriktiruvchi pauza va sanash ohangsi yordamida uyushib keladi. Bu ko‘proq so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarga xos bo‘lib, nutqqa keskinlik tusini berish ehtiyoji bilan izohlanadi. Misollar: Badiiy uslubdan: Nizomjon o‘z ishi bilan, axloqi bilan ko‘pchilikning og‘ziga tushib qolgandi. (S. Ahm.) Publitsistik uslubdan: Tashabbus tashabbusni tug‘diradi. Unga, xalq tashabbusiga, madad bering, u qanot rostlaydi, parvoz qiladi! (Y.SH.) So‘zlashuv uslubidan: — Ha, mulla. CHarchamasdan, siqilmasdan yuribsanmi? (P.T.)

Poeziyada uyushiq bo‘laklar qatori keng bo‘lsa, ular qofiya, vazn, turoq talabiga ko‘ra guruhlanib kelishi mumkin: Men Syao, Robson bilan, Pablo Neruda bilan,Nekse, Barboslar bilan suhbatda bo‘lgan kshii. (G‘. G‘.) Ilmiy va rasmiy uslublarda uyushiq bo‘laklarning qo‘llanishida ayrim o‘ziga xoslik kuzatiladi: ilmiy matnlarda uyushiq bo‘laklar raqam—(1), ( 2 ) , (3), harf (a), (b), (v) shakllarida ham ko‘rsatiladi. Rasmiy uslubda, ayniqsa, yuridik adabiyotlarda, uyushiq bo‘laklar alohida-alohida satrda ham beriladi. Ba`zan uyushiq bo‘laklar ancha keng bo‘lib, ular alohida abzatsdan yoziladi. Bunday holatlarda uyushiq bo‘laklar yozma nutqda nuqtali vergul (;) bilan ajratiladi. 13. Undalma stilistik vosita sifatida. Undalma, so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxs, jonli va jonsiz predmetni ifodalashiga ko‘ra, kuchli stilistik vosita hisoblanadi. Undalmalar so‘zlovchining tinglovchiga munosabatini ifodalab, baho xarakteristikasi ottenkasi (ijobiy, salbiy, neytral, ko‘tarinki-tantanali kabilar)ga ega bo‘ladi. Undalmalar ko‘proq so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda, qisman rasmiy-idoraviy uslubda qo‘llanadi. Ilmiy uslubda undalmaga deyarli murojaat qilinmaydi. Undalmalarni baho xarakteristikasi ottenkasini ifodalashiga ko‘ra, ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1. Stilistik neytral undalmalar. Bunday undalmalarda so‘zlovchining baho tavsifi neytral va ko‘proq so‘zlashuv, rasmiy-idoraviy uslublarga xos:— Seni, Diyorova, Karim ham, direktor ham laqillatishibdi. (H. G‘ Monologik nutqda qo‘llanadigan Deputat o‘rtoqlar, Delegat o‘rtoqlar kabi undalmalar logik jihatdan butun matnga qaratilgan bo‘ladi. 2. Baho tavsifini ifodalovchi undalmalar emotsional- ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lib, faqat nutq adresatini ifodalamay, uni xarakterlaydi, unga munosabat bildiradi: 1) Undalma o‘z leksik ma`nosiga ko‘ra baho ifodalaydi. Bu ijobiy yoki salbiy bo‘lishi mumkin: CHuchvarani xom sanabsan, iflos! (S. Ahm.) 2) Baho xarakteri, undalmaning obrazliligi u bilan birga kelgan

