Lisоniy sathda gap bo‘laklari. Kesim - Лингвистика - Рефераты

Lisоniy sathda gap bo‘laklari. Kesim

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Lis о niy sathda gap bo ‘ laklari . Kesim Reжa: 1. Kesim. Kesimlik kategoriyasi. 2. Grammatik shakllangan gaplar. 3. Semantik-funktsional shakllangan gaplar. 4. Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. 5. Kesimning [W] ga ko’ra turlari. 6. Sodda kesim. Murakkab kesim. Tarkibli kesim.

Kesimlik kategoriyasi . Gap bo’laklari Pm ma‘nosi bilan uzviy bog’liqdir. Shu boisdan gap bo’laklarini ko’rib o’tish bevosita gapning «jon»ini, markazini shakllantiruvchi vosita - kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma‘nolari va ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishimiz zarur. Zero, gap kengaytiruvchilari tushunchasi, ularni ajratish shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta‘minlovchi kesimlik kategoriyasi va uning ko’rsatkichlari, ifodalanish xususiyatlari bilan uzviy bog’liqdir. Shu sababli, gapning gapligini, ya‘ni bir nisbiy tugal fikrni, so’zlovchining hukmini, o’y-xayollarini boshqalarga yetkazishning, ular tomonidan to’g’ri anglanishining eng muhim omili - bu nutq bosqichida nutq sharoiti, lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasidir. Demak, kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi uni tinglovchiga yetkazishning eng muhim lisoniy omildir. Kesimlik kategoriyasi mazmun jihatidan tasdiq-inkor (T), so’zlovchining bayon etilgan fikrga bildirgan munosabati (M), zamon (Z) va shaxs-son (SH) ma‘nolaridan tarkib topadi. (Buni qisqacha shartli ravishda T, M, Z, Sh deb belgilaymiz va qulaylik uchun keyingi o’rinlarda ana shu shartli qisqatmalardan foydalanamiz). Bu ma‘nolar yaxlit holda voqelangandagina ichki mazmun tomonini namoyon qila oladi. T, M, Z, Sh ma‘nolarining har biri alohida-alohida ravishda yuzaga chiqishi mumkin. Masalan, modal so’zlarda mayl (modallik) ma‘nosi bo’ladi. Kishilik olmoshlari va egalik qo’shimchalarida shaxs- son ma‘nosi yetakchilik qiladi. Tasdiq-inkor so’zlari (ha, yo’q) da bo’lishli- bo’lishsizlik (-ma, 0) da tasdiq-inkor ma‘nosi yorqin ifodalangan bo’ladi. Payt ravishlari, zamon otlari, shuningdek, o’rin-payt kelishigi shaklida, ravishdosh va sifatdoshlarda zamon ma‘nosi ifodalanadi. Lekin bularning barchasi alohida- alohida voqelanishlar bo’lib, kesimlik vazifasida yuzaga chiqishidan boshqa holatlarda yaxlit sistem tabiatga ega bo’lmaydi. Zero, kesimlik kategoriyasi mazkur alohida olingan kategoriyalarning yaxlitligi (sistemasi) dan iboratdir. Har qanday tizim o’z tarkibiy qismlarining oddiy yig’indisidan kattaroq butunlikdir. Chunki T,M,Z,SH, kategoriyalari kesimlik kategoriyasida birlashar ekan, bu butunlik tarkibiy qismlarida avval bo’lmagan, lekin sistema tashkil etganda

