Morfologik uslubiyat ot stilistikasi - Лингвистика - Рефераты

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

Morfologik uslubiyat ot stilistikasi

Morfologik uslubiyatning o‘zbek tili uslubshunosligida o‘rganilishi. Morfologiyaning uslubiy manbalari: sinonimlar, dubletlar va variantlar. Ulardagi emotsional-eksperssiv bo‘yoqlarning leksika va so‘z yasovchi vositalardagi nisbattan kamligi. Morfologik vositalarning adabiy til me`yori nuqtai nazaridan barcha vazifaviy uslublar, nutq shakllari va ko‘rinishlari uchun umumiyligi hamda, ayni paytda, qo‘llanishdagi uslublararo chegaralanish holatlari. Kitobiy va og‘zaki uslubda morfologik birliklar qo‘llanishining o‘zaro farqlari. Ot uslubiyati uning o‘zbek uslubshunosligida o‘rganilishi. Otlarda son kategoriyasi va ularning uslubiy xususiyatlari. egalik kategoriyasi va ularning uslubiy xususiyatlari. Kelishiklar va ko‘makchilar sinonimiyasi. Otlardagi sub`ektiv baho shakllari. Ularning ekspressiv-emotsionallik nuqtai nazaridan tasnifi. Ot turkumi doirasidagi grammatik birliklarda variantlilik va ularning sinonimiyasi uslubiy rang-baranglikni keltirib chiqaruvchi vositalar ekanligi. MORFOLOGIK STILISTIKA. Ma`lum bir fikrni ifodalash uchun morfologik shakllarning va stilistik qurilmalarning stilistik variantlaridan foydalanish va tilda ana shunday sintaktik va morfologik sinonimiyaning mavjudligi grammatik stilistika haqida ham so‘z yuritishga asos bo‘ladi. Maslan, Men kecha qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan tanishman. Men qishlog‘imizga kecha kelgan Ahmedov bilan tanishman. Kecha qishlog‘imizga kelgan Ahmedov bilan men tanishman gaplarining uchalasi ham grammatik jihatdan sodda, yoyiq, darak gap. Stilistik jihatdan esa ular fikr nozikliklariga ega. SHunga ko‘ra ularga stilistikada bir xil hodisa sifatida befarq qarash mumkin emas. Stilistika har bir gapning ma`lum maqsadda ishlatilishiga alohida ahamiyat beradi va ularni tanlash imkoniyatini yaratadi, ya`ni: so‘zlovchi bir necha Ahmedovlar ichidan qishloqqa kelgan Ahmedovning tanishligini bayon qilmoqchi bo‘lsa, yuqoridagi gaplarning birinchisidan, agar qishloqqa bir nechta Ahmedov kelib ketgan-u, ammo ulardan qishloqqa faqat kecha kelganininigina tanishligini aytmoqchi bo‘lsa, ikkinchi

gapdan foydalanish lozim. Uchinchi gap esa tamoman boshqa maqsad uchun ishlatiladi: bunda qishloqqa kelgan Ahmedov bilan boshqa kishi emas, balki faqat so‘zlovchigina tanish ekanligi ifodalangan. Hozirgi o‘zbek tilida kelishik affikslarining, zamon, mayl shakllarining, ayrim yasovchi affikslarning bir-biriga nisbatan sinonimik munosabatda bo‘lishi, ularning biri o‘rnida ikkinchisini ishlatish imkoniyati masalasi ham grammatik stilistikaning o‘rganish ob`ektidir. Ming yillik aloqalar natijasida o‘zbek tiliga arab, fors-tojik tillaridan turli- tuman grammatik shaklllar kirib kuldi. Ularning ba`zilari sof o‘zbek affikslariga sinonim bo‘lib qoldi. Bunday affikslarning ba`zilari hozir ham qo‘llanmoqda. Jumladan, fors-tojik tilidan qabul qilingan no-, be-, ser-, ba- kabi prefikslardan no-, -be - prefikslari o‘zbek tilidagi sifat yasovchi – li affiksi bilan sinonimdir. Lekin ularning qaysi negizlarga qo‘shila olish, qo‘shila olmaslik xususiyatini, qaysi vaqtlarda biri o‘rnida ikkinchisini qo‘llash mumkin emasligini – sinonim bo‘la olmasligini bilish lozim. Masalan, noo‘rin, nobop, nomahram so‘zlaridagi no- prefiksi o‘rnida o‘zbekcha –siz affiksini ishlatish mumkin bo‘lmagani kabi, o‘zbekcha tuzsiz so‘zidagi –siz o‘rnida no- prefiksini qo‘llash mumkin emas. CHog‘ishtiring : noto‘g‘ri//to‘g‘risiz, nobop//bopsiz, nomahram//mahramsiz, tuzsiz//notuz kabi. Stilist, adabiy kuzatuv ishi bilan shug‘ullanuvchi kishi, normativ grammatika talablarini hisobga olish bilan birga, morfologik va sintaktik vositalardan stilistik maqsadda foydalana olish imkoniyatlariga ham ahamiyat berishi kerak. Tilning u yoki bu grammatik shakli ma`lum davr uchun eskirgan bo‘lishi yoki faqat yoki faqat ayrim uslublar uchungina xarakterli bo‘lib qolishi mumkin. SHu sababli zarur grammatik shaklni tanlayotganda, uning to‘ri yoki noto‘g‘ri tanlanganligini tekshirayotganda matn mazmuni, uning qanday janrga tegishli ekanligi, qaysi davr voqea-hodisasi bayoniga bag‘ishlanganligi yoki umumiy stilistik yo‘nalishini albatta hisobga olish lozim.

Sintaktik vositalarning va so‘z turkumlarining stilistik maqsadda qo‘llanishi faqat ularning ma`ndeb chegaralab qo‘yish ham to‘g‘ri emas.osi bilangina emas, balki ayrim qo‘rilma va grammatik shakllarning bir necha xil variantlarga ega bo‘lishi, u yoki bu kqurilma va shakllarning birini ozroq, birini esa ko‘proq qo‘llanishi adabiy til me`yorlaridan chekinish holatlari bilan ham bog‘liqdir. Lekin sintaktik sinonimlarning va morfologik variantlarning qo‘llanishida ularning bir-biridan farqi grammatikami yoki stilistikami ekanligini anglash lozim. Qurilma va grammatik shakllarning har qanday farqlanishiha stilistik qiymatga ega bo‘la bermaydi. Stilistikaning ob`ektini faqat sinonimiya hodisasini o‘rganish deb chegaralab qo‘yish ham to‘g‘ri emas. +++ Morfologik stilistika. Uslubshunoslikda morfologiya doirasidagi grammatik ko‘rsatkichlarda uslubiy imkoniyatlar chegaralangan, degan fikr mavjud. Bu mulohazani hatto V.V.Vinogradov, A.M.Peshkovskiydek taniqli tilshunoslar ham e`tirof etishgan. M.N.Kojina bu haqda quyidagilarni yozgan: “Morfologik vositalar leksik va so‘z yasovchi vositalardan farq qilib, ularga nisbatan kam darajada emotsional-ekspressiv, ammo u yoki bu shaklni og‘zaki-so‘zlashuv yoki ilmiy va rasmiy usulbga xos yozma-kitobiy doiralarda bo‘lgan an`analar bilan bog‘liq holda ko‘proq funktsional bo‘yoq beradi”. 1 R.Qo‘ng‘urov ko‘p yillik kuzatishlari natijalariga tayanib, ana shu qarashning to‘g‘ri ekanligini tasdiqlaydi hamda uning sabablarini o‘zbek tilidagi grammatik shakllarning semantik-stilistik xususiyatlari to‘g‘risida keng miqyosda monografik kuzatishlar amalga oshirilmayotganligi, affikslarning sinonimiyasi, omonimiya, polisemiya va antonimiyasi etarli tadqiq etilmaganligi bilan izohlaydi. 2 Fikrni isbotlash uchun keltirilgan dalillar asosli, albatta. Ammo amalda esa olim ot so‘z turkumining egalik, kelishik, sub`ektiv baho ifodalovchi grammatik shakllari 1 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm . 2 Qo‘нg‘уров Р. Юqоридаги асар, 12-13-бетлар.