so‘zlarga bog‘liq. Obrazli aniqlovchilar, izohlovchilar bilan kelgan undalmalar nutqni obrazli qiladi: Kurashayotgan muazzam SHarqdagi aziz birodarlarimiz! Qudratli sovet xalqlari sizlarga ajoyib bahor bayrami salomini va sevgisini yo‘llay- di, sizlarga yana ham ulug‘vor yutuqlar tilaydi. (V. 3.) 3) Baho ifodalashda ohangning ham roli kattadir: Hoy yaxshilar, sizlardan iltimos: mashina ichiga semichka po‘chog‘i tashlanmasin. Ba`zan undov so‘zlarning o‘zi undalma vazifasida keladi. Bu vaqtda so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxs konmatn yoki vaziyat-dan bilinib turadi: Nima qilayotibsan, e y,- dedi Do‘smat xotiniga, — aqlingni edingmi? (P. T.) 4) Undalmaning baho tavsifi ifoda qilishida egalik hamda -jon, -xon, - cha, -choq affikslaridan foydalaniladi: SHigitcha, tushmaysizmi? — dedi kimdir orqadan(O‘.U.) So‘zlashuv uslubida undalmaning I I I shaxs egalik affiksi bilan kelishi kuzatiladi: Voy, otasi, keldingizmi? Nima gap? (P.T.) 5) So‘zlashuv uslubida buyruq maylining I shaxs birlik shaklining undalma vazifasida kelish hollari uchraydi: O‘ ingiz o‘ylang, aylanay, oltita bolani boqish osonmi? (U. U.) 6) Undalmalarning takrorlanib kelishi ham baho ottenkasini kuchaytiradi. Bu so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublar uchun xarakterlidir: Hoy, yuksak tog‘, yuksak tog‘, Deya yolvordi o‘tloq (H. G‘.) Ba`zan gap boshida kelgan undalma gap oxirida takrorlana-di:— Men YOlqin akamning: — Tursun, qayoqqa yo‘q bo‘lding, Tur-sun? degan hayqirig‘idan cho‘chib uyg‘ondim. (P. Q.) 7) Undalmalar gradatsiya (kuchaytirish) uchun xizmat qiladi: Ha, ablah, yolg‘onchi, muttaham!.. Ket bu rdan, ko‘zimga ko‘rinma!.. (P. T.) Undalma umumlashtiruvchi birlik va uyushiq undalmalar shak lida ham uchraydi: Aziz tojik do‘stlarimiz: tojik paxtakori va agronomi, tojik ishchisi va olimi, ajoyib sehrgar tojik dok tori va san`atkori! Sizlarning mehnatingiz va paxtangiz o‘zlaringizga o‘xshagan benihoya ko‘rkam va go‘zal! (V.Z.).

So‘zlashuv uslubida undalma tarkibi ba`zan murakkab holda bo‘ladi: e y mening yorug‘ shamim! YOrug‘ shamimgina emas. Yo‘q. ey ko‘zimning ravshan nuri! So‘zlaringning latofati yuz ming jondan ortiq. (N.) Rasmiy-idoraviy uslubda undalmalar so‘zlovchi nutqi qaratilgan shaxsni ifodalaydi. Badiiy, publitsistik, so‘zlashuv uslublarida esa undalmalar jonli va jonsiz predmetlarga qaratilishi ham mumkin: e y-voy, osmon yiroq-u er qattiq. CHarxing buzilsin, falak! (P. T.) Undalma badiiy adabiyotda personajlar nutqini xarakterlash uchun ham xizmat qiladi. Masalan, tarixiy temada yozilgan asarlarda eskirgan so‘z bo‘lgan undalmalarga murojaat qilinadi: CHaqirtirgan ekansiz, a`lo hazrat? (V. S.) 7) Undalmalarning gapdagi o‘rni (gap boshida, o‘rtasida, oxirida) ham bahoni kuchaytirishda muhimdir: To‘g‘ri aytasiz, e gachi! — deb uning so‘zlarini tasdiqladi. (H. G‘.) Undalmalar ko‘pincha gap boshida keladi. 14. Kirish bo‘laklarning va kiritmalarning stilistik xususiyatlari. Kirishlar so‘z, so‘z, birikmasi, gap shaklida bo‘lib, barcha nutq uslublarida qo‘llanadi. I. Kirishlar so‘zlovchi shaxsning aytilayotgan fikrga bo‘lgan munosabatini ifodalaydi. Bular quyidagi semantik-stilistik xususiyatlarga egadirlar: 1. Ishonch yoki tasdiq ifodalaydi. Bu tip kirishlar deyarli barcha nutq uslublari uchun xarakterli. Lekin bular so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda nisbatan ko‘proq qo‘llanadi: Zokir ota, shubhasiz, juda tajribali paxtakor. (A. Q.) Bu tip kirishlardan so‘zsiz, o‘z-o‘zidan, aniqki kabilar ko‘proq ilmiy uslub uchun xarakterlidir: Agar ravishdosh shaklidagi fe`l keyingi fe`lning belgisini ko‘rsatsa, o‘z-o‘zidan, keyingi fe`l mustaqil fe`l bo‘ladi. (O‘zb. t. gram., I t.) 2. Gumon ifoda qiladi. Bu tip kirishlar ham ko‘proq so‘zlashuv, badiiy va publitsistik uslublarga xosdir: Aftidan, Davron unga joy band qilib o‘tiribdi! ( P . Q.) Mening so‘zlarim sizga, e htimol , achchiq tatiyotgandir. (H. G‘.) Boshlagan ishimiz ollo taologa yoqmadi, chog‘i. (S. Ahm.) Sirini aytishiga, yuragini bo‘shatishiga g‘ururi yo‘l bermadi, shekilli. (H.G‘.)

