Murakkablashgan sodda gaplar - Лингвистика - Рефераты

Murakkablashgan sodda gaplar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Murakkablas h gan sodda gaplar Reja: 1. Murakkablashgan soda gaplar atamasi va tushunchasi. 2. Soda gaplarni murakkablashtiruvchi birliklar. 3. Uyushiq bo`laklar, ularning qo`llanish usullari va ko`rinishlari. 4. Uyushiq bo`laklari gaplarda umumlashtiruvchi so`zlar. 5. Uyushiq bo`laklarda tinish belgilari.

Sodda gapning tarkibidagi bo`laklar, undalmalar, kirish va kiritma qurilmalar, ajratilgan bo`laklar, undalmalar, sifatdosh, ravishdosh o`ramlar, harakat nomli tizimlar qatnashib, soda gapni ham shakliy, ham mazmuniy jihatdan murakkablashtiradi. Bunday gaplar murakkablashgan sodda gaplar deb ataladi. Prof. G.Abduraxmonov tomonidan ilmiy adabiyotlarga olib kirilgan murakkablashgan soda gaplar atamasi ostida gaplar bilan qo`shma gaplar oralig`idagi gaplar ekanligi ta`qiqlanadi. i Murakkablashgan gaplarning soda va qo`shma gaplardan farqli, o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Ular quyidagilardan iborat:  Murakkablashgan gaplar orqali birgina maqsad ifodalanmay, murakkab fikr o`z ifodasini topadi.  Murakkablashgan gapni tashkil etgan bo`laklar gapning umumiy mazmuni bilan izohlash munosabatida bo`ladi. Murakkablashgan gapga ikki xil predikativ birlik, hukm bo`ladi. Bu predikativ birlikning biri asosiy bo`lib, ikkinchisi to`liq bo`lmagan hukmdir. Asosiy hukm gapning umumiy mazmunidan anglashilsa, to`liq bo`lmagan hukm gapning uyushiq, ajratilgan bo`laklari, undalma va kirish bo`laklar orqali ifodalanadi.  Murakkablashgan gapni tashkil bo`laklar asosiy gapning umumiy mazmuni munosabatga kirishadi.  Murakkablashgan gapni tashkil qiluvchi bo`laklar o`ziga xos intonatsiya bilan talaffuz etiladi. Bu intonatsiya boshqa gap bo`laklari intonatsiyaga o`xshamaydi, ular gap bo`laklaridan pauza bilan ajralib turadi.

 Murakkablashgan gaplarda shakliy va mazmuniy murakkablashuv va munosabat mavjud. Mazmuniy munosabatda ob`ektiv, sub`ektiv, vokativ va modal munosabat o`z ifodasini topadi.  Murakablashgan gaplar o`ziga xos sintaktik qurilmalardan iborat bo`lib, shuning uchun ular soda va qo`shma gaplardan farqlanadi. Uyushiq bo`laklar, ularning qo`llanish usullari. Gap tarkibida bir turdagi bo`laklar birdan ortiq xolda qator keladi. Bu turdagi bo`laklar gapning uyushiq bo`laklarini tashkil etadi. Bunday bo`laklar ishtirok etgan gap uyushiq bo`lakli gap sanaladi: G`ijjak, tanbur, chang, ud, nay, daf va x.k yangradi (Oybek). Uyushgan bo`laklar bir xil so`roqqa javob bo`lib, bir xil sintaktik vazifani bajarib, teng bog`lovchilar yoki sanash intonatsiyasi yordamida birikadilar. Uyushgan bo`laklar o`zaro tenglashish, boshqa gap bo`laklari bilan tobelanish asosida sintaktik aloqaga kirishadilar: Sen menga havodan, suvdan xam zarursan, sen mening quvonchimsan, fikrim va orzu- umidim, baxtimsan, Po`lat! (“Sharq yulduzi”). Bu gapda havodan, suvdan, quvonchimsan, fikrim va orzu- umidimsan, baxtimsan, tenglashish asosida, birinchi gruppa uyushgan bo`laklar esa sen bilan moslashuv yo`li bilan sintaktik aloqaga kirishgan. Uyushiq bo`lak komponentlari odatda bir xil grammatik shaklda bo`ladi va bir xil sintaktik vazifani bajaradi. Uyushiq bo`laklar biror morfologik format yoki ko`makchi bilan kelishi kerak bo`lsa, ular ba`zan xar bir komponentga alohida-alohida qo`shiladi: Odamlar qorga ham, bo`ronga ham ayni fidokorlik bilan ishlar edilar (Oybek). Aka bilan ukani bir-biridan judo qilasan (S.Ahmad).

