So’z birikmasi - Лингвистика - Рефераты

So’z birikmasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

So’z birikmasi Reja: 1. Nutqiy so’z birikmasi (SB) haqida tushuncha. SB da hokim va tobe kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z. 2. SB da bo g’ lanish usullari. 3. Hokim a‘zoning ifodalanishiga ko’ra SB ning turlari. 4. SB ning tuzilishiga ko’ra turlari. Sodda birikma va murakkab birikma. 5. SB va sintagma.

Nutqiy so’z birikmasi (SB) haqida tushuncha . Nutqda tushunchalarni aniqroq va muayyanroq ifodalash zarurati tug’iladi. Bu esa nisbiy noaniq tushuncha ifodalovchi so’z o’rniga nisbiy aniq tushuncha ifodalovchi so’z birikmasini afzal qilib qo’yadi. Qiyoslang: o’qimoq - tez o’qimoq. Keyingi nutqiy hosilada «harflarni urishtirib ma‘nosini tushunish» harakati (o’qimoq) so’zidagiga nisbatan aniqroqdir. Chunki unga (tez) so’zi ko’maklashgan. Ko’rinadiki, so’z ham, so’z birikmasi ham tushuncha ifodalaydi. So’z ifodalaydigan tushuncha noaniq va, demak, kengroq (masalan, (o’qimoq) fe‘lida harakat tez ham, sekin ham bo’lishi mumkin), so’z birikmasida esa ikki tushuncha o’z mustaqilliklarini saqlagan holda nisbiy aniq va muayyan harakatni («harflarni tez urishtirib, ma‘nosini tushunish») ifodalagan. Demak, so’z o’z ma‘noviy imkoniyatini to’laroq va ravshanroq namoyon qilishi uchun boshqa bir mustaqil so’zga ehtiyoj sezadi. Bu so’z uning ma‘noviy ehtiyojini qondirmog’i uchun ham ma‘noviy, ham grammatik jihatdan unga muvofiq bo’lmog’i lozim. Buni ravshanroq anglash uchun quyidagi hosilalarga diqqat qilaylik: olmani termoq, osmonni ushlamoq, Salim keldi, kitobni o’qimoq Birikmalarning birinchisida (olma) va (termoq) so’zlari ma‘noviy jihatdan muvofiq bo’lib, biroq ularning grammatik shakli (qaratqich kelishigi) mos emas. Ikkinchi birikuv (osmonni ushlamoq) da so’zlar grammatik shakli jihatdan mos bo’lsa-da, ma‘noviy tabiatlarining «beo’xshovligi» ularning birikuv hosil qilishlariga yo’l qo’ymaydi. Uchinchi birikuvda a‘zolar ham ma‘noviy, ham shakliy jihatdan muvofiqdir. Bu ular birikuvi tushuncha emas, fikr ifodalaydi. To’rtinchi birikuv (kitobni o’qimoq) bularning barchasidan farqlanadi va birdan ortiq mustaqil so’zning ma‘no va grammatik jihatdan tobelashuvidan tashkil topib tushuncha ifodalashga xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Bunda bir so’z tobe, ikkinchisi hokim bo’lib, ular tobelik va hokimlik xossalari hamda vositalariga egadir. Bu ularning ma‘noviy mosligi va tobeligi (hokimligi) grammatik shakli hamda joylashuv (oldinma-keyinlik) xususiyatlaridir. Demak, nutqiy so’z birikmalari uchun quyidagi belgilarni ko’rsatish mumkin: a) birdan ortiq mustaqil so’z