misolidagi kuzatishlari bilan morfologik ko‘rsatkichlarda ham uslubiy imkoniyatlarning keng ekanligini isbotlab berdi. Agar bu tadqiqotlar doirasiga uning olmosh, sifat va ko‘makchilar uslubiyati, 3 M.Sodiqovaning fe`l uslubiyati 4 yuzasidan olib borgan kuzatishlarini ham kiritsak, o‘zbek tili morfologiyasining uslubiy imkoniyatlari haqidagi xulosa biroz shoshilib aytilganday tuyuladi. R.Qo‘ng‘urovning quyidagi fikriga ham munosabat bildirishga to‘g‘ri keladi: “To‘g‘ri, ba`zi olimlar grammatik formalarning qaysi biri qaysi stilda ko‘proq ishlatilishini aniqlash ham stilistikaning vazifasiga kiradi, deyishadi va shundan kelib chiqib, grammatik formalarning stillarda qo‘llanish statistikasi bilan shug‘ullanishni lozim ko‘radilar. Ma`lum darajada bu usul ham ayrim formalarning qaysi stilga xosligini aniqlashga yordam beradi. Lekin bu masalani to‘liq va to‘g‘ri hal qilib berolmaydi”. 5 Harqalay, grammatik shakllar o‘rtasida sinonimik munosabatlar mavjud bo‘lishining o‘zi bir boylik. Ularning qo‘llanishida ajralishlar yuz berib, farqlanishlar, nozikliklar sezilib, qaysi vazifaviy uslubda qaysi morfologik birlikning faol qo‘llanilishi tobora aniq bo‘lib borishi esa ona tilimiz uslubiy ko‘lamining yana ham kengayayotganidan dalolat beradi, degan fikr tarafdorimiz. Lekin “grammatik stilistika, xususan morfologik stilistika ko‘proq ma`no masalasi, ingrent adgrent ekspressivlik masalalari bilan shug‘ullanadi”, 6 deganda olim mutlaqo haq. M.N.Kojina ta`kidlaydiki, morfologiyaning stilistik resurslarini faqat stilistik sinonimiya bilan chegaralab qo‘yish to‘g‘ri emas. CHunki morfologik vositalar leksik vositalardan farqli o‘laroq nutqning barcha uslublari, janrlari va shakllarida bab-baravar qo‘llaniladi. Leksikaning funktsionla-stilistik qatlamlanishi haqida gapirish mumkin bo‘lgani holda, u fikrni umumiy xarakter kasb etadigan 3 Qo‘нg‘уров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоhазалар // O‘збек тили стилистикасидан кузатишлар. – Самарqанд, 1981, 4-21-бетлар; Шу муаллиф. Сифат стилистикаси // O‘збек тили стилистикаси ва нутq маданияти масалалари. – Самарqанд, 1982. 3-10-бетлар.Шу муаллиф. Кo‘макчилар синонимиясига доир // O‘збек тили стилистикаси ва нутq маданияти масалалари. – Самарqанд, 1982. 20-41-бетлар. 4 Содиqова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975. 5 Qo‘нg‘уров Р. Субъектив баhо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари, 13-бет. 6 Qo‘нg‘уров Р. Юqоридаги асар, 13-бет.

grammatika, uning kategoriyalari, shakllari va qurilishlari haqida aytib bo‘lmaydi. Ammo, baribir funktsional-stilistik ixtisoslashish grammatikani ham zabt etadi. Bu ikki holatda ifodalanadi: birinchidan, turli funktsional uslublarda u yoki bu shakllarning qo‘llanish chastotasining turli darajadaligi; ikkinchidan, ayrim shakllar ma`nolarining ayrim funktsional uslublar bilan bog‘liqligi (Mana shu ma`nolarni funktsional-stilistik deb atash mumkin). Ikkinchi holat asosan muhim. CHunki, morfologik sathdagi til birliklarining semantik-grammatik xususiyatlarida u yoki bu uslubning o‘ziga xosligi namoyon bo‘ladi. Morfologiyaning stilistik resurslariga morfologik shakllarning shunday funktsional imkoniyatlari daxldorki, ular bir xil shakllarga turli xil stilistik vazifalarni ado etish uchun imkon beradi. Bu bilan ko‘pincha semantika tomon siljish ro‘y beradi. Nihoyat, an`anaviy stilistika o‘z o‘rganish orbitasiga morfologik vositalar beradigan barcha ma`no ottenkalarini qamrab oladi. 2 Uslubshunos, adabiy kuzatuv ishi bilan shug‘ullanuvchi kishi, normativ grammatika talablarini hisobga olish bilan birga, morfologik va sintaktik vositalardan stilistik maqsadda foydalana olish imkoniyatlariga ham ahamiyat berishi kerak. Tilning u yoki bu grammatik shakli ma`lum davr uchun eskirgan bo‘lishi yoki faqat yoki faqat ayrim uslublar uchungina xarakterli bo‘lib qolishi mumkin. SHu sababli zarur grammatik shaklni tanlayotganda, uning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri tanlanganligini tekshirayotganda matn mazmuni, uning qanday janrga tegishli ekanligi, qaysi davr voqea-hodisasi bayoniga bag‘ishlanganligi yoki umumiy stilistik yo‘nalishini albatta hisobga olish lozim. Morfologiyaning stilistik resurslari “tilda bir qator sabablarga ko‘ra: til taraqqiyotining ichki jarayonlariga bog‘liq tarzda, og‘zaki-yozma va kitobiy- so‘zlashuv, shuningdek turli funktsional uslublar, va nihoyat, ma`noviy va emotsional-ekspressiv ottenkalarni ifodalash zaruriyatidan paydo bo‘ladi. Ammo 2 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm .

morfologiyaning sinonimik vositalari hamma vaqt ham aynan stilistik xarakter kasb etmaydi”. 3 SHunday qilib, morfologik uslubshunoslik doirasida ham uslubiy tahlil uchun material etarli, deb aytish mumkin. Bu, bir tomondan, grammatik shakllarning sinonimiyasi va variantlarining mavjudligida namoyon bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ulardagi uslubiy bo‘yoqdorlikda ko‘rinadi. Grammatik shakllarning sinonimlar va variantlarga ega bo‘lishi ifodada nozik jihatlarni ham bera olishga imkon tug‘diradi, ularning vazifaviy tarmoqlanishi, chegaralanishi va ma`lum uslub doirasida mustahkamlanishi va qo‘llanilishining odat tusiga kirishiga ham sharoit yaratiladi. Qo‘llanishdagi variantlar ko‘paya va imkoniyatlar kengaya borgani sari ifoda ham tobora aniqlasha va noziklashaveradi. Morfologik ko‘rsatkichlar o‘zi qo‘shilayotgan so‘zlar ma`nosining kengayishi, uslubiy bo‘yoqdorlikning orta borishida faol aralashadi. Morfologiyaning stilistik resurslarini so‘z turkumlari misolida qisqacha ko‘rib chiqamiz. Ot stilistikasi. Ot turkumiga xos bo‘lgan kategoriyalar turlicha stilistik imkoniyatlarga ega. YUqorida ta`kidlaganimizdek, o‘zbek tilida ot so‘z turkumiga oid lingvistik kategoriyalarning stilistik resuraslari R.Qo‘ng‘urov tomonidan atroflicha o‘rganilgan, doktorlik dissertatsiyasi yozilgan va bir necha alohida monografiyalar, o‘quv qo‘llanmalari nashr etilgan. SHuning uchun bu o‘rinda olimning ana shu asarlari va mavzuida oid qarashlaridan foydalanamiz. Tilni, xususan ot turkumiga oid elementlar morfologik qurilishini stilistik nuqtai nazardan tadqiq etishda eng muhim masala so‘zlarning denotativ va konnotativ ma`nolaridagi chegarani to‘g‘ri aniqlay bilishdadir. Bu ma`nolarning yuzaga kelishida esa morfologik ko‘rsatkichlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ana shu ko‘rsatkichlar ko‘plik, egalik, kelishik va sub`ektiv baho shakllarida namoyon bo‘ladi. SHuning uchun ham ularga stilistik resurs sifatida qarash va matndagi qo‘shimcha ma`nolarini va funktsional-stilistik chegaralarini o‘rganish tilshunoslik uchun muhim sanaladi. 3 Кожина М.Н. Стилистические ресурсы русского языка как предмет исследования лингвистической стилистики. Глава вторая . Дата индексирования: 30.11.2004 . 120 Kb - http://syrrik.narod.ru/ kozhina.htm .

