So‘z birikmasi lisоniy qoliplari - Лингвистика - Рефераты

So‘z birikmasi lisоniy qoliplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

So ‘ z birikmasi lis о niy qoliplari Режа : 1. SB LSQ ini tiklash va uning voqelanishi 2. [Wq.q.-We.k.=qaratuvchi - qaralmish] 3. [I q .k.-F] q olipi 4. [I-O] LS Q si 5. So’z birikmasi LSQ larida birikuv omillari 6. LSQ larini o’qish va yozish qoidalari. 7. Turg’un SB va frazemalarning LSQ dagi o’rni.

SB LSQsini tiklash va uning voqelanishi . Boshqa lisoniy hodisalar kabi SB LSQlarini tiklash va uning voqelanishi farqlanadi. SB LSQsining voqelanishi «lison-nutq» yo’nalishida bo’lib, bu yo’nalish umumiylikdan oraliq ko’rinishlar orqali xususiyliklarga - nutqiy hodisalarga qarab boradi. Masalan; [W - W] [W mv - W mv ] [I kk -I ek ] [O qk - O eq ] [Karimning kitobi] Bunda [W-W] umumiy lisoniy sintaktik qolip bo’lsa [O qk - O eq ] quyi lisoniy sintaktik qolipdir. [Karimning kitobi ] hosilasi ana shu LSQ asosidagi nutqiy SBdir. LSQ ni tiklash xususiylik (nutqiy hosila)lardan oraliq ko’rinishlar orqali umumiyliklar sari boradi va bu jarayon «nutq-lison» yo’nalishida kechadi. Nutqiy SBning voqelanishida boshlang’ich nuqta [W-W] qolipi bo’lsa, uni tiklashda (Karimning kitobi) kabi nutqiy SBlar asos bo’lib xizmat qiladi. Yuqorida aytilganidek, o’zbek tilida so’z birikmasining 18 ta umumlashmasi - LSQlari mavjud bo’lib, ularning umumiy tiklanish yoki voqelanish manzarasini quyidagicha tasvirlash mumkin(x chizma) [W qk -W ek ]=qaratuvchi-qaralmish . Bu qolipda a‘zolar W belgisi bilan berilgan bo’lib, bu muayyan so’z turkumi belgisi emas. Chunki bunda W unsurini to’ldiruvchi a‘zolar sifatida turli xil mustaqil so’z turkumlari qatnashishi mumkin. Shuningdek, bu LSQning quyi bo’linishlari uning tegishli so’z turkumlari tomonidan to’ldirilishi asosida bo’lib, ular quyidagilardir; [Oq.k -O e.q]=ot qaratuvchi-ot qaralmish (kitobning varag’i) [Oq.k - Sfe.q]=ot qaratuvchi-sifat qaralmish(daraxtning mo’rti) [Sfq.k -Oe.q]=sifat qaratuvchi- ot qaralmish (yaxshining qilig’i) [Sfq.k-Sfe.q]=sifat qaratuvchi-sifat qaralmish(achchiqning chuchugi) [Ot.q.k-Se.q]=ot qaratuvchi-son qaralmish(gulning bittasi) [Sq.k-Se.q]=son qaratuvchi-son qaralmish(mingtaning bittasi).