b)a‘zolarning ma‘noviy va grammatik jihatdan mosligi v)tobelik d)tushuncha ifodalashi So’z birikmasi bu to’rt belgisining har biri bilan o’ziga yondosh hodisalarga o’xshaydi ham, bir vaqtning o’zida farqlanadi ham. Masalan: Birdan ortiq mustaqil so’zdan tashkil topganligi bilan so’zdan farq qilsa, tushuncha ifodalashi bilan u bilan o’xshashlik kasb etadi. Gaplar birdan ortiq mustaqil so’zning ma‘noviy va grammatik jihatdan tobelanishi asosida ham vujudga keladi. Lekin u SB dan farqli o’laroq, fikr ifodalaydi. Demak, SB bilan uning o’xshashlari munosabatiga alohida-alohida to’xtalish lozim bo’ladi. SB va so’z. So’z bir tushunchani ifodalaydi. Sbda esa birdan ortiq tushuncha munosabatga kirishgan holda nutqda voqelanadi. So’z asosida leksema va morfema hamda ularning birikuv qonuniyatlari yotsa, Sbga esa leksemalar hamda ularning birikuvlarini tartibga soluvchi LSQ asos bo’ladi. Aytilganidek, so’zda tushuncha, ma‘no keng va mavhum bo’ladi. So’z birikmasida esa bu kenglik va mavhumlik bir qadar barham topgan bo’ladi. Masalan: qiziq kitob birikmasida kitobning bir belgisi namoyon bo’lgan. Shu jihatdan u muayyanlik kasb etgan. Ammo bu muayyanlik nisbiy va biryoqlamadir. Chunki, masalan, uning badiiy yoki ilmiyligi hanuz mavhum va noaniqdir. Qiziq badiiy kitob birikmasida bu belgi ham muayyanlik kasb etadi. So’z birikmasida so’z boshqa so’zlarni o’ziga biriktirib kengayishi bilan ma‘noviy jihatdan torayib boradi. Demak, shakliy kengayish ma‘noviy torayishni keltirib chiqarsa (so’z birikmasida), shakliy torlik (so’zda) ma‘noviy kenglik bilan munosibdir. S В dagi tushunchalar o’zaro munosabatga kirishar ekan, bunda ular yaxlitlanib, bir «vujud»ga aylanib ketmaydi. Ular bir-biriga qancha yaqinlashmasin, baribir o’z mustaqilliklarini saqlab qoladi. Masalan, toza havo birikmasida bir tushuncha ikkinchisiga muayyanlik kiritish uchungina xizmat qiladi, lekin, baribir, bunda ikki tushuncha mavjud. Ikki tushuncha orasidagi munosabat ma‘lum bir me‘yor chizig’idan o’tsa, ular yaxlit tushunchaga aylanadilar va bir butun holda yangi ma‘no anglatadilar. Masalan, belbog’ so’zi

dastlab belning bog’i birikuvi shaklida bo’lib, bunda ikki tushuncha munosabati (hokim-tobeligi) mavjud. Biroq bu munosabat ularning yaxlitlanishi darajasiga yetmagan. (belbog’) so’zida esa munosabatning me‘yor chizig’idan keyingi holatiga duch kelamiz. So’zlarning alohida ko’rinishi bo’lgan qo’shma so’zlar aslida so’z birikmalari uzvlarining yaxlitlanishi - so’z birikmasining ma‘noviy taraqqiyoti mahsulidir. SB va ibora . SB a‘zolari tobe munosabatli mustaqil so’zlar bo’lsa, iboralar ham mustaqil so’zlar birikuvidan tashkil topsa-da, ular orasida sintaktik aloqa so’ngan, bu so’zlar o’zaro yaxlitlanib, o’zida tayyorlik, majburiylik, barqarorlik kabi belgilarni tashiydigan lisoniy birliklar qatoridan joy olgan. Iboralar tashkil etuvchilari (zohiriy) jihatidan SB ga o’xshasa-da, mohiyatan leksemalarga yaqinlashadi. Zero, tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasi bilan bo’shashmoq so’zining ma‘noviy mohiyati yaqindir. Leksemalar ajdodlardan avlodlarga buzilmasdan yuborilganligi kabi iboralar ham yaxlit holda keyingi avlodga uzatiladi. So’z birikmasi esa vaqtinchalik va o’zgaruvchandir. So’z birikmasini tashkil etgan so’zlar nutqda o’z mustaqil ma‘nolari bilan qatnashgani holda iboralarning tarkibidagi so’zlar o’zlarining xos ma‘nolaridan judo bo’lgandir (tarvuzi qo’ltig’idan tushdi iborasida tarvuz, qo’ltiq, tushmoq so’zlari o’zlarining xos ma‘nolariga ega emas). SB da hokim va tobe, kengayuvchi va kengaytiruvchi so’z . SB da ma‘nosi muayyanlashtirilayotgan so’z hokim va uning ma‘nosini muayyanlashtiruvchi so’z tobe a‘zo deyiladi. (Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida kitobni tobe va o’qimoq hokim a‘zo).SB da bir so’z bir nechta so’zni o’ziga tobe a‘zo sifatida biriktirishi mumkin. Lekin Sbda bir so’z faqat a‘zogagina tobe uzv sifatida bog’lanishi mumkin, xolos. Masalan, katta, chiroyli gulchambar birikmasida gulchambar so’zi ikkita so’zga hokim. Lekin chiroyli so’zi bir so’zgagina tobe. Hokim mavqeda yuzaga chiqayotgan leksema o’zining hokim, tobe vazifada yuzaga chiqayotgan leksema esa o’zining tobe valentligini namoyon qiladi. Hokim va tobe a‘zolar vazifalari, grammatik shakli va sintaktik o’rni asosida belgilanadi. Tobe a‘zo oldin kelib keyingisining ma‘nosini izohlashga xoslangan bo’ladi va bunga mos