Ko‘plik ko‘rsatkichi –lar grammatik ma`no – predmetningbirdan ortiqligini, ya`ni mavhum ko‘plikni anglatishdan tashqari yana nutqda o‘zi qo‘shilib kelagan so‘z bilan birgalikda hurmat, kinoya, piching, kesatish, takror, ta`kid, noaniqlik, kuchaytirish, mubolag‘a, ajratib ko‘rsatish kabi qator konnotitiv ma`nolarni ham ifodalashi tilshunosligimizda aytilgan. 4 Bu konnotativ ma`nolar, ayni paytda, semantik-stilistik ma`nolar hamdir. Ko‘plik kategoriyasining turli semantik ottenkalaridan tashqari ularning funktsional chegaralanishlarini ham kuzatish mumkin. Masalan, umuman o‘zbek tilida – lar ko‘plikni anglatishi mumkin bo‘lgani holda, ilmiy uslubda uning vazifasi o‘zgaradi. Suvlar, yog‘lar deyilganda u ko‘plik ma`nosini anglatish doirasidan chiqib, suvlarning yoki yog‘larning turini anglatish vazifasini bajarishga o‘tadi. U terminologik leksikaning shakllanishiga xizmat qilishi mumkin. Bu holatga onomastik terminologiyada ham duch kelamiz. Mirzaevlar, Namozovlar kabi. Hatto shevalarda ular orasiga – chi qo‘shilib aytiladi: Mirzaevchilar, Namozovchilar singari. Toponimikada esa shakl yasovchilik doirasidan tashqariga chiqadi va so‘z yasovchilik vazifasini bajaradi: Beklar, Kallar kabi. Mana bu misollarda u konversiya hodisasining yuz berishiga ko‘maklashadi: Kattalar keldi, yaqinlarini chaqirdi, biz kattalar – biz katta yoshdagi bir necha odam. Mana shu holatlar funktsional bo‘yoqdorlik hisoblanadi. Demak - lar uslublararo chegaralanish xususiyatiga ega, ya`ni ilmiy va rasmiy uslublarda u adabiy til uchun me`yoriy holatda, denotativ ma`noda keladi va ko‘plikni anglatadi. Bu uslublarda ham xuddi so‘zlashuv yoki badiiy uslubdagi singari qo‘llash nutqda g‘alizlikni keltirib chiqaradi: Sevimli shoirimiz – tahririyatimiz a`zosi Normurod Narzullaevning vafoti safimizga ayriliq soldi. Lekin ko‘nglimizda, qalbimizda ular doimo tirik (“Hamshira” j. ) kabi. Bunday holatlarda –lar o‘rnida kishi, inson so‘zlarini qo‘llash va qo‘shimchani fe`l tarkibida keltirish maqsadga muvofiq. Qiyoslaymiz: ular doimo tirik – u kishi doimo tirik – u kishi doimo tiriklar. 4 Qаранг: G‘уломов А. Кo‘плик категорияси. – Т., 1944; O‘збек тили грамматикаси, I том. – Т., 1975; Зулфиев Я. –лар аффиксининг сo‘з таркибида qo‘лланиш хусусиятлари // O‘збек тили ва адабиёти, 1972, 5- сон; Абдуллаев А. O‘збек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши. – Т., 1983

So‘zlashuv, ommabop va badiiy uslublarda konnotativ ma`nolar keng ko‘lamda namoyon bo‘ladi. Masalan, so‘zlashuv uslubida: dadamlar keldi. “Dadam! Dadamlar qaytibdur” degan fikr miyasida chaqmoqday chaqnadi-yu, uy to‘la erkak ekani ham esidan chiqib, mehmonxonaga qarab yugurdi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ushbu qo‘shimchaning fe`lga ham qo‘shilishi uning konnotativ ottenkasi bilan bog‘liq. Qiyos uchun: dadamlar keldi – dadam keldilar. Ammo har ikkala komponentga ham qo‘shilib dadamlar keldilar deyish stilistik farqlanishni keltirib chiqaradi, ya`ni birinchi so‘zdagi –lar ko‘plikni anglatadi va ikkita dadaning, masalan, o‘z otasi va qaynotasining birgalikda kelganligini anglatadi. Mana bu o‘rinda uning ot tarkibida qo‘llanishi stilistik g‘alizlikni keltirib chiqargan: Adalaringizning tuzuk bo‘lganlarini aytib meni xursand qildingiz (Mirmuxsin. Umid). So‘zlashuv usulbida bu ko‘rsatkich yana kinoya, piching va erkalash ma`nolarini anglatishi ham mumkin: e -e, mulla eshmat, kelsinlar, qanday shamol uchirdi; e-e, mulla eshmat, kelsinlar-kelsinlar kabi. So‘zlashuv nutqida o‘ziga xos bayon uslubining shakllanishiga olib keladi. Bu holat badiiy va ommabop uslubga ham o‘tadi. Katta tanaffuslarda maktab kutubxonasiga kirib, kitoblarga ko‘milgan holda, darslarga kechikkanlarim , muallimlardan dakki eganlarim hamon yodimda; 90- yillarning oxirlarida shu hududga borib qolsangiz, ayanchli manzarani – temir-betondan tiklangan qator- qator bir va ko‘p qavatli binolar “qabriston”ini ko‘rar edingiz. Qo‘shma korxona ta`sischilarining esa fig‘onlari falakda. (“Zarafshon” gazetasi). Badiiy uslubda ta`kid, kuchaytirish, mubolag‘a singari ottenkalar ko‘proq anglashiladi: SHu ko‘zlar yulduzday abadiy kulsin, / Bahor yo‘llaringga to‘shasin chechak (Zulfiya. Kelinchak) U nihoyatda kuchli emotsionallikni ifoda etishi, poetik mahorat namunasiga aylanishi ham mumkin: Umringga achinmagan ketmaydimi chiriblar (U.Azim). Quyidagi misolda u iltifotsiz muomalani madaniy shaklda ifodalovchi kuchli stilistik vositaga aylangan: Ichkari tarafdan keksa bir xodima – eshikochar xola ko‘rinib, Gulshanga salom berdi va “ xush keldilar ” dedi, Gulshanni ichkari kiritib, eshikni bekladi (A.Qodiriy. Mehrobdan chayon).