[Oq.k-Hne.q]= ot qaratuvchi+fe‘l qaralmish(Otabekning qaytishi). [Hn.q.k-Oe.q]=fe‘l qaratuvchi+ot qaralmish(uyalishning o’rni). [Hn.q.k- Hn.e.q]=fe‘l qaratuvchi+fe‘l qaratuvchi (olmoqning bermog’i). [Oq.k-Sde.q]=ot qaratuvchi-sifatdosh qaralmish(yurakning to’xtagani). [Sdq.k-Oe.q]=sifatdosh qaratuvchi+ot qaralmish (qo’rqqanning ko’zi). [Sdq.k-Sde.q]=sifatdosh qaratuvchi-sifatdosh qaratuvchi (yig’laganning kulgani). [Oq.k-Re.q]=ot qaratuvchi-ravish qaralmish (mehnatning kecha-kunduzi) [Olmq.k-Oe.q]=olmosh qaratuvchi-ot qaralmish(mening vatanim). [Rq.k-Oe.q]=ravish qaratuvchi+ot qaralmish(hozirning huzuri). Umumiy [Wqk-We.k] qolipning bu ko’rinishlari ham bevosita kuzatishda bo’lib, ular o’zaro a‘zolarining qaysi turkumga mansubligi bilan farqlanar ekan, demak, ular lug’aviy mohiyatlar tajallilari asosida bo’lingandir. Biroq baribir qoliplar lisoniy sathga mansubligiga qolaveradi. Ammo o’rni jihatdan bu sathning quyi pog’onalaridan joy oladi. [Wq.k-We.q]=qaratuvchi-qaralmish qolipi hosilalari turli xil ma‘n о viy munosabatlarni namoyon qiladi. Demak, SBlarning tarkibiy qismlari orasidagi ma‘noviy munosabatlarni tahlil qilmoq lozim bo’ladi. Birinchi SBda yuzaga chiqqan (Karim) va (kitob) leksemalari orasidagi borliqda va kishilar ongida qanday bog’lanish bo’lishi mumkin? Ma‘lum bo’ladiki, ushbu leksemalar asosida qator SBlarni tuzish mumkin bo’ladi va ularning har biri borliqdagi har xil - «atash», «ajratish», «ega- egalik qiluvchi narsa» kabi munosabatlarni aks ettiradi. Bu ob‘ektiv munosabatlarning qaysi biri voqelanishi esa birikmadagi grammatik qo’shimchalar bilan belgilanadi. Qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchasi Karimning kitobi birikmasida ikki xil ma‘noviy munosabatni voqelantiradi: ega-egalik qilinuvchi narsa va muallif-uning asari. Lekin [Wk,k- We,k] = qaratuvchi-qaralmish LSQsi bu ikki xillikka nisbatan befarq. Demak, ayon bo’ladiki, yuqoridagi jadvalda keltirilgan SB a‘zolari orasidagi ma‘noviy munosabat [Wq,q-We,q] ning qaratuvchi-qaralmish qolipiga daxldor bo’lmay, balki uni to’ldirayotgan

leksemalar va ular borliqda ataydigan narsa/predmetlar orasida bo’ladigan munosabatlarning tajallisi bo’lib, bu munosabatlar leksemalarning miqdoriga muvofiq ravishda rang-barang bo’lishi mumkin. Masalan, borliqdagi stol va oyoq jismlari orasida «ega-egalik qiluvchi narsa» munosabati bo’lishi mumkin emas. Shuningdek, bu ma‘noviy munosabatlar qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchalarining ma‘nolari ham emas. Bu jismlar orasida butun-qism munosabati mavjud bo’lib, u SBda ham aks etgan. SBlardagi turli-tuman ma‘noviy munosabatlar bir qarashda qaratqich kelishigi va egalik qo’shimchalari ma‘nosidek ham tuyuladi. Lekin qaratqich kelishigi tobe so’zni hokim so’zga, egalik qo’shimchasi hokim so’zni tobe so’zga bog’lash uchungina xizmat qiladi, xolos. Unga tegishlidek tuyulgan ma‘nolar qolipni to’ldirayotgan leksemalarning ma‘noviy mohiyati bilan bog’liq bo’lib, mazkur qo’shimchalar ularni namoyon qiluvchi vositalardir, xolos. [Ik,k -F] qolipi . SBning bu LSQsi birinchi uzvi morfologik shakllangan va shuning uchun [SHMJ] birikuv omiliga va ikkinchi uzvi shakllangan va shuning uchun [MSHJ] omiliga ega bo’lgan nutqiy hodisalarni namoyon qiladi. Qolipning birinchi uzvini ism turkumiga oid so’zlar to’ldirib, ular xokim uzvga tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllari bilan bog’lanadi. Birinchi uzvi asosida LSQ quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi; [Ik.,q_F] [It.k_F] [Ij.k_F] [Io’,p,k_F] [Ich.k_F] LSQning har bir ko’rinishi [I] uzvining bo’linishlari asosida yana tarmoqlanadi va u natijada quyidagi nutqiy hosilalarni beradi [Ot,k_F] [Sft,k_F] [St,k_F] [Olm-F] [Hnt,k_F] (kitobni(yaxshini/o’nni) ayir, uni (gapirish/ o’qimoq/ so’ramoq/ boshlamoq/ni bas qil.) [Ich,k-F] LSQsi boshqa ko’rinishlarining parchalanishlari asosidagi xususiyliklar ham shunday nutqiy hosilalarni yuzaga chiqaradi. LSQning birinchi uzvi morfologik shakllanganligi bois uni to’ldiruvchi a‘zoda shakliy omil birinchi o’ringa ko’tariladi. Joylashuv omili esa oxirgi o’ringa