grammatik ko’rsatkichlar bilan shakllanadi va ma‘lum sintaktik o’ringa ega bo’ladi. O’zbek nutqida odatda, hokim so’z keyin tobe so’z oldin keladi. Nutqiy inversiya (hokim va tobe so’z tartibining buzilishi) asosida so’z birikmalarigina bundan mustasno: o’qidim kitobni, Ra‘no, hamshira kabi. Hokim so’z kengayuvchi va tobe so’z ko’paytiruvchi so’z deb ham yuritiladi. Kengayuvchi va kengaytiruvchi atamalari nisbiy mohiyatga ega bo’lib, shaklga nisbatan aytilgandagina to’g’ri bo’ladi. Masalan: kitobni o’qimoq birikmasida o’qimoq leksemasi yoniga yana bir leksema qo’shildi va bir so’z ikkita bo’lib, shakliy «yoyilish», ya‘ni kengayish yuz berdi. Shakliy kengayish esa ma‘noviy torayishni vujudga keltiradi. Bunda shakl va mazmun dialektikasi yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Chunki o’qimoq leksemasi ma‘nosi keng bo’lib, u o’qiladigan barcha narsalar ustida yuz beradigan tegishli harakatni ifodalaydi. Kitobni o’qimoqbirikmasida esa aytilgan barcha narsalardan faqat «kitob ustida bajariladigan harakat» toraygan ma‘nosi qoladi. Kengayuvchi atamasini faqat bosh so’zga, kengaytiruvchi atamasini faqat ergash so’zgagina xos qilib qo’yishi ham biryoqlamalikdir. Zero, kitobni o’qimoq birikmasida kitob leksemasi tobe, o’qi leksemasi hokim valentligini namoyon qilganligi kabi unda o’qimoq so’zi kitobni so’z shakli uchun ma‘noviy toraytiruvchi va shakliy kengaytiruvchi vazifalarini namoyon qiladi. Zero, kitobni so’z shakli o’timli harakatni ifodalovchi cheksiz leksemalar bilan bog’lanish imkoniyatiga ega. O’qimoq so’z shakli bilan birikish asosida unda ma‘noviy torayish, shakliy kengayish yuz beradi. SB da bog’lanish usullari . SB a‘zolari orasidagi bog’lanish, ya‘ni tobelanish uch xil: bitishuv, moslashuv, boshqaruv. Bu aloqa turlarining o’ziga xos xususiyatlari va farqlari a‘zolarni biriktiruvchi ko’rsatkichlar yoki boshqa vositalardan kelib chiqadi. Masalan, tez yurmoq, qalamni olmoq, kitobning varag’i. Ma‘lum bo’ladiki, birikmada tobe so’zning qaysi shaklda kelishi ko’pincha, uning hokim so’ziga (qalamni olmoq) bog’liq bo’lsa, ba‘zan har ikkala a‘zo bir-birining qanday shaklda bo’lishini belgilab qo’yadi (kitobning varag’i). Bitishuvda birikkan so’zlarning o’zaro aloqasi, asosan, tartib va ohang bilan belgilanadi. Bitishuv aloqasi-tobelanishda morfologik ko’rsatkichlar bo’lmasa-da,