Ko‘plik qo‘shimchasining so‘zlashuv va badiiy nutqda qo‘llanilishida yana boshqa o‘ziga xosliklar ham ko‘zga tashlanadi. Masalan, so‘zlashuv uslubida, aniqrog‘i o‘zbek tilining ayrim yi-lanuvchi shevalarida u qisqargan holda – la shaklida qo‘llaniladi: dadamla, pochchamla, ayamla kabi. Bunday qo‘llanish adabiy til me`yorlari nuqtai nazaridan ijobiy hodisa sanalmaydi va nutqning buzilishi deb hisoblanadi. Je-lanuvchi shevalarda esa – lar qo‘shimchasi semantik- stilistik ma`nolar ifoda etish uchun qo‘llanilmaydi va u yuqoridagi kabi qisqargan shaklda ham uchramaydi. Badiiy uslubda mavzu talabi bilan bu qo‘shimchaning dilektal va tarixiy variantlari ishlatilishiga yo‘l qo‘yiladi: Ipak eding arqog‘ingni bo‘z qildilo , / Gavhar eing narxing qaro tuz bildilo , / Qismat demay, seni rizqu ro‘z bildilo , / Seni kim g‘amguzor etdi, / Moli arzon bozor etdi (O.Hojiev. Dardlashuv). Ko‘plik o‘rnida birlikni qo‘llash: professor-o‘qituvchilar talaba nigohida; hurmatli o‘quvchim, shu bilan kitobimga oxirgi nuqtani qo‘ydim; hurmatli tomoshabin, endi mana bu lavhaga bir nazar tashlang kabi. Bu ham nutqiy ekspressiyaning bir ko‘rinishi sanaladi. - lar matnda anglatadigan semantik-stilistik ma`nolar ko‘lami uning tilimizda qo‘llanishi nihoyatda faolligi bilan izohlanadi. Egalik. e galik qo‘shimchalarining morfologik variantlari o‘zbek adabiy tilida ozchilikni tashkil qilganligi sababli ularning uslubiy chegaralanishlari yaqqol sezilib turmaydi. Ular quyidagilar II shaxs ko‘pligi - ingiz, -inglar, -laring va III shaxsning –i, -si variantlari. Lekin shunga qaramaasdan tajribali ko‘z ularni payqashi mumkin. II shaxs ko‘pligi sifatida qaralidgan – ingiz da ko‘plikni ko‘rsatishdan ko‘ra hurmat ottenkasi kuchli: Faqir huzuringizga maslahat so‘rab keldim (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi), Siz kimni zurriyotini bozorga olib chiqqaningizni bilyapsizmi? Kimsan, Mirzaxo‘jaboyni zurriyoti! (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Boshqa bir holatda tegishlilikni, egalikni bildiradi: - Mana shu qizaloqnii olib keting, katta bo‘lsa, e shigingizni supuradi! – dedi. – Bir hovuch kepakka beraman, bir hovuchgina! (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Rasmiyatchilik

yuzasidan sizlash ma`nosini beradi: -Eringiz ikkinchi kursda bo‘lgan..; - SHomatov bir vaqtlar sudda ishlaganidan xabaringiz bormi?.. (O‘.Xoshimov. Tushda kechgan umrlar). Umumlashtirish ottenkasi seziladi: Hadislarda: qabr ustida o‘tirishdan ko‘ra cho‘g‘ ustida o‘tirib... kiyim va badanlaringiz kuysa, yaxshiroqdir, deyiladi! (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Ko‘plikni ma`nosini esa – lar o‘z zimmasiga oladi: Purhikmat nasihatlaringiz uchun tashakkur, taqsir, – dedi; Toki rasadxonaga ko‘milgan tilla va javohirlarni, ma`jusiylar va bedinlar bitgan kufr kitoblarni dahriy shogirdlaringiz o‘g‘irlab ketmasin! (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Mana bu misolda ham shunday: Yo‘q – dedi. – Ammo-lekin topolmadi laring ! (T.Murod. Bu dunyoda o‘lib bo‘lmaydi). Ushbu misollar keltirilgan O.YOqubovning, T.Murodning yuqoridagi asarlarida –inglar uchramadi. Uni O‘.Xoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romnidan topish mumkin bo‘ldi: - To‘y inglar qachon bo‘lgan? —Hovl inglar kattamidi? — Rahmat! Ovqat inglar shirin bo‘pti. — Umidaxon ikkinchi ismenda, xolaginang o‘rgilsin. Nevaralarim yolg‘iz. Xudo xohlasa, oy inglar kelganlarida, albatta, kiraman! — dediyu shosha-pisha tushib ketdi. Bu holat ijodkorning individual uslubi, shevaga bo‘lgan munosabati bilan belgilanadi. Biz –inglar ni – laring ning sheva ko‘rinishi deb hisoblaymiz. Ba`zan poetik nutqda – she`r texnikasi talabi bilan bo‘lgan bo‘lishi mumkin – egalik qo‘shimchalari tushirib qoldiriladi va fikrning qaysi shaxsga tegishliligi qaratqich kelishigida kelgan olmoshlardan anglashiladi: sening bunkerda, mening yoshlik kabi. eski o‘zbek tilida ham abstrakt egalik ma`nosi qaratqich kelishigi shakli bilan ifodalangan va ba`zan zamonaviy poeziyada ham ko‘zga tashlanib turadi. 5 Badiiy uslub va so‘zlashuv uslubida egalik qo‘shimchalarining almashinib qo‘llanish imkoniyatlari ham mavujd. Ayniqsa I shaxs birligi o‘rnida I shaxs ko‘pligini ishlatish faolligini kuzatamiz: - Unda bizga ruxsat, - dedi takabburona. Pochchamizni so‘rab qo‘yasiz (O‘.Usmonov. Girdob) . Biz it bo‘lsak bo‘ynimizdagi 5 Qаранг: Абдураhмонов G‘., Шукуров Ш. O‘збек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Фан, 1973, 32-б.; Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар. – Самарqанд, 1975, 60-б.

tilla zanjiringiz o‘zingizga: yangichasiga aytganda men qizingizni xohlamayman, eskichasiga kerak bo‘lsa – uch taloq qo‘ydim (A.Qahhor. Qo‘shchinor chiroqlari). “O‘zbek tili stilistikasi” kitobida egalik, qarashlilik ma`nosi e ga, qarashli, tegishli, shaxsiy, xos, o‘z kabi maxsus so‘zlar yordamida ifodalanishi haqida ham ma`lumot beriladi. 6 Kelishiklar. Kelishik qo‘shimchalari gapda so‘zlarning o‘zaro grammatik munosabatga kirishishi uchun xizmat qiladi va bu holat morfologik vositalarning sintaktik aloqalarni vujudga keltirishdagi o‘rini belgilaydi. SHu bilan birgalikda, kelishik shakllarining bir necha xil ko‘rinishlarga ega bo‘lishi, ularning o‘zaro yoki ko‘makchilar bilan sinonimik munosabatga kirishi ularga stilistik resurslar sifatida qarashga ham imkon beradi. Jumladan, qaratqich kelishgini olib qaraylik. Bu kelishikning eski o‘zbek tilida –niŋ / -niŋ, -nuŋ / -ngŋ, -iŋ / -iŋ, -gŋ / -gŋ shakllari, og‘zaki nutq va mumtoz adabiyotda, sheva va dialektlarda –ning, -ting, -ting, -ding, -ding, -ti, -ti, -di, -i , - in, -nung, -dung, -ing, -mi, -pi kabi shakllari mavjudligi ilmiy manbalarda qayd etilgan. 7 Ularning bunday turlicha fonetik variantlarda ishlatilishining sababi, - deb ko‘rsatishadi G‘.Abdurahmonov va SH.SHukurovlar, - asosan shu affiksni qabul qilgan so‘zning xarakteriga, fonetik qurilishiga bog‘liqdir. 8 YUqorida keltirilganlar qaratqich kelishigi qo‘shimchasining variantlari variantlari bo‘lganligi tufayli bu o‘rinda ularning sinonimiyasi haqida gapirib bo‘lmaydi. Faqat adabiy til me`yori nuqtai nazaridan ularni ikki qutbga – adabiy varianti –ning ni bir tomonga, qolgan barcha ko‘rinishlarni ikkinchi tomonga ajratish mumkin. Adabiy variant barcha funktsional uslublar uchun umumiy va majburiy sanaladi. SHunday bo‘lishiga qaramasdan bu variantlarning ayrimlarini (mas., -ting, -ting, -ding, -ding, -ti, -ti, -di kabilar) shevalarda qo‘llashga hamon yo‘l qo‘yib kelinmoqda va bu adabiy til me`yori nuqtai nazaridan ijobiy hodisa sanalmaydi. 6 Шомаqсудов ва бошq. O‘збек тили стилистикаси. – Т.,1983, 98-б. 7 Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 55-б. 8 Абдураhмонов G‘., Шукуров Ш. O‘збек тилининг тарихий грамматикаси, 36-б.