tug’iladigan hodisalarni ham qamrab oladi. Masalan, o’tgan yili o’qimagan odam birikuvidagi o’qimagan so’z shaklining birikuvchisi o’tgan yili so’z kengaytiruvchisi (lekin gap bo’lagi emas) dir. U o’tgan yili o’qimagan gapidagi o’tgan yili so’z shakli gap bo’lagi (hol)dir. Demak,birinchi qurilmadagi kesimlik kategoriyasi azosi emas, shu boisdan uning birikuvchisi (o’tgan yili) gap bo’lagi emas. Ammo ikkinchi qurilmada -gan kesimlik kategoriyasini tarkibiy qismi bo’lib, uning birikuvchisi gap bo’lagidir. Gap kesimlik tarkibidagina gap bo’laklarini o’ziga tobelaydi. Bu uning butunlik tarkibida kasb etgan yoki namoyon bo’lgan belgisidir. Kesimlik kategoriyasining nutqiy gaplarda voqelanishidagi ikki holatini farqlash lozim. 1.Kesimlik kategoriyasining grammatik (morfologik) shakllar orqali voqelanishi. 2.Kesimlik kategoriyasining semantik-funktsional ifodalanishi. Bundan kelib chiqqan holda gaplarni ikkiga ajratish mumkin: 1.Grammatik shakllangan gaplar. 2.Semantik-funktsional shakllangan gaplar. Grammatik shakllangan gaplar . Grammatik shakllangan gaplarda kesimlik kategoriyasi shakli kesimlik qo’shimchalarining faqat o’zi bilan yoki bog’lama va kesimlik qo’shimchalari vositasida yasalishi mumkin. O’zbek tilida kesimlik qo’shimchalarining quyidagi turlari mavjud. 1.Kesimlik kategoriyasining tarkibiy qismlari sinkretik, ya‘ni ajralmas, bitta moddiy ko’rinishda berilgan qo’shimchalar bo’ladi: o’qi -y , ket- aylik, kel- di. Bu qo’shimchalar (-y, -aylik, -di) ning har birida tasdiq-inkor, shakl, zamon va shaxs- son ma‘nolari birgalikda umumiy shaklga egadirlar. Masalan, o’qiy kesimidagi -y qo’shimchasi bo’lishlilik (-may uning bo’lishsiz shakli), buyruq- istak mayli(bunda -sin, -ng, (o’qisin, o’qing ) bilan paradigma - o’xshashlik qatori hosil qiladi), kelasi zamon, birinchi I shaxs (II shaxs o’qi), birlik (ko’plikda o’qiylik) ma‘nolariga ega. Bunday holatni borsa, yozsa so’zshakllari tarkibidagi shart mayli qo’shimchasida

ham ko’rish mumkin. Bunday sinkretik shaklli ma‘nolar nol morfemalarda ham mavjud: 1.O’qi! 2.SHavkat - shoir. 3.Qish. 2.Kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida qo’shimcha bilan, modallik, mayl, zamon, shaxs-son qorishiq ravishda bitta qo’shimcha bilan beriladi: kel - ma - di, kel - ma -y, 3.Kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor, modallik, zamon ma‘nolari qorishiq holatda bir qo’shimcha bilan, shaxs-son ma‘nosi boshqa qo’shimcha bilan beriladi: bor- sa -ng, o’qi- sa -ngiz, ko’r- di - mi. 4.Kesimlik qo’shimchasi tarkibida tasdiq-inkor alohida, shaxs-son alohida, modallik va zamon ma‘nolari qorishiq qo’shimcha bilan ifodalanadi: ko’r-ma-di- ngiz. 5.Kesimlik kategoriyasining har bir ma‘nosi alohida-alohida qo’shimchalar bilan ifodalanadi: ko’r-ma-sa-ydi-ngiz. 6.Kesimlik kategoriya ma‘nolarini ifodalashda bog’lama yoki to’liqsiz fe‘l vositalarida yuzaga chiqadi. Masalan: Borgan yigit men bo’laman (A.Muxtor ). Hamon yodimdadir: gul chog’i erdi (Uyg’un, I. Sulton). 7.Kesimlik kategoriyasi ma‘nosi harakat tarzida shakllari bilan analitik usulda ifodalanadi: Uni ko’rdi-yu, baqirib yubordi. Siringni hech kimga ayta ko’rma. Sanab o’tilgan barcha vositalar lisoniy mohiyat nuqtai- nazaridan bir kategoriyaning shakllari sifatida baholanadi va lisoniy sintaktik qolipda, aytilganidek, bitta ramz - (Pm) shartli belgisi bilan beriladi. Quyidagi gaplarning kesim oldiga diqqat qiling. Sensan har narsadan mutabar aziz( W-sen, Pm-san). Ha, ha, ammamning buzog’isan (W-buzog’, Pm- san ). U cho’l burguti edi (W - cho’l burguti, Pm- edi.) U shu yerda yashaydi, uyi ham shu maktabda (W-yasha, maktabda, Pm -di). Ma‘lum bo’ladiki, [W Pm] (W) va (Pm) qismlaridan iborat bo’lib, atov ma‘nosini (W), kesimlik ma‘nosini (Pm) ko’rsatkichlari beradi. (Pm) ko’rsatkichlari formal jihatdan ifodalanganda Pm morfemali deyiladi. Masalan, Uyim shaharda gapidagi shaharda so’zshakli alohida olinganda unda kesimlik