Uyushiq bo`laklar ifodalangan narsa predmet ifodalangan narsa- predmetlarga alohida diqqat qilganda, har bir komponenti grammatik formant oladi. Bunday vaqtda har bir komponent mantiqiy urg`uli bo`lib, kuchli ta`kid bilan aytiladi: Na otasini, na akasini taniydi (“Sharq yulduzi”). Grammatik shaklning bo`laklarining har biriga yoki faqat oxirgisi qo`shilish bog`lovchilarining turiga, ularning qo`llanish xususiyatiga ham bog`liqdir: Ibodullo ayvonga chiqqach, Bo`ronbek bilan O`tapning yo`lini tusdi (X.G`ulom). Grammatik shaklning uyushiq bo`lak komponentlarning faqat bittasiga yoki hammasiga alohida-alohida qo`shilishi nutqning logik- grammatik va stilistik xususiyatlari bilan belgilanadi. Xullas, bir xil sintaktik qiymatga ega bo`lgan va ular gapning boshqa bo`lagiga tegishli bo`lib, shu bo`lakka nisbatan birday sintaktik munosabatda bo`lgan birdan ortiq gap bo`laklari uyushiq bo`laklari sanaladi: Gapning uyushiq bo`laklarni turli xil atama bilan ataydilar. ii Ayrim atamalar olimlarning asarlarida “uyushiq bo`laklari gaplar”, “gapning uyushiq bo`laklari”, “murakkab gaplar”, “uyushiq kurilmalar” atamalari ishlatiladi. Hozirgi o`zbek tilida gap uyushiq bo`laklarining qo`llanishi tasodifiy bo`lmay, balki tarixan shakllangan sintaktik xodisalardir. U o`zining quyidagi xususiyatlari bilan harakatlanadi: Uyushiq bo`lak gapda bir xil sintaktik vazifani bajaradi. Uyushiq bo`lak komponentlari o`zaro teng bo`ladi va teng bog`lovchilar yordamida bog`lanadi.

Uyushiq bo`lak o`zi uchun umumiy hisoblangan bo`lak bilan bir xil munosabatda bo`ladi. Uyushiq bo`laklar sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi. Uyushiq bo`laklar, odatda, bir xil so`z turkumlaridan sanaladi. Uyushiq bo`laklarining ma`no munosabatlari. Uyushiq bo`laklar gapda o`zaro teng bog`lovchilar bilan, pauza va sinash intonatsiyasi bilan aloqaga kirishadi. O`zaro bir-biri bilan teng bog`langan uyushiq bo`laklar o`rtasida, asosan, quyidagi ma`no munosabatlari mavjud bo`ladi: Uyushiq bo`laklar o`rin, joy jihati bilan o`zaro munosabatda bo`lgan predmet yoki xodisalarni ko`rsatadi: U yerda jilg`alar, daryolar, o`tib bo`lmaydigan botqoqlar, kishi oyoq bosmagan changilzorlar bor. (A.Muxtor). Uyushiq bo`laklar payt jihatidan birlashgan voqea-xodisalarni, predmetlarni ifodalaydi: Kechasi soat bir yarimgacha o`tirdim, yotdim, uxladim (A.Qaxxor). Uyushiq bo`laklar butunning bo`laklarini ko`rsatadi: ertaga Respublikamizning viloyat, shaxar, tuman, qishloq va ovul kengashlariga saylovlar kuni (“Xalq so`zi”). Uyushiq bo`laklar umumiy jins tushunchani tashkil qiluvchi tur tushunchalarni atab keladilar: Pastlikda baxor gullari: lolalar, chuchmomalar, binafshalar qiyg`os ochilib yotardi (P.Tursun). Uyushiq bo`laklar bir predmet yoki xodisaning turli belgilarni ko`rsatib keladi. Bunda sinonim va antonim ham ubshib keladi: Qiz yosh, kamtarin va go`zal edi. Ota o`ta ko`ngilchan va xushfe`l odam edi. (“Sharq yulduzi”).