Qaratqich kelishigi shakllariga funktsional-uslubiy nuqtai nazardan qaraganda, ularda ba`zan badiiy uslubga xos bo‘lgan variantlrni kuzatish mumkin. Masalan: - (i)m qo‘llaniladi: Axir hayajonlar o‘zligim manim , mayli qalbingga ham ko‘chsin hayajon (K.Bahromova. Jo‘shqin bolalik), YO rab, yozug‘im nedur manim ? (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Manim so‘zi bilan parallel holda menim ham qo‘llaniladi: Nega menim qulog‘imda tun va kun, / Boyqushlarning shumli tovshi baqirar?; Nega menim borlig‘imga har o‘yun, / Va har kulgu og‘u separ, o‘t qo‘yar (CHo‘lpon. YOng‘in); -n qo‘llaniladi: Qarindosh goh, puch yong‘oq quchoq ko‘rib dong qotgan, / Inisin qo‘lida goh pichon ko‘rib dong qotgan (H.Xudoyberdieva). Kelishik qo‘shimchasi variantlarining ma`lum qismi mumtoz adabiyot matnlariga xos. Masalan, qaratqich-qaralmishli birikmaning inversiyaga uchragan holda qo‘llanilishi: Seli ashkim birla tutmish jumlai olamni su, Jumlai olam nekim bu obgun toramni su (Navoiy. Seli ashkim birla). Bu an`ana hozirgi she`riyatda ham davom etmoqda: YArqirar ming bir bahor ko‘rki kamolingda sening, / Oftobning aksi bor o‘tlug‘ jamolingda sening (J.Jabborov. Sening). Mumtoz adabiyotda qaratqich kelishigini ifodalovchi aniqlovchi-aniqlanmish qurilmali birikmada aniqlovchi ruknlardagi ochiq yoki yopiq bo‘g‘inlarning qat`iy tartibini saqlash maqsadida qisqargan shakli – ing ishlatiladi: SHavqimning shuhrasi boshing uza zar tora fido, / Ko‘ngluming mahzani gul orazi gulnora fido (Joniy) kabi. Me`yoriy grammatika qoidasiga muvofiq aniqlovchi-aniqlanmish qurilmali birikmada aniqlovchi qaratqich kelishigi shaklini olganda aniqlanmish ham unga mos shaklda turlanishi lozim. Ammo badiiy uslubda misralardagi bo‘g‘inlar sonining qat`iy bo‘lishi haqidagi qoidadan kelib chiqib, bunday bo‘lmasligi ham mumkin: G‘ururing sig‘maydi po‘lat teringga, / SHaraflar yuki bor sening bunkerda (G‘.G‘ulom. G‘alabamizning zarrin sahifasi). Qaratqich kelishigi ba`zan belgisiz qo‘llanadi. Masalan: Qarshingda turibdi umrim bir kuni , / Mening uvoq she`rim – mening dilporam (J.Kamol. Sakkizlik). Ammo uning bu tarzda qo‘llanilishi barcha uslublarda uchraydi.

Og‘zaki nutqda qaratqich va tushum kelishigini farqlamaslik til madaniyatiga nihoyatda ziddir. Dostonlar matnida uning Kimniki suluv q izi bo‘lsa Pa h lavon Q aysarga buyuradi (Oysuluv) tarzida uchrashi ham shevachilikning ta`siridir. R.Qo‘ng‘urov Alisher Navoiy asarlarida qaratqich kelishigi vazifasida boshqa kelishik qo‘shimchalari, masalan, qaratqich o‘rnida chiqish va jo‘nalish kelishiklari ishlatilganligini ko‘rsatib o‘tgan: Ishq bog‘i holatin so‘r oshiqu ogohdin, / Kim fazosinda tafovut yo‘q gadog‘a shohdin (CHor devon), La`ligun har mayki ichdim ul mayilab hajridin / Ko‘zdin ashki , la`ligun yonglig‘ ravona aylaram (CHor devon). Olim shoir asarlari matnida epizodik holatlarda u ning ham qaratqich vazifasida kelganligini payqagan: Soyil menu maqsadim erur, naqdi visoling buxl aylama jona... (CHor devon). 9 Tushum kelishigi ko‘rsatkichi –ni barcha funktsional uslublar uchun meyo`r hisoblanadi. Uning –di/di, -ti/ti shakllarda qo‘llanilishi buzilgan sheva ko‘rinishlaridir: kitapti ber, tog‘omdi ko‘rdingma kabi. –(i)n shakli va belgisiz qo‘llanishi esa badiiyat bilan bog‘liq va adabiy asarlarda faol uchraydi. Masalan: e rka malak, achchig‘lanmam senga. / Uchirsang-da ko‘kka yurak kulin , / Achchig‘lanmam senga nozil quyosh, / YOndirsang-da umidimning gulin (Fitrat. Achchig‘lanma degan eding), Zero ma`rifat mash`alin o‘chirib, elni zulmatga solmoqni niyat qilgan birda-bir mustabid mash`um maqsadiga etmagandur (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi); Ulug‘ Hoqon, sendan so‘rov shu erdi. elga sabr, bardoshdan bo‘lak narsa ber (H.Xudoyberdieva. Bo‘lak narsa). Ul ko‘prik ostida solg‘ay imorat (O.Hojieva. Qismat). Belgisiz qo‘llanish boshqa funktsional uslublarda, ayniqsa so‘zlashuv uslubida tez-tez uchraydi: kitob o‘qimoq, suv ichmoq, ovqat emoq kabi. Ammo hamma vaqt ham tushum kelishigining belgili-belgisiz holatlarini matnda teng qo‘yib bo‘lmaydi. Ularning noo‘rin almashtirilishi stilistik g‘alizlik va noaniqlikni keltirib chiqarishi mumkin. R.Qo‘ng‘urov bu holatni miltik otdi →o‘q uzdi / milt’iqni otdi →qurolning o‘zini uloqtirib tashladi; bola ko‘rdi →tug‘di / 9 Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 58-б.

bolani ko‘rdi →kimdir qandaydir bolani ko‘rdi; qo‘l qo‘ydi →imzo chekdi / qo‘lni qo‘ydi →qo‘lini qaergadir (masalan elkaga) qo‘ydi; ot qo‘ydi →nomladi / otni qo‘ydi →otni bog‘likdan bo‘shatdi kabi misollar yordamida tahlil qiladi va bu farqlanishlarning sababini tushum kelishigidagi so‘zning o‘zi bog‘langan fe`lga nihoyatda zich bog‘linib, qo‘shma so‘z tashkil etganligi bilan izohlaydi. 10 R.Qo‘ng‘urov mumtoz adabiyotda, ba`zan shevalarda ushbu kelishikning - i/-i shakllari yordamida ifodalanishini qayd etgan: Xonim suyukli soching vor, na sud shonasi yo‘q, / Ochib desam so‘zimi ma`rifat nishonasi yo‘q (So‘fizoda). 11 Jo‘nalish kelishigi ko‘rsatkichi –ga o‘zining –ka, -qa, -g‘a ko‘rinishlariga ega va bu variantlarning yuzaga kelishi ular qo‘shiladigan so‘zning oxiri qanday tovush bilan tugaganligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan: maktab+ga, yurak+ka, qishloq+qa kabi. Ammo –g‘a shaklining qo‘llanilishi biroz farqlanadi. Bu shakl hozirgi adabiy til me`yorlariga mos kelmaydi va shuning uchun eski o‘zbek tilining namunasi sifatida badiy matnlarda va xalq og‘zaki ijodi namunalarida uchraydi: –Haq taolog‘a shukurkim, o‘z pushti kamarimdan bo‘lgan farzandlarimdan yolchitmasa-da, senday shogird ato qildi... –Mirzo Ulug‘bek qaltiragan qo‘llari bilan Ali Qushchini quchoqlab, peshanasidan o‘pdi. "Musofir yurtiga ketmoqdamen, o‘z elimga qaytmoq nasib bo‘lurmu, yo‘qmu–bilmaymen, shu sabab–kitoblar qayg‘a yashirilgan–bilmog‘im darkor, darvesh",–degan gaplari uning ko‘nglini vayron qildi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). SHovqimg‘a irg‘iydi arabi tulpor, / Borayotgan shunday davlatli shunqor (Alpomish) kabi. Ammo “Kuntug‘mish” dostonidan olingan mana bu parchada – g‘a ning qo‘llanilishida sun`iylik bordek tuyuladi. Bu noqislik dostonni yozib oluvchining doston aytuvchi tilining dialektal xususiyatini to‘g‘ri anglab etmaganidan bo‘lishi mumkin: SHahzoda ko‘nglida: “SHu qopa yo tog‘ bo‘lg‘ay, yo bir qora daraxt el bo‘lg‘ay”, - deb ikkovi qo‘l ushlashib shu tarafg‘a qarab ravona bo‘ldi. Jo‘nalish kelishigining –a, -na ko‘rinishlari badiiy nutqqa xoslangan bo‘lib, bu qisqargan shakl poetik talab natijasi bilan yuzaga keladi: Bazm aro yozim bila 10 Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 58-б. 11 Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили стилистикасидан очерклар, 77-б.