tartib muhim vosita sifatida namoyon bo’ladi. Bunda tobe so’z ushbu mavqeda kelish uchun shakliy jahatdan o’zgarmaydi. Zero, tobe a‘zo sifatida namoyon bo’layotgan so’z ma‘noviy va vazifaviy jihatdan bunga xoslangan bo’ladi. Misollar: qizil gul, oq qog’oz. Ba‘zan ot turkumidagi so’zlar ham hech qanday vositasiz tobe vazifada kela oladi: oltin soat, tosh yo’l kabi. Bunda ular mohiyatan tobe a‘zolik doimiy belgisi bo’lgan sifat, son, ravish turkumlariga yaqinlashadi. Bu hodisa nutqiy bo’lib, oltin, tosh leksemalarining lisoniy mohiyatlari bilan belgilanmagan. Quyidagi so’zlar bitishuv yo’li bilan bog’lanadi: ravish +fe‘l: o’z-o’zidan gapirmoq sifat+fe‘l: yaxshi so’zlamoq son+ot: o’nta qalam, sakkiz daftar ot+ot: kumush qoshiq, chang yo’l olmosh+ot: hamma odam, qanday kitob Ayrim manbalarda tobe so’z vazifasida ravishdosh (shoshilib gapirdi), sifatdosh (o’qigan bola)lar yuzaga chiqqan birikuvlar ham bitishuv aloqali qo’shilmalar sifatida qaraladi. Vaholanki, bu yerda ravishdosh ko’rsatkichi -b fe‘lni fe‘lga (shoshilib gapirdi), sifatdosh shakli (-gan) fe‘lni otga (o’qigan bola) bog’lash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, bu shakllarning morfologiyada lug’aviy-sintaktik shakllar sifatida qaralishi ham ular hosil qilgan birikuvlarni bitishuvli emas, balki boshqaruvli birikuvlar sifatida qarashni taqozo etadi. Bitishuvda a‘zolarning hokim-tobelik holatni, asosan tartib va joylashuv omillari asosida belgilanadi: (tobe a‘zo + hokim a‘zo), ya‘ni tobe so’z oldin, hokim so’z keyin keladi, hamda a‘zolar orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi. (kumush qoshiq birikmasini kumush o’nta qoshiq deb o’zgartirib bo’lmaydi. Ba‘zan bitishuvda ham tartib ikkinchi o’ringa tushib qolgandek tuyuladi: Majlis bo’ladi - Majlis kechqurun bo’ladi. Lekin bunda majlis so’zi fe‘lga bitishuv asosida emas, balki bosh kelishikda bog’lanayotganligini esdan chiqarmaslik lozim.

Demak, bitishuv aloqasida tartibi va ohang muhim rol o’ynaydi. Bunda tobelik tartibi va joylashuvdan, so’zlarning grammatik xususiyati va ma‘nosidan anglashilishi ayon bo’lib turadi. Kelishik affiksi o’z ma‘nolarini yo’qotgan tezda kelmoq, o’z-o’zidan raqsga tushib ketmoq, birdan gapirmoq birikuvlarini ham bitishuv aloqasi sifatida qaramoq lozim. Chunki kelishik qo’shimchasi bu SBlarda o’z tizimidan ajralib, so’z tarkibida «qotib qolgan». Bu so’zlar kelishik qo’shimchalarini olgan holda ravishga ko’chgan so’zlardir. Boshqaruv aloqasi bir tomonlama shakllangan SBlar tarkibida amal qiladi. Birikish uchun faqat tobe a‘zolar tobelovchi qo’shimcha olgan Sblar boshqaruv yo’li bilan bog’langan deyiladi. Bunda hokim so’z tobe so’zning qanday shaklda bo’lishini boshqaradi. Masalan, kitobni o’qimoq birikmasida tobe so’zning tushum kelishigi shaklida kelishi o’qimoq fe‘lining o’timliligi bilan belgilangan. Agar bu fe‘l o’timsiz fe‘lga aylantirilsa, (o’qildi) tobe so’zdagi tushum kelishigi shakli o’z- o’zidan g’oyib bo’ladi: kitobni o’qimoq - kitob o’qildi. Boshqaruv aloqasida tobe so’zni har xil turkumdagi so’zlar boshqarishi mumkin. Misollar: uyga bormoq (fe‘lli boshqaruv), mendan katta (sifat boshqaruvi), tovushdan tez (ravishli boshqaruv), o’qishda birinchi (son boshqaruvi), aytgan bola (otli boshqaruv). Boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq ravishda kelishikli boshqaruv, ko’makchili boshqaruv, ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turlarga ajraladi. Moslashuv. SBlarning ikki tomonlama grammatik shakllangan turi bo’lib, bunda tobe a‘zo hokim a‘zoga, hokim a‘zo tobe a‘zoga muvofiq ravishda bog’lovchi vosita oladi. Masalan, ukamning daftari, sizning uyingiz kabi. Moslashuv atamasi har ikkala a‘zoning bir-birini taqozo qiluvchi morfologik vositalarga egaligi ma‘nosini anglatadi. Moslashuv aloqasida tobe a‘zo qaratuvchi, hokim a‘zo qaralmish deb yuritiladi. Moslashuv aloqasida tobe a‘zo belgisiz (Navoiy g’azali) bo’lganligi kabi, hokim a‘zo ham ko’rsatkichsiz qo’llanishi mumkin: sizning uyingiz-sizning uy,