Uyushiq bo`laklar so`zlovchining predmet va xodisalarga bo`lgan munosabatni ko`rsatuvchi emotsionallikka ham asoslanadi. Bunda mantiqiy jihatdan har xil bo`lgan tushuncha va tasavvurlarni bildiruvchi so`zlar ham uyushib kelishlari va bir xodisani gavdalantirishlari mumkin: Rasuljonning qo`shig`i hayotday shirin, muxabbatay kuchli edi (“Sharq yulduzi”). Uyushiq bo`laklarning tuzilishiga ko`ra ko`rinishlari. Uyushiq bo`laklar tuzilishiga ko`ra yirik va yoyiq bo`ladi. O`zlariga qarashli bo`laklari bo`lmagan, yolg`iz uyushiq bo`laklar yig`iq bo`laklar sanaladi6 Haftalar, oylar, yillar o`tdi (M.Oxundov). Uyushiq bo`laklarning bir nechtasi o`zlariga qarashli bir yoki bir necha izoxlovchi so`zlar bilan kelishlari mumkin. Bunday bo`laklar yoyiq uyushiq bo`laklar deyiladi: Past devor orqasidan jo`jalarning chiyillashi, tovuqlarning qurqirashi eshitiladi (I.Raxim). Yig`iq va yoyiq uyushiq bo`laklar o`z xarakteriga ko`ra ochiq va yoyiq xolatda bo`lishi mumkin. Uyushiq a`zolarning soni cheklanmagan bo`lsa, uni yangi uyushiq bo`laklar hisobiga kengaytirish mumkin bo`lsa, ochiq uyushiq bo`laklar sanaladi: Uydagi jixozlar, stol-stullar, divan, kreslo-hammasi did bilan joylashtirilgan (“O`zbekiston ovoz”). Bu misolimizdagi uyushiq bo`laklar tarkibini Yana davom ettrishi mumkin. Yoyiq uyushiq bo`laklar guruhida a`zolarning soni cheklangan bo`lib, bunday uyushiq bo`laklarga yangi tarkiblarni kiritib bo`lmaydi: Suvsar juda yaxshi suzadi va shung`iydi (“Sharq yulduzi”). Gapning har qanday bo`lagi uyushib kelganda, ular ochiq va yoyiq xolatda bo`lishi mumkin.

Uyushiq bo`laklarning o`zaro bog`lanishi. Gapning uyushiq bo`laklari sinash intonatsiyasi va teng bog`lovchilar vositasida bog`lanadi. Sinash intonatsiyasi uyushiq bo`laklarning har qanday turida ham ishtirok etadi, chunki u uyushiq bo`laklarning doimiy xususiyatidir: Abdukarim aka, O`tap, Mavlon aka, Sodiq temirchi qishloqning turli tomonlarga yo`l olishdi (X.G`ulom). Botiralining aniq va soda so`zlari xonadagilarning qalbiga o`t yoqdi (X.G`ulom). Ifodalangan grammatik munosabatlarga ko`ra, teng bog`lovchilar to`rt gruppaga bo`linadi: Biriktiruv bog`lovchilari (va, ham, hamda) yordamida va bog`lovchi vazifasida kelgan -u, -yu, -da yuklamalari yordamida mazmun jihatdan uyg`un, bir xil sintaktik munosabat ifodalovchi uyushiq bo`laklar bog`lanadi: Abay murdadek oqarib, g`azab ham ozordan, achinish ham qayg`udan qaltirab ketdi (M.Avezov). Abdurasul bilan Xolmurod bir oz kitob varaqladilar (P.Tursun). Zidlov bog`lovchilari ( ammo, lekin, biroq, balki ) uyushiq bo`laklar orasidagi zid munosabatni ko`rsatadi: Butun kuchimni ikki ko`zim orasiga yig`im-da uning bevafo biroq g`amgin, sho`x, lekin ma`yus ko`zlariga tikildim (G`.G`ulom). Zidlov bog`lovchilari ba`zan –u, -yu yuklamalari ham keladi. efim Danilovich xuddi gapiradigan bir qiyofada turib xalqqa kiradi-yu, gapiradi (A.Muxtor). Ayiruv bog`lovchilarida: yo, yoki, dam, goxo, gox, ba`zan, bir, xali. Ayiruv bog`lovchilaridan dam, gox, goxo, ba`zan, bir hamma vaqt uyushiq bo`laklar oldidan takrorlanib keladi va uyushiq bo`laklarida ifodalangan xodisalarning galma-gal yuz berishini ko`rsatadi: Gulnor ko`zlarini dam ochib, dam yumib, uyquga qarshilik ko`rsatadi (Oybek).