to’shadi. Zero, birikma a‘zolarini erkin almashtirish, ular orasiga so’zlar kiritish birikmaning mohiyatiga, a‘zolar orasidagi ma‘noviy munosabatlarga ta‘sir ko’rsatmaydi. Ikkinchi uzv grammatik shakllanganligi bois ma‘noviy omil kuchayib, birinchi uzvda joylashuv omili o’ta kuchsiz bo’lganligi bois ikkinchi (F) uzvda ham bu omilning kuchsizlanishi va uchinchi planga surilishini taqozo qiladi . [Ik.q_F] LSQsining birinchi uzvida bir necha kelishik umumlashmasi aks etganligi bois uning mazmuniy jihati ham murakkab xarakter kasb etadi va uni harakatga tortilgan yoki bog’liq ob‘ekt (joy-xarakat) ko’rinishida berish mumkin. Bu ma‘noviy umumiylik [Ikq_F] LSQsining xususiy ko’rinishlarida alohida kelishik qo’shimchalari tomonidan ju‘ziylashtiriladi, muayyanlashtiriladi. Masalan; [Ik,k_F]=vositasiz ob‘ekt-harakat [Ij,k_F]=vositali ob‘ekt/hol-xarakat [Ich,k_F]= ajralish manbai/o’rin-harakat va hokazo. [I-F] LSQsi . Bu LSQ SB uchinchi tip [W-W] qolipining aloxida turi bo’lib, u a‘zolarning morfologik shakllanishi va nutqda bunga muvofiq ravishda bitishuv aloqali nutqiy hosilalarni berish bilan xarakterlanadi. [I-F] qolipining nutqiy voqelanish bosqichlarini quyidagicha aks ettirish mumkin; [O-F], [Sf-O], [Olm-O], [S-O], [Rav-O] [asal bola] [yaxshi bola] [o’sha bola] [birinchi bola] [pinhona suhbat] [I-F] LSQsi uzvlari o’zaro hech qanday morfologik vositalarsiz bog’langan bo’lib, bunday unsurlarda birikuvning joylashuv omili kuchayadi, shakliy oml o’ta kuchsizlanadi. Ma‘noviy omil esa birikuvni ta‘minlovchi ustuvor omil maqomida bo’ladi: MJSH-MJSH. [I-O] LSQsining mazmuniy jihati birikuvchi unsurlarning ma‘noviy munosabatlarini umumlashtirish asosida lisoniy mazmunga ega bo’ladi, LSQni yaxlit holda [I-O=sifatlovchi-sifatlanish] tarzida ta‘riflash mumkin. Ma‘lum bo’ladiki, LSQlardan sintaktik shakllargina joy oladi. Lug’aviy shakllar esa LSQ uchun ahamiyatsiz bo’lib, ikkiyoqlama tabiatga ega bo’lgan