bizning kitobimiz-bizning kitob kabi. Bu siz olmoshi va -ngiz qo’shimchasi, bu olmoshi va -miz ko’rsatkichining tarixiy genetik bog’lanishining hozir ham ko’rinib turganligiga bog’liqdir. Zero, ularning kitobi birikmasini ularning kitob tarzida qo’llab bo’lmaydi. Hokim a‘zoning ifodalanishiga ko’ra SBning turlari. SB o’z tarkibidagi hokim a‘zoning qaysi so’z turkumiga kirishiga qarab, quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi. Ismli birikmada hokim a‘zo ot, sifat, son, olmosh turkumlaridan ifodalanadi: keng dala (ot), tuxumdan kichik (sifat), ovozdan tez (sifat), odamlarning biri (son), o’quvchilarning hammasi (olmosh). Fe‘lli birikmada hokim a‘zo fe‘ldan bo’ladi: vazifani bajarmoq, tez o’qish, uyalgani uyalgan. SBning tuzilishiga ko’ra turlari . Biz yuqorida ko’rib o’tgan so’z birikmalari ikki so’zli birikmalardir. So’z birikmalari uch va undan ortiq so’zli bo’lishi ham mumkin: bepoyon yashil maydon, o’nta badiiy asar. Demak, tuzilishiga ko’ra so’z birikmasi ikki turga bo’linadi: sodda birikma va murakkab birikma. Sodda birikma, odatda, ikki mustaqil so’zdan tuzilgan bo’ladi: oq qog’oz, ko’m-ko’k osmon kabi. Besh qavatli bino, o’n yashar bola, o’rta bo’yli yigit tipidagi qo’shilishlar ham sodda birikma sanaladi. Chunki ular tarkibidagi besh qavatli, o’n yashar, o’rta bo’yli unsurlari ajralmas birikmalar bo’lib, bir butun holda tobe uzv sifatida namoyon bo’ladi. Shuningdek, SBning a‘zolari ibora yoki boshqa turg’un birikma bilan ifodalanganda ham birikma sodda hisoblanadi: kapalagi uchib ketgan bola (kapalagi uchib ketgan+bola), «Yoriltosh» ertagi (yoriltosh+ertagi), Qush qo’nmas o’simligi (qush qo’nmas+o’simligi) Murakkab birikma sodda birikma a‘zolarining kengayishidan tuziladi. Qiyoslang: uch o’rdak osmondagi uch o’rdak ilg’or terimchilar xo’jalikdagi ilg’or terimchilar a‘lochi o’quvchilar hammadan a‘lochi o’quvchilar

