Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya - Лингвистика - Рефераты

Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36 KB

Uslubiyat . Leksikografiya. Etimologiya Reja: 1. Uslubiyat ( stilistika) 2. Leksikografiya 3. Etimologiya

USLUBIYAT ( Stilistika) Uslub- so’zlovchi va yozuvchining ifodalanayotgan fikrga, voqea, hodisaga shaxsiy munosabatidir. Shu yo’l bilan ayni bir jumlada qo’shimcha sub’ektiv ( modal) mazmun ham ifodalanadi. Nutq uslublari besh xil: so’zlashuv, rasmiy, ilmiy, ommaviy, badiiy uslub. 1. So’zlashuv uslubi - ona tilidagi bor imkoniyatlardan foydalanadi. 2. Rasmiy-idoraviy ( ish qog’ozlari uslubi)- shaxslar bilan shaxslar orasidagi, shaxslar bilan davlat idoralari orasidagi ijtimoiy munosabatlarni ifodalashga xizmat qiladi: ariza, tilxat, adres, xat, telegramma, farmoyish, tarjimai hol rasmiy uslub ko’rinishlaridir. Qisqalik, aniqlik, soddalik rasmiy ish qog’ozlari uslubining asosiy belgilaridir. Ibora va jumlalar bir qolipda bo’ladi. So’zlar ko’chma ma’noda ishlatilmaydi. 3. Ilmiy uslub -fan-texnika tilidir. Ilmiy uslubning asosini atama, ta’rif, qoida, qonun va shartli belgilar tashkil etadi. Bu uslub termin ( atama) lar bilan ish ko’radi. 4. Ommaviy (ommabop, publisistik) uslub - matbuot, radio, teleko’rsatuvga xos bo’lgan tildir. 5. Badiiy uslub - badiiy tasvir vositalari ibora va asosan ko’chma ma’nodagi so’zlar asosida ish yurituvchi uslub. Nutq uslublari stilistika ( uslubiyat) da o’rganiladi. Stilistika “ stil” ( “ yozish quroli”, “ ruchka”, “ pat”) ma’nosidagi so’zdan olingan. Gapda, so’z qo’llashda ayrim xatolar mavjud bo’ladiki, ular uslubiy xato sifatida qaraladi. Masalan, g’o’za, paxta so’zlari juda yaqin tushunchani bildiradi. Shunga qaramay, “g’o’za terildi”, “ paxta gulladi” deyish xatodir. LEKSIKOGRAFIYA Tildagi barcha so’zlar, ularning tarixi, izohi, imlosi kabi masalalar lug’atshunoslik (leksikografiya)da o’rganiladi. Lug’atlar ilmiy maqsadlarda tuziladi. Lug’atlarning, dastavval, ensiklopedik va lingvistik turi farqlanadi.

Ensiklopedik (qomusiy) lug’atlar ijtimoiy turmushning barcha sohasiga oid so’zlarni qamrab oladi. Ensiklopedik lug’atlarda so’zlar, birikmalar, ma’lum bir voqea-hodisalar izohlanadi. Lingvistik lug’atlarda esa faqat so’zlar beriladi. Lug’atlar qo’llanish doirasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: umumiy lug’atlar va maxsus lug’atlar. Umumiy lug’atlar barchaga mo’ljallangan bo’lib, ulardan turli soha vakillari foydalanishi mumkin. Masalan: “Imlo lug’ati”, “Izohli lug’at”, “Ruscha-o’zbekcha lug’at”. Maxsus lug’atlar esa ma’lum bir soha vakillari uchun mo’ljallangan bo’ladi: “Sinonimlar lug’ati”, “Matematik terminlar lug’ati”. So’zligining bir til yoki bir necha tildan iborat bo’lishiga ko’ra tarjima lug’atlari va bir tilli lug’atlar farqlanadi. I.Tarjima lug’atlarida bir tilning lug’aviy birligiga boshqa tildagi mos birlik beriladi. Masalan, “O’zbekcha-ruscha lug’at”. II. Bir tilli lug’atlar (o’z til lug’atlari) ning so’zligi bir tilda bo’ladi. Bir tilli lug’atlarning quyidagi turlari bor. 1. Izohli lug’at da lug’aviy birliklarning (so’z yoki iboralarning) ma’nosi izohlanadi. Lug’aviy birlik ko’p ma’noli bo’lsa, uning barcha ma’nolari beriladi va izohlanadi. “O’zbek tilining izohli lug’ati” 1981 yilda 2 jild holida nashr etilgan bo’lib, oltmish besh mingga yaqin so’z izohlangan. 2.. Imlo lug’ati so’zlarning imlo qoidalariga binoan qanday yozilishini qayd etadi. Imlo lug’ati (orfografik lug’at) so’zlarning to’g’ri yozilishini ko’rsatadi. Katta hajmli imlo lug’ati 1976 yilda nashr etilgan, unda 65 ming so’zning to’g’ri yozilishi qayd qilingan. O’quvchilar uchun chiqarilgan maxsus imlo lug’atida 17 ming so’zning to’g’ri yozilishi berilgan. 3. Orfoepik lug’at da so’zlarning adabiy talaffuzi qayd etiladi. 4. Morfem lug’at da so’zlarning morfem tuzilishi, ma’noli qismlari beriladi. Ular lingvistik maqsadlarda tuziladi. 5.Chastotali lug’at so’zlarning qo’llanish miqdori va foizi haqida ma’lumot beradi. 6.Ters (chappa, teskari) lug’atda so’zlar qaysi harf bilan tugashiga qarab joylashtiriladi.