Ilmiy, rasmiy-idoraviy uslubning ekstralingvistik belgilari bu tip kirish qurilmalarning ilmiy, rasmiy-idoraviy matnlarda qo‘llanishini chegaralaydi. So‘zlashuv uslubida basharti, bordi-yu kirishlari ko‘p qo‘lla-nadi: Bordi-yu, o‘sha yulduzlarda inson ham bo‘lsa-chi? (J. A.) Basharti, Hakima kech qolsa-chi? So‘zlashuv uslubida kim biladi qurilmasi ham nutqdagi vazifasi va ma`nosiga ko‘ra kirish vazifasida keladi: Mana shu voqea, kim biladi, nima uchundir Abdullaning xayolidan sira ko‘tarilmasdi. (U.U.) 3.Orzu-umid, istak, mamnunlik ifodalaydi. Bu tip kirishlar ko‘proq so‘zlashuv uslubiga xos: ishqilib, qani endi, koshkiydi, yaxshiyamki, xayriyat kabi . 3. Taajjub ifodalaydi. Bu tip kirishlar ko‘proq so‘zlashuv, badiiy, publitsistik uslublarda qo‘llanib, ilmiy, rasmiy-idoraviy uslublarda kuzatilmaydi: nima balo, nahotki, tavba kabi 4. Uxshatish ifodalaydi. Bu tip kirish qurilmalar ham so‘zlashuv, badiiy uslublarga xos: Oqshom pardasi qoplagan ko‘cha. Xiyobonda quyosh charaqlab ketdi, misoli. (R. F.) 5. Ta`kid ifodalaydi: axir, xolos, qaytaga. 6. Taxmin ifodalaydi : chamamda . II. Aytilayotgan fikrning kimga qarashli ekanligini ifoda laydi: menimcha, fikrimcha, nazarimda, ay tishlaricha, bilishimcha... aytmoqchi kabilar ko‘proq so‘zlashuv, ba diiy va publitsistik uslub uchun xarakterli. Bu tip kirishlardan bizningcha, bizning fikrimizcha, uningcha, ma`lum bo‘lishicha, ... ning qayd qilishicha, ... ning fikriga ko‘ ra, ... ning yozishicha kabilar ilmiy uslub uchun, ayniqsa, uning ilmiy bahs sohasi uchun xarakterlidir. Rasmiy-yuridik uslubda zsa . . . ga muvofiq, ... ga binoan, ... bo‘yicha, ... ga asosan kabi kirishlar ko‘p uchraydi. III. Aytilayotgan fikrning oldingi fikr bilan aloqasini ifodalaydi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi: 1. Bir gap, abzats yoki murakkab sintaktik butunlik tarkibida aytilgan keyingi fikr oldingi fikr bilan munosabatda bo‘ladi. Bunda ko‘pincha keyingi