tufroqqa goh may to‘kung, / Kim erur ul ham yaqinkim, to‘kkasiz tufrog‘ima (Navoiy. Baski qon bordi), Ul quyosh hajrida za`fim o‘yladurkim, o‘lg‘amen, / Soya tushsa nogahon bu jismi betob ustina (Navoiy. Nildin behol holing). Bu variantlarning shevalarda, masalan, xorazm shevalarida hozirda ham qo‘llanilib kelinatyoganligi adabiy til nuqtai nazaridan me`yorning buzilishidir. “Alpomish”dagi mana bu misralar ham shevachilik ta`sirida badiiy doston matniga kirib kelgan: Xazon bo‘lib bog‘da gullar so‘libdi, / SHum falak boshima savdo solibdi, / Xudo deyin, yaratganga jilayin, / O‘z akama qanday zakot berayin. Jo‘nalish kelishigi ma`nosi belgisiz holatda ham anglashiladi va bu jihat so‘zlashuv hamda badiiy uslublarga xoslangan: Kunlarimiz jilg‘alarday o‘tdilar oqib, / Maktab bordik og‘ir bo‘lib qoldik daf`atan (A.Oripov. O‘ylarim). Ushbu kelishikning ko‘makchilar bilan sinonimik munosabatga kirishishi uning ko‘zga ko‘rinarli stilistik alomatlaridan biridir. Ammo bu sinonimiyada uslubiy farqlar ko‘zga tashlanadi. “-ga li konstruktsiya hamma stillar uchun umumiy bo‘lsa, tomon ko‘makchili konstruktsiya ko‘proq ilmiy stil’, yozma nutq uchun xarakterlidir. Sari ko‘makchili forma esa, asosan, poetik nutq uchun xos”. 12 Ayrim misollar keltiramiz: Xorazm Jaloliddin xayolidek qiziq tush, / Ta`birga par bermasa na bir pari, na bir qush, / Sodda Gurlan sari bor, kelar bir bosiq tovush: / “Ko‘ngilni ko‘targuvchi saboni ko‘rmoq bo‘lsang, / Bor Amu bo‘ylariga, borgin do‘stginam” (O.Matjon. CHorlov). Jo‘nalish kelishigi tabiatida ko‘makchilar bilan sinonimlik xususiyati mavjud. Masalan u uchun ko‘makchisi bilan shunday munosabatga kirishadi: Ukamga kitob oldim - Ukam uchun kitob oldim. U bu erga dam olishga kelgan - U bu erga dam olish uchun kelgan kabi. CHiqish kelishigining grammatik ko‘rsatkichi –dan bo‘lib, uning mumtoz adabiyotda va shevalarda -din/-don, -tan/-ton, -nan/non kabi ko‘rinishlari mavjudligi haqida ilmiy manbalarda ma`lumotlar mavjud. 13 -dan barcha funktsional uslublar uchun bab-baravar, ammo uning –din variantida badiiy uslub 12 Шомаqсудов А. ва бошq. O‘збек тили стилистикаси, 87-б. 13 Бу hаqда qаранг: G‘уломов А. O‘збек тилида келишиклар // O‘зФА филилали асарлари, II серия, II китоб. – Т.,1941.

uchun xoslanganlik kuzatiladi: Topmadi hirgiz bu Mashrab o‘z vujudidin xabar, / Bir nazar qilsangki rohat topqusi jonu tanim (Mashrab). Bu an`ana hozirgi zamon poeziyasida ham davom etmoqda: Vatan sevmakdin ortiq / Menga olamda shior bo‘lmas, / Vatan ishqida yongan qalb / Bilingki, asti xor bo‘lmas (Vatandir yaxshi yor bo‘lmas). Og‘zaki nutqda uning -tan/-ton, -nan/non shakllarining qo‘llanilishini rad etib bo‘lmagani holda, uni yozma nutqqa olib kirishni ijobiy hodisa sifatida qarab bo‘lmaydi. CHiqish kelishigi hamda boshqa kelishiklar va ko‘makchilar bilan yuz beradigan sinonimiya ifodada turli ma`no nozikliklarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Masalan, u tushum kelishigi bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi: gunohi dan o‘tmoq/gunohi dan kechmoq - gunohi ni o‘tmoq/gunohi ni kechmoq kabi. Ammo kelishik qo‘shimchalari o‘rtasidagi bu yaqinlik ham ularning bemalol almashinib qo‘llanilishiga monelik qiladi. O.YOqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida dan ning o‘tmoq bilan, - ni ning kechmoq bilan qo‘llanilganligi bu qo‘shimchalarning o‘zi birikib kelgan so‘zlardagi semantik ottenkalarni farqlash xususiyatlari bilan izohlanadi. Gunohidan o‘tmoq da aniq bir vaziyatdan amalga oshirilgan faoliyat, gunohini kechmoq da umuman faoliyat nazarda tutiladi. SHu bilan birga bu birikmalarni qo‘llashdagi an`anaviylikning ham ta`siri bo‘ladi: Agarchi siz shahzodaning gunohidin o‘tsangiz ... G‘ofil banda, gunohimdan o‘tgaysiz , bonu... Benuqson parvardigor, bandai g‘ofilning gunohidin o‘tgaysiz , mav lono... - SHahzoda uning gunohlarini kechmaydimi ? Agar keyingi gapdagi kechmoq fe`li uning varianti kechirmoq bilan almashtirilsa, vaziyat yana ham oydinlashadi. Gunohlarini kechmoq, gunohlaridan kechmoq va gunohlarini kechirmoq deyish mumikn bo‘lgani holda, gunohlaridan kechirmoq deb bo‘lmaydi: –Hayhot!– deb xitob qildi.–Agarchi masala shahzoda - ning gunohlarini kechirmoqda bo‘lsa, yurt osoyishtaligi yo‘lida men sulhdan bosh tortmas edim. Qiyos uchun: SHahzodaning gunohini kechirgay (O.YOqubov) - SHahzodaning gunohidan kechirgay kabi.

CHiqish kelishigi ko‘shimchasi qaratchich kelishigi ko‘rsatkichi bilan sinonim bo‘lishi mumkin. O‘.Xoshimovning “Tushda kechgan umrlar” romanidan ayrim misollar keltiramiz: Bultur qaysidir sovxozda talabalardan biri sirg‘anib, quduqqa tushib ketibdi. Sigirni etaklab o‘tib ketishayotganida do‘kon oldida do - mino qarsillatib o‘tirgan mujiklardan biri gap otdi - O‘qituvchilarning muomalasi o‘zgarib qolganiga, sinfdoshlarining biri achinib, biri havotirlanib qarayotganiga e`tibor bermaslikka harakat qilar, dadasidan esa na xat, na xabar bor edi. Matnlarda bir so‘zi ta`kiddan tashqari qo‘shimchalar o‘rtasida sinonimiyani quvvatlovchi vosita vazifasini bajaradi. Boshqa holatlarni ham kuzatamiz: Qani shunaqalardan o‘n mingi , boring, ana mingtasi bo‘lsa! CHiqish kelishigi jo‘nalish kelishigi bilan ham sinonimik munosabatda bo‘ladi. Ammo bu sinonimiya ko‘ra, qaraganda, nisbatan singari ko‘makchilar vositachiligida amalga oshiriladi: aytishidan - aytishi bo‘yicha – aytishicha – aytishiga qaraganda. Masalan: Xondan ko‘ra biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi (P.Qodirov. YUlduzli tunlar) – Xonga nisbatan biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi – Xonga qaraganda biz turgan joy CHechiktuga yaqinroq edi . Mahkamning bosiqligi esa uni Ochilga nisbatan bir necha yosh katta ko‘rsatardi (P.Qodirov) - Mahkamning bosiqligi esa uni Ochildan bir necha yosh katta ko‘rsatardi .