7.O’zlashma so’zlar lug’ati da boshqa tillardan o’zlashgan so’zlar izohlanadi. 8.O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati da frazeologik birliklar (iboralar) izohlanadi. Sh.Rahmatullayevning “O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati” 1978 yilda tuzilgan. 9.Sinonimlar lug’atida sinonimlar izohlanadi. 10.Omonimlar lug’atida omonimlar izohlanadi. 11.Antonimlar lug’atida antonimlar ( qarama-qarshi ma’noli so’zlar) beriladi. 12.Dialektal lug’at da o’zbek tilining dialekt va shevalariga xos bo’lgan so’zlar qayd etiladi. 13. Terminologik lug’at da terminlar izohlanadi. 14. Etimologik lug’at da so’zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixi yoritiladi. «O’zbek tilining etimologik lug’ati» 2000 yilda prof. Sh. Rahmatullayev tomonidan yaratildi. I “O’zbek tilining izohli etnografik lug’ati”, “Qo’shma so’zlar lug’ati” hali yaratilmagan. ETIMOLOGIYA Etimologiya so’zlarning kelib chiqishi, shakllanish tarixini o’rganuvchi bo’lim. So’zlarning kelib chiqishini o’rganish quyidagilarda ahamiyatli: 1) so’zlarning lug’aviy ma’no ko’lamini yoritishda. 2) so’z o’zagini aniqlashda. 3) tilning tarixiy taraqqiyoti davomidagi o’zgarishlarni tahlil qilishda. Masalan: dehqon so’zi yer ochib, ekin o’stiruvchi qishloq odamini bildiradi. Bu so’z asli tojikcha bo’lib, deh-“qishloq”, qon- xon-hokim degan ma’nolarni bildiradi. Qadimda mayda yer egalarini dehqon deyishgan. Hozirda ”ekin-tikin ishlari bilan shug’ullanadigan odam” tushunchasini beradi. Mehnat so’zi mumtoz adabiyotda “mashaqqat”, “zahmat”, “azob-uqubat” ma’nolarida qo’llangan: Yod etmas emish kishini g’urbatda kishi, Shod etmas emish ko’ngulni mehnatda kishi.

Mehnat hozirda jismoniy va aqliy ko’rinishdagi faoliyatni anglatadi: Mehnat-mehnatning tagi rohat. Vatan so’zi aslida “tug’ilgan joy” ma’nosini anglatadi. Keyinchalik, vatan so’zining ma’no doirasi kengaya borib, “mamlakat”, “yurt” tushunchasiga teng kelib qolgan. Etimologik kuzatishlar, turkiy tillar etimologiyasiga bog’liq fikrlar muayyan til, jumladan, o’zbek tili tabiatini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Turkiy so’zlar etimologiyasiga oid quyidagi xulosalar o’quvchi bilimini boyitishga xizmat qiladi. 1. O’zbek tilidagi turkiy so’zlar asosan ikki bo’g’inli, qisman bir va uch bo’g’inli bo’lib, to’rt va undan ortiq bo’g’inli so’zlar juda kam. 2. Bir bo’g’inli so’zlar qadimgi turkiy tilga mansub bo’lib, hozirgi o’zbek tili nuqtai nazaridan tub deb qaraladi. Qadim turkiy so’zlar undosh- unli- undosh (sus) shaklida bo’lgan o’zaklarga asoslangan. 3. Turkiy tillarga, jumladan o’zbek tiliga bir bo’g’in tarkibida ikki undoshning ketma-ket kelishi xos emas. O’zbek tilida uchraydigan berk, bo’rk, art burch, bo’rt so’zlari oxiridagi undosh aslida qo’shimcha sifatida keyin qo’shilgan: ber-ik-berk, bo’ru-k-bo’rk; ari-t-art, bur-uch-burch, bo’r-ut- bo’rt. 4. Qadimgi turkiy tilda (o’zbek tilining dastlabki taraqqiyot bosqichida) so’z yasovchi qo’shimchalar hozirdagiga nisbatan ko’p va xilma-xil ko’rinishlarda mavjud bo’lgan. Bugungi kunda ma’noli qismlarga ajratiladigan so’zlarning ko’pi qadimgi turkiy til davrida yasalgan. Ayrim so’zlar etimologiyasiga e’tibor bering. Qo’shiq- “ashula”. Ko’cha tomonda childirma va qo’shiq eshitildi (Parda Tursun). Qo’shiq 1 so’zi qadimgi turkiy tilda “birlashtirish” ma’nosidagi qo’sh fe’liga-(u-g’ ot yasovchisini qo’shish bilan yasalgan (bu haqda “Devonu lug’atit turk”da-1 jild, (357-bet); “Drevnetyurkskiy slovar”da(460-bet), ma’lumot berilgan). Bu so’z dastlab “she’r”, “qasida” ma’nosini anglatgan; ma’no taraqqiyoti natijasida “ashula” tushunchasi 1 Mazkur so ’ z etimologiyasi haqida Sh . Rahmatullayev , M . Qodirovlarning « O ’ zbek tilining qisqa etimologik lug ’ ati » (- T .” Universitet ”,1997-1998) da fikr bildirilgan .

shakllangan. So’zning qadimiy ko’rinishi keyingi davrlarda fonetik o’zgarishga uchragan: qo’sh-ug’-qo’shug’-qo’shuq-qo’shiq. Burungi “ilgari”, “oldin”, “avval” . Ko’chatlarning holati burun qanday bo’lsa, hozir ham shunday. Bu so’z “hid bilish a’zosi” ma’nosidagi burun otining “oldin”, “ilgari” ma’nosi asosida yuzaga kelgan ( burun ham yuz sathidan oldin, ilgari turgani uchun shunday nomlangan).

Похожие

Etimologiya

Leksikografiya

Leksikografiya

Sintaktik uslubiyat

Morfologik uslubiyat