lug’aviy sintaktik shakllar (nisbat shakllari, ravishdosh, sifatdosh) qolip uchun ahamiyatli vositalar sifatida lug’aviy shakllar tizimining chekkasidan joy oladi. So’z birikmasi LSQ larida birikuv omillari. Sbning ichki tuzilishi, tashkil etuvchi a‘zolarning o’zaro munosabatini o’rganish jarayonida birikishning ichki qonuniyati ochiladi. Sbda bog’lanish a‘zolardan birining faolligi asosida emas, balki har ikki a‘zoning ham bir-biriga, avvalo, ma‘noviy, qolaversa, shakliy joylashuv jihatdan moslashishlari asosida yuz beradi. Chunki tobelanayotgan leksemaning birikish imkoniyati voqelanishga, hokim a‘zoning biriktirish talabi esa qondirilishga intiladi. Sbdagi a‘zolarning goh bittasining (maktabga bormoq), goh ikkinchisining ham (maktabning bog’i) grammatik shakllanishi asosida sintaktik aloqaning ikki bir tomonlama aloqa, ikki tomonlama aloqa turlarini farqlash maqbul emas. Unda bitishuvli (keng dala) birikmalarning hech qanday aloqasiz birikma deyishga to’g’ri kelgan bo’lur edi. Yuqoridagi aloqaning ikki ko’rinishi bog’lovchi vositalarga qarab belgilangan, xolos. So’z birikmasida aloqa har doim ham ikki tomonlamadir. SB a‘zolarining ikki yoqlama-birikish imkoniyati (tobe a‘zo) va biriktirish talabi (hokim a‘zo) aloqadorligi bevosita a‘zolarning birikish-biriktirish qobiliyatiga asoslanadi. SB a‘zolari orasidagi bog’lanish har bir so’zda yaxlit holda mavjud bo’lgan ma‘noviy (M), shakliy (SH), joylashuv (J) omillarining o’zaro muvofiqligiga tayanadi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasidagi kitobni so’z shaklida hokim so’zga birikishini ta‘minlaydigan M, Sh, J omillari bo’lganligi kabi o’qimoq so’zshaklining ham tobe a‘zoga bog’lanishini ta‘minlaydigan M, Sh, J omillari mavjud. xatni yozmoq SBsida tobe so’z (xatni)ning hokim so’z (yozmoq) bilan birikishini uning shakli (-ni), ma‘nosi va qisman joylashuvi (oldin kelishi) bilan ko’rsatsa, hokim so’z tobe so’z bilan bog’lanishini ma‘nosi, shakli va qisman joylashishi (keyin kelishi) bilan ko’rsatadi. So’zda bu uch omil yaxlit holda bo’lib, ma‘lum birikish jarayonida birortasi ustunlik qilsa, boshqa holda u kuchsizlanadi. Keltirilgan xatni yozmoq birikmasidagi tobe so’z (xatni) da shakliy omil (-ni) tobelikni ko’rsatuvchi yetakchi omil bo’lsa, hokim so’z (yozmoq) da ma‘noviy omil ustunlik qilgan.