Ushbu kelishikning ko‘makchilar bilan sinonimiyasi sezilarli uslubiy xarakterga ega. Masalan, -bilan ga sinonim. Sinonimik munosabatning bu ko‘rinishida biroz zo‘rama-zo‘rakilik borday tuyuladi. Bunda –dan va bilan sinonimiyasi o‘zlari birgalikda kelayotgan so‘z tarkibidagi grammatik o‘zgarishga bog‘liq holda yuz beradi: O‘tirishi bilan gap boshladi / O‘tirgandan gap boshladi kabi. Orqali ko‘makchisi o‘rin ma`nosini bildirganda –dan bilan sinonim bo‘lish mumkin: paxtazor orqali - paxtazor bilan - paxtazordan . Garchi ular sinonimik munosabatga kirishib, harakat yo‘nalishini umumiy ma`noda ko‘rsatsa ham, ma`lum stilistik nozikliklarga ega. Paxtazordan deyilganda harakatning bevosita boshlanish nuqtasi tushuniladi, paxtazor orqali deyilganda esa harakat paxtazordan emas, balki boshqa joydan boshlanib, paxtazorni ham qamrab olganligi ma`ulm bo‘ladi. Sabab munosabatlari anglashilganda uchun ko‘makchisi ham sinonim bo‘ladi: U ko‘p o‘qigani uchun ko‘p biladi U ko‘p o‘qiganidan ko‘p biladi . YOrmat shahardan piyoda qaytib, o‘lguday horigani uchun , hamma otlarga Yo‘lchi qaradi (Oybek) - YOrmat shahardan piyoda qaytib, o‘lguday horiganidan , hamma otlarga Yo‘lchi qaradi. -dan qo‘shimchasining nutqda tushirilib qoldirilishi adabiy til uchun me`yoriy holat emas. Ammo so‘zlashuv uslubida bu kamchilik ko‘zga tashlanib turadi. Masalan, “Oysuluv” dostonida –dan tushib qolgan holat ko‘p uchraydi va bu ham je-lanuvchi shevaning, ya`ni doston aytuvchi lahjasining doston tiliga ta`siri natijasida sodir bo‘lgandir: borgan so‘ng, otgan so‘ng, bo‘lmagan so‘ng, kelgan so‘ng, qaytgan so‘ng, ketgan so‘ng kabi. Bular ketgan so‘ng Oftoboy Kunbotirning tulporini, egar-abzalini, yov-yarog‘ini olib, o‘zining sayribog‘ q ilib o‘ynab keladigan gulshan bog‘iga jo‘natdi. O‘rin kelishigi ko‘rsatkichi –da ham barcha funktsional uslublar uchun umumiy sanaladi va so‘zlashuv uslubidagi ko‘rinishi –ta ni istisno qilganda asosan shu shaklda qo‘llaniladi. Ushbu kelishik qo‘shimchasidan badiiy uslubda foydalanish ayrim o‘ziga xosliklarga ega. Masalan, so‘z o‘zagi va qo‘shimcha orasida bitta – n tovushi orttiriladi: Surxoningda anor guli kahrabodiur, / YOboningda bodomlaring talx g‘izodir, / Qovun-tarvuz qursog‘inda selitrodur, /

Kimlar seni bemor etdi, / Tabiatingni xor etdi (O.Hojieva. Dardlashuv). –n tovushining orttirilishi qadimgi turkiy tilda ham mavjud bo‘lgan. O‘rin kelishigi qo‘shimchasi ayrim ko‘makchilar bilan sinonimik munosabatga kirishadi. U vosita, holat, birgalik singari ma`nolarni anglatish barobarida bilan ko‘makchisiga sinonimik munosabatda bo‘ladi: Qishloqdan mashina bilan keldim / Qishloqdan mashinada keldim va bunda vosita ottenkasini ifodalaydi; e rtaga nima bo‘lar ekan, degan xayol bilan kun bo‘yi o‘ylanib yurdim / ertaga nima bo‘lar ekan, degan xayolda kun bo‘yi o‘ylanib yurdim. Hatto mana bu: Qalandarov bir haftaning ichida hamma rasm-rusumni joyiga qo‘yib, Hurinisoni nikohlab olibdi misolidagi ichida so‘zini ichi bilan ga almashtirish mumkin. U poetk uslubga xos bo‘lgan uzra ko‘makchisi bilan ham sinonim bo‘ladi: Xok dedi: ey Er, jahon tuprog‘i boshim uzra-ku , / Er dedi: Hayot g‘amining tog‘i boshim uzra-ku , / So‘rsalar bu hol sirin inson umridan, ul dedi: / - Ikkisining ham axir so‘rog‘i boshim uzra-ku (O.Matjon. To‘rtlik). A.G‘ulomov va R.Qo‘ng‘urovlar unga bog‘lovchi sifatida qarashadi: “ -da. V bog‘lovchi, bunday vaqtda u va, ham bog‘lovchilari bilan sinonimik munosabatda bo‘ladi (ma`no ottenkasida farq bor): …keldi/ da ketdi // …keldi va ketdi; kelsa/ da ishlamadi // kelsa h am ishlamadi ”. 14 Ot so‘z turkumi doirasida qaraladigan sub`ektiv baho shakllarida ham modallik munosabatlari mavjud. Bu kabi kichraytish ma`nosini bildiruvchi -cha, - choq, -loq,-chiq,-chak; e rkalash ottenkasini beradigan -gina/-kina/-qina, -xon, -jon, -boy, -bek, -qul, -toy, -oy, -beka, -bekach, -poshsho, -bibi, -pari, -bonu, -niso; kuchaytiruv, kattalashtirish, ulug‘lash, tantanavorlikni ifodalovchi –on, -kon, -vor, -g‘on, -don kabi qo‘shimchalar va affiksoidlar, kamsitish ma`nosini hosil qilishning yo‘llari xususida R.Qo‘ng‘urovning “Sub`ektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari” asarida batafsil ilmiy mulohazalar bayon etilgani sababli masalaning bu jihatiga to‘xtalib o‘tirmaymiz. 14 G‘уломов А., Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тилининг морфем луg‘ати.- Т.: O‘qитувчи, 1977, 410-б.