ma‘nosi, vazifasi mujassamlashgan emas. Bu vazifa unga kontekst (nutq sharoiti, gapdagi o’rni va h.) kabilar tomonidan kiritilmoqda. Bunda Pm morfemali ekanligiga uni shahardadir, shaharda edi, shaharda bo’ladi tarzida o’zgartirish bilan ham amin bo’lish mumkin. Demak, Uyimiz shaharda gapida Pm tarkibiy qismlari quyidagicha: T - tasdiq, M - aniq, Z - hozirgi zamon, Sh - III shaxs. Bunda ham kesimning tarkibiy qismlari W va Pm ajralib turibdi. Shu xususiyatga ko’ra, ular semantik- funktsional shakllangan gaplardan ajralib turadi. Semantik-funksional shakllangan gaplar . Semantik-funktsional shakllangan gaplar to’rtga bo’linadi: Modal so’z- gaplar (Kelasizmi?- Albatta) Undov so’z- gaplar (Beh-beh! Oh-oh) Tasdiq inkor so’z- gaplar (Ha, yo’q) Taklif-ishora so’z-gaplar (Ma. ) Bu so’z-gaplarning barchasida kesimlik kategoriyasi ma‘nosi (TMZSH ) so’zning lug’aviy ma‘nosida mujassamlashgan bo’ladi. Shuning uchun bunday so’z-gaplar: a) hech qachon kesimlik qo’shimchalarini qabul qila olmaydi. b) nutqda alohida gap bo’lib kela oladi. v) boshqa gap tarkibiga kirganda, uning biror bo’lagi bilan semantik aloqaga kirishmaydi va o’z mustaqilligini saqlab qolaveradi. Semantik-funktsional shakllangan so’z-gaplarda kesimlik ma‘nosi atov birligi (W) ning lug’aviy ma‘nosi tarkibida mujassamlashgan bo’lib, bunday gaplar kesimi Wm ramzi bilan beriladi. Semantik-funktsional shakllangan gaplarda kesimlik ma‘nosi so’z-gaplarning lug’aviy ma‘nosi bilan bir butunlikni tashkil etganligi sababli kesimlik kategoriyasi uchun xos bo’lgan tasdiq-inkor, modallik, mayl, zamon, shaxs-son (TMZSH) ma‘nolarining rang-barangligi yo’q. Bunda kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolari uchburchak burchaklarining yig’indisiga o’xshaydi. Ma‘lumki, uchburchak burchaklarining yig’indisi 1800 teng bo’lib, bir burchak kattaroq bo’lsa, buning evaziga boshqa burchaklar kichrayadi. Semantik-funktsional

shakllangan gaplarda ham kesimlikning to’rtta ma‘nosidan biri yuzaga chiqqanda boshqalari 0 (nol) ga teng bo’ladi. Bu tasdiq-inkor, mayl, zamon, shaxs-son ma‘nolarining har biri uchun alohida- alohida so’zlar borligi bilan belgilanadi. Masalan, «qat‘iy bo’lishlilik» ma‘nosi (ya‘ni mayl ma‘nosining ko’rinishi) albatta so’zi bilan ifodalansa, kesimlik shaklidagi - ma qo’shimchasi ifodalaydigan shunday bo’lishsiz ma‘no mutlaqo so’z gapi bilan beriladi. Ha, so’zida tasdiq, yo’q so’zida inkor ma‘nosi mavjud. Kesimlik kategoriyasi ma‘nolari kesimdagi atov birligi lug’aviy ma‘nosiga singganligi tufayli so’z-gaplarda bu ma‘nolarning har biri alohida-alohida va rang- barang ko’rinishlarda ifodalash imkoniyatlari cheklangan. Shu boisdan o’zbek tilida kesimlik qo’shimchalarini qabul qiladigan, kesimlik kategoriyasining barcha ma‘nolarini ifodalay oladigan, lug’aviy ma‘nosi kesimlik qo’shimchalariga befarq bo’lgan, ya‘ni ularni erkin biriktira oladigan mustaqil so’z (fe‘l, ot, sifat, son, ravish, taqlid va olmosh ) lardan lug’aviy ma‘nosida kesimlik kategoriyasi qo’shimchalarini biriktira olmaydigan, lekin ularning ma‘nolaridan birini o’z lug’aviy ma‘nosi bilan ko’chaytirgan holda ifodalab, boshqalarini nutqqa o’ta kuchsiz holda voqelantiruvchi so’z-gaplar guruhi alohida ajralib turadi Mustaqil va nomustaqil kesimlik shakllari. O’zbek tilida kesimlik qo’shimchalari o’z voqelanishlari uchun boshqa bir gapni talab qilishi ham, talab qilmasligi ham mumkin. Quyidagi gaplarning kesimlariga diqqat qiling: Men kecha maktabga bordim. O’qituvchi kelsa, dars boshlanadi. Yomg’ir yog’masa edi, ekin-tekin ishlarini saranjomlab olgan bo’lur edik. Birinchi gapning kesimi (bordim) o’z ma‘nosini boshqa gaplarga ehtiyoj sezmasdan voqelantirmoqda. Ikkinchi gapdagi kelsa, uchinchi gapdagi yog’masa edi, saranjomlab olgan bo’lur edik kesimlarining ushbu gaplarda voqelangan ma‘nolari uchun boshqa gaplar talab qilinadi. Boshqacha aytganda, kelsa va yog’masa edi kesimlaridan anglashilgan shart ma‘nosi boshlanadi, saranjomlab olgan bo’lur edik kesimlari yordamida, saronjomlab olgan edik kesimning ma‘nosi esa undan oldindagi yog’masa edi kesimi yordamida yuzaga chiqadi. Agar ikkinchi