kirishli gap oldingi fikr xulosasi, yakuniday hisoblanadi. Bu vazifada so‘zlashuv, badiiy, pub-litsistik uslublarda bundan chiqdi, qo‘ying-chi, baribir, yaxshisi, shu- shu, qildi-qildi, shunday qilib, bir so‘z bilan aytganda, xul-lasi kalom, vassalom, binobarin, qarabsizki, qo‘yingki, umuman kabi so‘zlar keladi. So‘zlashuv uslubida: yaxshisi, qo‘ying-chi, shunaqa qilib, shu-shu kabi. Publitsistik uslubda: bir so‘z bilan aytganda, shunday qilib, baribir kabi . Badiiy uslubda: binobarin, qo‘yingki, q arabsizki kabi. Ilmiy uslubda: demak, umuman olganda, shunday ekan kabi. Bir abzats, murakkab sintaktik butunlikda aytilgan fikr oldingi matnda aytilgan fikr bilan munosabatga kirishib, uning xulosasi, yakunini ifodalaydi. Bu vaqtda ko‘rinadiki, ang lashiladiki, ko‘rib o‘tdikki, xullas kabi kirishlar keladi. IV. Aytilayotgan fikrning tartibini ifodalaydi. Bu vazifa da birinchidan, ikkinchidan, avvalo, nihoyat, so‘ngra, oxiri, dast lab, innaykeyin kabi so‘zlar keladi. Bulardan nihoyat, dastlab, avvalo, oxiri kabilar badiiy, publitsistik, so‘zlashuv uslublarida ko‘proq qo‘llanadi. So‘zlashuv uslubi uchun innaykeyin kirishi xos . Birinchidan, ikkinchidan kabi kirish so‘zlar ko‘proq ilmiy us lubga xosdir. V. Fikrning odatda yuz berib turadigan voqea-hodisani anglatishini ifodalaydi: odatda, odatga ko‘ra, odat bo‘yicha kabi Kiritmalar tushunarsiz yoki tushunilishi qiyin so‘zlar (dialektizm, professionalizm, termin, jargon, arxaizm, istorizm kabilar) ma`nosini, ayrim leksik birliklarning talaffuzi yoki etimologiyasini izohlash, so‘zlovchining sub`ektiv- emotsional munosabatini ifodalash, xabar manbaini ko‘rsatish, qo‘shimcha ma`lumotlar berish uchun xizmat qilib, ayrim bo‘lak, birikma, gap shaklida bo‘ladi. Odatda, so‘zlashuv uslubida kiritmalarga ko‘proq ehtiyoj seziladi. Kiritmalar badiiy va publitsistik uslublarda ham fikr bayon qilishning maxsus usuli hisoblanib, personaj kechinmala-ri, obrazlar harakatining ichki motivlari, his-hayajonning sabablari, tasvirlanayotgan voqelikka bo‘lgan munosabat kabilar-ni ifodalaydi, ifoda qilinayotgan fikrni izohlaydi yoki bu haqda

qo‘shimcha ma`lumot beradi: SHunday kezlarda (bunaqa kezlar ikki-uch bor bo‘lgan) Azizxon ketishga shoshilmaydi. (S. A.) Ilmiy va rasmiy-idoraviy uslublarda: Bu narsa so‘zning o‘zaro bog‘langan uch xil strukturaga ega ekanligini ko‘rsatadi: so‘zning semantik strukturasi (so‘z ang latadigan ma`nolarning butun sistemasi), so‘zning fonetik strukt urasi (so‘zning tipik fonetik xususiyatlari), so‘zning morfolo gik strukturasi (morfemalarga bo‘linishi). (O‘zb. t. gram., I t.)

Похожие

Sintaktik uslubiyat

Qo‘shma gaplar uslubiyati

Murakkablashgan sodda gaplar

Morfologik uslubiyat

Nutq uslublari ustida ishlash metodikasi