R.Qo‘ng‘urov ushbu monografiyasida sub`ektiv baho ma`nosining fonetik, leksik, leksik-grammatik usullari haqida mulohaza yuritib, bu shakllarning hamma ko‘rinishi ham, asosan og‘zaki nutq uchun xos bo‘lgan hodisalar ekanligini, badiiy asar tilida tez-tez uchrab turuvchi bu kabi shakllarning aslida og‘zaki nutq uchun xos bo‘lganligini ta`kidlaydi va sub`ektiv baho formalarining stilistik qiymati ularning turli xil ma`no nozikliklari hosil qilishi, baholash momentiga ega ekanligi bilangina chegaralanmasligi, bu formalarning stilistik xususiyati haqida gapirganda ham ularning o‘zi uchun notipik kontekstda ishlatilishi, ularning funktsional stillar nuqtai nazaridan xarakteristikasi, o‘rni bilan sub`ektiv baho formalarining sinonimiyasi masalalari haqida ham so‘zlash lozimligini aytish barobarida masalaning ana shu jihatlarini ham atroflicha tahlil etadi. 15 Ot so‘z turkumiga oid stilistik resurslar haqida so‘z yuritilar ekan, o‘zbek tilshunosligida grammatik shakllar o‘rtasidagi sinonimik munosabatlarning yirik tadqiqotchisi bo‘lgan prof. YO.Tojievning tadqiqotlariga ham to‘xtalmasdan o‘tolmaymiz. Olim faqatgina shaxs oti yasovchi –chi qo‘shimchasining –gar (sehrchi-sehrgar, holvachi-holvagar), -kor (xizmatchi-xizmatkor, paxtachi- paxtakor), -kash (juvozchi-juvozkash, aravachi-aravakash, pillachi-pillakash), - shunos (tilchi-tilshunos, tarixchi-tarixshu-nos), -furush (eski-eskifurush, do‘ppichi- do‘ppifurush), -soz (mashinachi-mashinasoz, samolyotchi-samolyotsoz), -paz (somsachi-somsapaz, holvachi-holvapaz, kabobchi-kabobpaz), -go‘y (qasidachi- qasidago‘y, maslahatchi-maslahatgo‘y), do‘z (etikchi-etikdo‘z, yamoqchi- yamoqdo‘z), -boz (qushchi-qushboz, kaptarchi-kaptarboz), -dor (ijarachi- ijarador), -xo‘r (qasamchi-qasamxo‘r), -xon (mushtumchi-mushtumxon), -don (siyosatchi-siyosatdon), -navis (g‘azalchi-g‘azalnavis, qasidachi-qasidanavis, hikoyachi-hikoyanavis) hamda rus tili va u orqali kirib kelgan –ist (traktorchi- traktorist, futbolchi-futbolist), -er/-yor (grimchi-grimer), -(i)oner (pensiyachi- pensioner), -ant (muzikachi-muzikant), -graf (fotochi-fotograf), -ator (ekspluatatsiyachi-ekspluatator), -ik/avik (frontchi-frontovik, prozachi-prozaik, satirachi-satirik), -shik (svarkachi-svarshik, ekskovatorchi-ekskovatorshik), -on 15 Qo‘нg‘уров Р. Субъектив баhо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1980, 61,49-бетлар.

(pochtachi-pochtal’on), -smen (sportchi-sportsmen), -log (rentgenchi- rentgenolog) 16 singari qo‘shimchalar, yana bu qo‘shimchalarning o‘zaro sinonimik munosabatda bo‘lishini va bu munosabatlarda vujudga keladigan uslubiy nozikliklarni tahlil qilish bilan o‘zbek tilidagi morfologik ko‘rsatkichlarning uslubiy imkoniyatlari naqadar keng ekanligini amalda isbot qilib berdi. “Bizningcha, - deb yozadi olim. – har qanday affiksning ma`no doirasini belgilashda ikki narsaga e`tibor qilish kerak: birinchidan, affiksning qanlay o‘zakka qo‘shilayotganligiga qarab, uning ma`nolarini belgilash kerak bo‘lsa, ikkinchidan, shu affiksning sinonimlarini keltirish orqali belgilash kerak. Bu ikkala narsani hisobga olmasdan turib, affikslarning ma`no xususiyatlarini to‘la belgilash mumkin emas. Agar shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, -chi affiksining ma`nosini unga sinonim bo‘lib kela olishi mumkin bo‘lgan affikslarning va uni ma`no jihatdan qoplaydigan boshqa vositalarning miqdori bilan belgilanishi mumkin. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida –chi affiksi 20 dan ortiq shaxs otlari yasovchi affikslar bilan sinonim bo‘lib kela oladi”. 17 -chi qo‘shimchasining iste`molda bo‘lish imkoniyati boshqa manbalarda ham ta`kidlangan. 18 Biz ularga ana shu imkoniyatning yana bir qirrasi – uslubiy bo‘yoqqa egalik yoki ega emaslik nuqtai nazaridan yondoshib ko‘ramiz. Uning qo‘llanishidagi birinchi yo‘nalishni olib qaraylik: kitob+cha, stol+cha, qalam+cha kabi. Bu erda u so‘zlar tarkibida uslubiy bo‘yoqning vujudga kelishiga xizmat qilayotgan emas. Bir predmetning ikkinchisiga nisbatan hajm jihatdan kichikligini ko‘rsatmoqda, xolos. Demak, u, eng avvalo, o‘zbek tilida kichraytirish ma`nosini ifodalovchi morfologik ko‘rsatkich sifatida baholanadi. Ammo qo‘shimchaning qo‘llanish ko‘lami kengaya borgani sari uning morfologik-uslubiy imkoniyatlari ham kengayib boraveradi. 16 Мустаqиллик шарофати ва ижтимоий-сиёсий тузумнинг o‘згариши билан бу каби сo‘зларнинг qo‘лланиш имконияти тобора камайиб бораётганлигини hамда –чи qo‘шимчасига o‘з o‘рнин бo‘шатиб бераётганини таъкидлаймиз. 17 Тожиев Ё . O‘збек тилида шахс отлари ясовчи аффикслар синонимияси. – Тошкент, 1987, 13-14- бетлар. 18 Бу hаqда qаранг: G‘уломов А., Тихонов А., Qo‘нg‘уров Р. O‘збек тили морфем луg‘ати. – Тошкент, 1977, 442-бет.

Affiksni ikkinchi yo‘nalishda kuzatamiz: uka+cha, jiyan+cha, singil+cha, bola+cha singari. Aslida bu so‘zlarning o‘zagidan kichiklik ma`nosi anglashilmoqda. CHunki aytilishi bilanoq ongimizda ularning aka, tog‘a, opa, katta singari botiniy oppozitsiyasi shakllanadi. SHuning uchun ham –cha qo‘shilgach, bu so‘zlarda erkalash ottenkasiga ega bo‘lgan ijobiy uslubiy bo‘yoq shakllanadi. Nutqda aksincha bo‘lishi ham mumkin. Buni uchinchi yo‘nalishda kuzatamiz: e rkak+cha, oyim+cha, otin+cha, xotin+cha, Salim+cha kabi. So‘zlarning -cha bilan bu birikishlarida matniy vaziyatga qarab kamsitish, iltifotsizlik, nazarga ilmaslik, mensimaslik, piching va, hatto, haqorat singari salbiy uslubiy ottenkalar vujudga keladi. Aytilganlar ot so‘z turkumining funktsional-stilistik imkoniyatlari so‘z turkumlari orasida ancha keng ekanligidan dalolat beradi.

Adabiyotlar 1. Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. – T., 1983. 2. Abdurahmonov G‘., SHukurov SH. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T.: Fan, 1973. 3. G‘ulomov A. Ko‘plik kategoriyasi. – T., 1944; O‘zbek tili grammatikasi, I tom. – T., 1975. 4. G‘ulomov A. O‘zbek tilida kelishiklar // O‘zFA fililali asarlari, II seriya, II kitob. – T.,1941. 5. G‘ulomov A., Tixonov A., Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tili morfem lug‘ati. – Toshkent, 1977. 6. Zulfiev YA. –lar affiksining so‘z tarkibida qo‘llanish xususiyatlari // O‘zbek tili va adabiyoti, 1972, 5-son. 7. Tojiev YO. O‘zbek tilida shaxs otlari yasovchi affikslar sinonimiyasi. – Toshkent, 1987. 8. SHomaqsudov A. va boshq. O‘zbek tili stilistikasi. 9. SHomaqsudov va boshq. O‘zbek tili stilistikasi. – T.,1983. 10. Qo‘ng‘urov R. O‘zbek tili stilistikasidan ocherklar. – Samarqand, 1975. 11. Qo‘ng‘urov R. Sub`ektiv baho formalarining semantik va stilistik xususiyatlari. – T.: Fan, 1980.

Похожие

Morfologik uslubiyat

Morfologik tipologiya Ot so‘z turkumi kategoriyalari

Sintaktik uslubiyat

Uslubiyat. Leksikografiya. Etimologiya

Sifat son olmosh stilistikasi