Yo`lchi gox bunga shubxalanadi, gox ishonadi (Oybek). Yo, yoki, yohud ayiruv bog`lovchilari uyushgan bo`laklarning birini ikkinchisidan ajratib ko`rsatish yo`li bilan bog`laydi: aftidan, xurjunda yo qatlama, yo yong`oq yoki xolva bo`lishi kerak (M.Xusayn). Ovqat puli yo tegar, yo tegmas edi (S.Ayniy) . Inkor bog`lovchisi (na, na) yordamida gap bo`laklari uyushib keladi va shu bo`laklar orqali anglashilgan voqelikning bo`lishsizligini anglatadi: Bu yerda na g`urbat, na ofat, na g`am. B unda bor: harorat, muxabbat, shafqat (G`.G`ulom). Gap bo`laklarini uyushtirib kelgan bog`lovchilarning tabiati ikki xil: biriktiruv, zidlov bog`lovchilari takrorlanmaydi: ayiruv, inkor bog`lovchilari takrorlanib keladi. Gapning hamma bo`laklari uyushib kelishi mumkin. Uyushiq gaplar. Uyushiq gaplar grammatik tomonidan o`zaro teng bo`lib, boshqa bo`laklarni-aniqlovchi va kesimni ergashtiradi: O`zining kechmish bolaligi, qishlog`i, o`rtoqlari yodiga tushadi (Oybek). Bu gapda uchta ega uyushib kelgan bo`lib, ularning hammasi “O`zining” aniqlovchisini va “yodiga tushadi” kesimini ergashtirai. Lekin “kechmish” aniqlovchisini hammasi barobar ergashtirmaydi, uni faqat “bolaligi” egasi ergashtiradi. Uyushiq egalar ot va olmosh orqali ifodalanishi bilan birga, otlashgan sifat, sifatdosh, son, fe`l bilan ham ifodalanadi: Uyushiq egalar otlangan sifatlar bilan ifodalanadi: Har bir vijdonsiz, har bir iflos, har bir muttaxam, har bir yritqich uning satira qilichiga duch keldi (G`.G`ulom)