Ma‘noviy omil deganda so’zlarning bog’lanish uchun muhim sanalgan lug’aviy ma‘nosi, qaysi turkumga xosligi tushuniladi. Lug’aviy ma‘no ayon bo’lib, so’zning grammatik ma‘noviy xususiyatlariga bir oz sharh berish lozim bo’ladi. So’zlarning muayyan turkumga xosligi nihoyatda keng ko’lamli tushuncha bo’lib, mustaqil so’z turkumlari doirasida narsa predmet (ot), belgi (sifat), miqdor (son), harakat (fe‘l), holat (ravish), tasviriylik (taqlidlar), ishoraviylik (olmoshlar) kabi turkumiy ma‘nolarni qamrab oladi. Bu ma‘nolar so’z turkumi (masalan, ot), uning ichki bo’linishlari (masalan, modda-ma‘dan oti, o’rin-joy oti kabi) bilan bog’liqdir. Shuning uchun tosh ko’prik birikmasida tosh so’zining ot turkumiga mansubligi, modda-ashyo nomi ekanligi, ko’prik so’zining ma‘lum bir harakatning mahsuli bo’lmish predmetni ifodalashi, so’rida yotmoq birikmasida esa so’ri so’zining joy nomini atab kelishi, yotmoq fe‘lining o’timsizligi kabilar ma‘noviy omilni tashkil etadi. SHakliy omil deganda so’zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari tushuniladi. Morfologik shakllar birikmadagi qaysi a‘zoni shakllantirishiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1)tobega xoslar (kelishik, sifatdosh, ravishdosh ko’rsatkichlari va ko’makchilar); 2)hokimga xoslar (egalik, nisbat, kesimlik ko’rsatkichlari). Joylashuv omili so’zlarning erkin joylashuvi (1) va birikma tarkibida jipslashuvidan (2) iborat. O’zbek tilining me‘yoriy nutqida tartib qat‘iy bo’lib, tobe oldin, hokim keyin keladi. Erkin joylashuv deganda SBdagi tobe va hokim a‘zolarni bir-biridan ajratish, «uzish», ular orasiga boshqa bo’laklarni kiritish imkoniyati mavjudligi nazarda tutiladi. Masalan, kecha keldi, kitobni o’qimoq, shahrimizning ko’chalari kabi SBlarda erkin joylashuv imkoniyati bor, ularda tobe va hokim a‘zoni bir- biridan ajratish, «uzish» (Kecha uyga keldi, kitobni tez o’qidi, shahrimizning keng ko’chalari), hatto teskari joylashtirish (keldi kecha, ko’chalari shahrimizning) mumkin. Jipslashuv deganda tobe va hokim a‘zoni bir-biridan «uzish» mumkin emasligi tushuniladi. Bunga tosh ko’prik, oltin uzuk, Navoiy romani, kitob

o’qimoq birikmalarini misol qilib keltirish mumkin. Masalan, tosh ko’prik birikmasidagi so’zlarning o’rni almashtirilsa, birikma mohiyati o’zgarib ketadi: ko’prik tosh. Demak, bu so’zlarda birikma mohiyatini belgilashda joylashuv omili ustivor ahamiyatga ega. Erkin joylashuv J omilining kuchsizligini, jipslashuv esa uning kuchliligini bildiradi. Har qanday SBda so’zning mavjud imkoniyatlari yuzaga chiqadi. Bunda har bir a‘zodagi mazkur (M, J, Sh) omillar o’zaro va boshqa a‘zodagi shunday omillar bilan muvofiqlashadi. So’zdagi bir omilning kuchayishi boshqa omillarning kuchsizlanishi evaziga sodir bo’ladi. Buni uchburchak burchaklarining o’zaro aloqadorligiga qiyoslash mumkin. Uchburchak burchaklarining yig’indisi 180 gradusga teng. Bir burchak kattalashsa, buning hisobiga boshqalari kichrayadi. Lekin ularning umumiy yig’indisi 180 gradusga teng bo’lib turaveradi. Xuddi shuningdek, tobe yoki hokim so’zdagi bir omil kuchaysa, bu boshqa omillarning kuchsizlanishi hisobiga bo’ladi. Chunki bir omilning yetakchilik qilishi boshqalarning to’la voqelanishiga yo’l qo’ymaydi. Masalan, uyning egasi birikmasida birikuv omillari quyidagicha: [SHMJ+SHMJ]. Chunki har ikki a‘zo ham - biriktiruvchi-tobe a‘zo tobega xos, hokim a‘zo hokimga xos grammatik shaklga ega. Ularning hokim va tobeligini ana shu shakllar ko’rsatib turibdi. Shuning uchun har ikkala a‘zoda ham shakliy omil ustuvordir. Birikma a‘zolarini bir-biridan «uzish» (uyning asl egasi), teskari joylashtirish (egasi uyning) birikmaning oldingi mohiyatiga ta‘sir qilmaydi. Bu esa joylashuv omilining o’ta kuchsizligidan dalolat beradi. Ma‘noviy omil esa shakliy va joylashuv omillari oralig’ida bo’ladi. shoshilib gapirmoq SBsidagi a‘zolarning birikuv omillari muhimligi quyidagicha: ShMJ-MSHJ. Birinchi uzvda shakliy omilning birinchi o’ringa chiqishi uning ravishdosh shaklidaligi sabablidir. Ravishdosh shakli shoshilib so’zshaklining tobeligini ta‘minlamoqda. Joylashuv omilining har ikkala a‘zoda ham oxirgi planga o’tishi esa tobe va hokim uzvlar orasida erkin joylashuvning mavjudligidir. Ikkinchi a‘zo (o’qimoq) da ma‘noviy omilning kuchayishi, uning hokimlik grammatik shakliga ega emasligi va joylashuv omilining kuchsizligi evazigadir. mart oyi birikmasidagi a‘zolarning birikuv