va uchinchi gaplarning ikkinchi qismi olib tashlansa, oldingi gaplardagi kesimdan shart emas, balki istak ma‘nosi yuzaga chiqadi: O’qituvchi kelsa. Yomg’ir yog’masa edi. Saranjomlab olgan bo’lur edik kesimi esa oldingi gapsiz hech qachon, boshqacha bo’lsa ham, ma‘nosini voqelantira olmaydi. Ma‘nosini yordamchisiz voqelantiradigan kesimlik shakli mustaqil kesimlik shakli (MKSH) deyiladi. Boshqa gaplarsiz, ya‘ni qurshovsiz o’z ma‘nosini voqelantira olmaydigan, voqelantirgan taqdirda esa butunlay boshqa ma‘no kelib chiqadigan kesimlik shakli nomustaqil kesimlik shakli (NKSH) deyiladi. Kesimning W ga ko’ra turlari . Kesimlikdagi atov birligi vazifasida barcha mustaqil so’z turkumlari kela oladi. Shunga ko’ra, kesimlarni umumlashtirib, ism (ot, sifat, son, ravish, taqlid olmosh)li va fe‘l (fe‘l, olmosh)li kesimlarga ajratish mumkin. Ism bilan ifodalangan kesimlar. Ot: Qarg’a nima deyotganini bilmaymiz, chunki u qarg’a, biz –odam. («Husniobod».) Sifat: E taqsir, qissamiz uzun. (O.) Son: Ikki karra ikki - to’rt. Ravish: O’zlashtirishing - yodaki. Taqlid: Hamma tomon g’uvur- g’uvur, tinchlik yo’q. Olmosh: Sen - mensanu, men - senman, qissamni bayon etsam. Fe‘l bilan ifodalangan kesimlar: 1.Maqsadim - o’qimoq. 2. Qarasam, qaramaysan. 3. Ishning boshi boshlanguncha. 4.Yashnaganim - yashnagan. 5. Yigit kishining uyalgani - o’lgani. 6.Ko’rdi-yu, kapalagi uchib ketdi. Kesim tuzilishiga ko’ra sodda, murakkab va tarkibli bo’ladi. 1. Sodda kesim bir mustaqil so’z bilan ifodalanadi: Sen bahorni sog’inmadingmu? (A.O.) Majlis shunga qaror qildi. Mana bu - yer yong’oq.

SHerzod yulduzni benarvon uradi. 2. Murakkab kesim so’z birikmasi holidagi kengaygan so’z bilan ifodalanadi. Bu kun biz uchun og’ir kun. SHerzod yulduzni benarvon uradigan yigit. 3. Tarkibli kesim yetakchi va yordamchi komponentdan tuzilib, yetakchi komponent lug’aviy ma‘noga ega bo’ladi, yordamchi komponent esa grammatik ma‘no tashiydi. Misollar: Anjir kulchaday yirik va holvaytarday yumshoq edi. (O.): yumshoq - yetakchi komponent, edi - yordamchi komponent. Hammasi sen uchun, dilovar uchun. (A.H.): sen+ yetakchi komponent, uchun - yordamchi komponent, dilovar - yetakchi komponent, uchun - yordamchi komponent. Bunday odamlarni nodon hisoblashadi. («Kalila va Dimna») : nodon - yetakchi komponent, hisoblashadi - yordamchi komponent. Hamma ham halqiga xizmat qilgisi keladi. (N. Safarov.) - xizmat qilgisi+ yetakchi komponent, keladi - yordamchi komponent.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Похожие

Gap

Gap ( gap asosini aniqlash )

So‘z birikmasi lisоniy qoliplari

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot

Kesim va uning ifodalanishi