Sifatdoshlar bilan ifodalanadi: Bu voqeani ko`zi bilan ko`rganlar, quloq bilan eshitganlar gapiradi (X.G`ulom). Uyushiq egalar otlashgan fe`llar bilan ifodalanadi: Tinchliksevar mumlakatlar bilan oldi-berdi, bordi-keldimiz kun sayin kuchaymoqda (“O`zbekiston ovozi”). Uyushiq egalar undov va tashkiliy so`zlar bilan ifodalanadi: Dod-voy, ox-uf borgan sari kuchaymoqda (S.Ayniy). Uyushiq kesimlar. Uyushiq kesimlar grammatik tomonidan o`zaro teng bo`lib, umumiy egaga erishadilar va ikkinchi darajali bo`laklarni ergashtiradi. Ular ifodalanish material iga ko`ra ikki xil bo`ladi:  Uyushiq fe`l ke s im lar : U no r tuyaning terisini shilib oldi, go`shtini nimtaladi, tuzladi, qoplarga joyladi (X.G`ulom) . Uyushiq fe`l kesimlarning hosil bo`lishida fe`l zamoni muhim rol uynaydi. 1 Uyushiq fe`l kesimlar fe`l zamoni shakllarining barchasi bilan ifodalandi. Raximdod qatiq qo`rqdi va birdan chirrillab yubordi (S.Ayniy).  Uyushiq ot-kesimlar: Boy – pishiq, mug`ombir odam (Oybek). Uyushiq ot-kesimlarning yetakchi qismi o`z leksik ma`nosini to`liq saqlagan ot, olmosh, harakat nomi, son, sifat bilan ifodalanadi: Bu – ajoyib intilish ijodga ishtiyoq, yangiliklar qidirish! ( A.Muxtor ). reja yetmish, yo sakson ( Oybek ). Uyushiq ikkinchi darajali bo`laklar. Gapning ikkinchi darajali bo`laklari (aniqlovchi, to`ldiruvchi, xollar) uyushib keladi. Grammatik shakli va vazifasi jihatidan to`ldiruvchi bo`lib, ma`lum vositalar yordamida o`zaro teng aloqaga kirishgan va gapning biror 1 1 Sulaymonov A.X. H ozirgi o`zbek adabiy tilida o`tgan zamon fe`l kategoriyalari. Kandidatlik dissertatsiya. Sam. 194 9, 39-bet

bo`lagiga bog`lanib, asosan bir turdagi so`roqqa javob bo`lgan bir tipdagi bo`laklar uyushgan to`ldiruvchilar sanaladi: Botirali ular uchun, xalq uchun, ozodlik uchun, jonini fido qilganini bilib quyishsin (X.G`ulom).  Bir xil ma`no munosabati ifodalovchi bir necha xollar gapning bitta bo`lagiga bog`lanadi hamda teng aloqaga kirishadi, shunday bo`laklar uyushgan xollar sanaladi: Andijonda, Marg`ilonda, Qo`qonda ancha sargardon bo`lib yurdi (M.Ismoiliy). Odatda bir predmet bir yoki bir necha belgiga ega bo`lishi mumkin. Aniqlovchi va aniqlanmishning o`zaro munosabatida ikki xil sintaktik aloqa bo`lishi mumkin: aniqlovchilar o`zaro teng munosabatlarga kirishadi, aniqlanmaga nisbatan bir xil vazifada, to`g`ridan-to`g`ri aloqada bo`ladi. Shunday munosabatlarga ko`ra aniqlovchilar, uyushgan va uyushmagan bo`ladilar. Bir necha aniqlovchilar ma`lum bir aniqlanmish-otga bog`lanib uyushmay kelishi mumkin. Uyushmagan aniqlovchilar quyidagi xususiyatga ega: Uyushmagan aniqlovchilar predmetni turli tomondan aniqlab keladi va ularning mazmuni turli guruhlar (rang, shakl, material, vaqt)ga oid aniqlovchilar bo`ladi: Kechagi qor bulutdar tarqalib, osmonning yulduzlari charaqlab turadi (B.Kerboboyev).  Uyushmagan aniqlovchilardan biri aniqlovchi so`z birikmasi bevosita bog`lanib, u bilan birga bitta birikma hosil qiladi, boshqasi esa butunlay ana shu so`z birikmasiga taaluqli bo`ladi. 1 boshida ko`k afg`oniy shoyi salla (S.Ayniy). Bu gapda “afg`oniy” va “shoyi” so`zlari uyushmagan aniqlovchilar sanaladi, chunki, “ko`k salla”ni aniqlaydi, 1

gapda u bilan bo`lgan munosabatida pauza turlicha ma`no ottenkalarida belgilash

i ii

Похожие

Sintaktik uslubiyat sodda gaplar uslubiyati

Murakkablashgan matnlarni terish

So‘z gaplar

So’z–gaplar

Qo‘shma gaplar uslubiyati