omillari munosabati esa quyidagicha: JMSH+SHMJ. SBlar a‘zolarida ma‘noviy omilning oxirgi o’ringa o’tishi mumkin emas. Chunki SB uchun dastlabki talab a‘zolarning ma‘noviy muvofiqligidir. O’zbek tilida har bir a‘zo birikuv omillarining o’rin almashish natijasida 6 xil kombinatsiya vujudga keladi. Tobe a‘zo: MSHJ, MJSH, ShMJ, ShJM, JMSH, JSHM. Hokim a‘zo: MSHJ, MJSH, ShMJ, ShJM, JMSH, JSHM. Har bir a‘zoning 6 xilligi asosida (6x6) SBning 36 mantiqiy-riyoziy turi ma‘lum bo’ladi. Olti xil tobe a‘zo va olti xil hokim a‘zoni ko’paytirish asosida 36 xonali jadval yuzaga keladi. Quyidagi jadvalni har bir SB turiga ayrim misollar bilan beramiz: LSQlarni o’qish va yozish qoidalari . Lisoniy birliklar bevosita kuzatishda berilmagan bo’lib, ular yozish yoki aytish uchun ham shartli belgilardir. Lisoniy birliklar bo’lgan LSQlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida beriladi. Biroq bu shartli belgilarni o’qishning o’ziga xos qonun-qoidalari bor. Ma‘lumki, ximiyada moddalar turli shartli belgilar vositasida ifodalansa-da, ular aynan o’qilmaydi. Masalan, H2SO4 ni «Ash ikki S O to’rt» deb o’qish talab etilmaydi. Biz o’qiyotgan LSQlarga ham shunday munosabatda bo’lish lozim. Deylik, bizga (Wm,v_Wm.v) qolipini o’qish buyurilgan. Uni «W morfologik vosita va W morfologik vosita», deb emas, balki, «morfologik shakllangan tobe atov birligi va morfologik shakllangan hokim atov birligi», deb o’qish tavsiya etiladi. Agar LSQ [Ik.q_Ie.q] ko’rinishida bo’lsa, u «qaratqich kelishigidagi tobe ism va egalik shaklidagi hokim ism» tarzida o’qilishi maqsadga muvofiqdir. Ma‘lum bo’ldiki, LSQlarning shakliy tomonigina yoziladi va o’qiladi. Zero, ikki mundarijali birliklar bo’lgan leksema va morfemalarning ham shakliy tomoni shartli ravishda yoziladi va o’qiladi: [kitob] leksemasi, [-ni] morfemasi kabi. Ularning mazmuniy mundarijasi bo’lgan semema yoki grammatik ma‘no birliklarning shakliy tomoni bilan yaxlit idrok etiladi va yozuvda uni alohida berish uchun zarurat bo’lmaydi. Demak, LSQ lar ifodasida ham ularning shakliy tomoni bilangina cheklanish ma‘quldir.

Turg’un SB va frazemalarning LSQdagi o’rni . Turg’un SB va frazemalar ham mohiyatan o’zida tayyorlik, majburiylik, ijtimoiylik belgilarini mujassamlashtirganligi bois, ular bir atov birligi, bir leksemaga teng birlik atrofida qaralib, yaxlit holda LSQning bir uzvini to’ldiradi. Masalan, Salimning tepa sochi tikka bo’lishi (Wq k - We.q), qo’y og’zidan cho’p olmagan bola (I-O) kabi.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Похожие

O‘zbek va rus tillarida so‘z birikmasi

So’z birikmasi

So‘z gaplar

So‘z yasalishi

So‘z yasalishi