Osmondagi uch o’rdak ((osmondagi+(uch+o’rdak)), xo’jalikdagi ilg’or terimchilar ((xo’jalikdagi +(ilg’or+terimchilar)) SBlarida hokim so’z kengayishi natijasida, hammadan a‘lochi o’quvchilar ((hammadan +a‘lochi) +o’quvchilar)) birikmasida esa tobe a‘zo kengayishi natijasida murakkab birikma hosil bo’lgan. Ba‘zan har ikkala a‘zo ham birdan kengayishi mumkin: hammadan a‘lochi peshqadam talabalar: ((hammadan+ ‘lochi) +(peshqadam +talabalar)) Murakkab birikmalarda oldin turgan so’zlar oxirgisiga to’g’ridan-to’g’ri bog’lanib birikma hosil qilmaydi, ya‘ni katta semiz qora qo’y birikmasidagi a‘zolar ushbu birikmaning o’zida katta qo’y, semiz qo’y, qora qo’y kabi birikuvlarni bermaydi. Chunki bunda tobe so’zlar hokim so’z ifodalagan narsaning turli belgilarini ko’rsatadi. Bu esa ularning uyushmaganligini ko’rsatadi. Uyushmagan tobe uzvlar esa o’ziga xos ohang bilan aytiladi. Qiyoslang: A‘lochi, bilimdon bolalar (uyushgan tobe so’zlar) Katta semiz qora qo’y (uyushmagan tobe so’zlar) SB zanjiri . Ayrim murakkab SBlarda bir so’z oldingi so’zga hokim, keyingi so’zga nisbatan tobe bo’lishi mumkin: Masalan: maktabda o’qiyotgan bola kabi. Bunda o’qiyotgan so’zi maktabda so’ziga hokim, bola so’ziga esa tobe a‘zo sanaladi. Uning sxemasini quyidagicha berish mumkin: bola o’qiyotgan maktabda. Birikma esa kengayishi mumkin: bola o’qiyotgan maktabda kunduzgi… So’z birikmasidagi a‘zolarning bu tarzdagi kengayishi SB zanjiri deyiladi. Lekin hamma murakkab birikmalar ham SB zanjirini hosil qila bermaydi. Masalan, xo’jalikdagi ilg’or terimchilar SB si kabi. Buning bog’lanishi zanjirsimon emas: xo’jalikdagi ilg’or t erimchilar… SB va sintagma . Gapning tuzilish va mazmun jihatdan birlashgan parchalari nutq jarayonida qisqa to’xtam bilan ajraladi. Bunday parchalar sintagma deyiladi. Masalan: A‘lochi o’quvchilar barcha imtihonlarni muvaffaqiyat bilan topshirdilar gapi uchta sintagmaga bo’linadi: 1)a‘lochi o’quvchilar; 2) barcha imtihonlarni; 3) muvaffaqiyat bilan topshirdilar.

Har bir sintagma bir havo chiqarish bilan - bir nafas kuchi bilan aytilib, qisqa to’xtamdan so’ng yangi sintagma boshlanadi. Gap yaxlitlik sifatida boshqa gapdan kattaroq pauza bilan ajratilsa, sintagmalarni ajratib turadigan pauzalar undan kichikroq bo’ladi. Sintagma grammatik-semantik jihatdan yaxlitlangan fonetik butunlikdir. Gap bir tugal sintagmali yoki bir necha sintagmali bo’lishi mumkin. Sintagma ba‘zan bir so’zdan ham tashkil topishi mumkin. Sintagma bir necha so’zli bo’lganda ko’pincha yetakchi va unga tobe so’zlardan tashkil topadi. Lekin sintagmadagi hokim tobelik SBdagi hokim tobelik munosabatidan farq qiladi. Sintagmadagi bir hokim so’z keyingi sintagma uchun tobe bo’lmaydi. Masalan, yuqorida keltirilgan gapdagi a‘lochi o’quvchilar sintagmasidagi hokim uzv (o’quvchilar) ga tobe bo’lolmaydi. Lekin SBning tarkibiy uzvida u uchinchi sintagmadagi topshirdilar so’ziga tobelanadi. Sintagma SBga teng bo’lishi ham mumkin. Bunda SBdagi yonma-yon kelgan tobe va hokim a‘zolar sintagma hosil qila oladi: a‘lochi o’quvchilar birikuvi ham SB, ham sintagmadir. O’quvchilar topshirdilar birikmasi SB bo’lsa-da, sintagma emas, chunki ular bir pauza bilan birlashtirilmagandir. Sintagmaning SBdan farqli yana bir xususiyati shundan iboratki, sintagmaning unsurlari orasiga boshqa sintagmaning uzvi ajralib kirmaydi. Lekin SBning uzvlari orasida nutqda bu SBga daxldor bo’lmagan boshqa SB uzvlari joylashgan bo’lishi mumkin: kitobni kecha o’qidim gapidagi kitobni o’qidim SBsi orasidagi unga daxli bo’lmagan kecha so’zi joylashgan. Sintagmalanishning o’ziga xos qonuniyatlari bor. Asosan, yonma-yon kelgan aniqlovchi va aniqlanmish, to’ldiruvchi va to’ldirilmish, hol va hollanmish bir sintagmani hosil qiladi. Sintagmaning mazmun va grammatik jihatdan nisbiy yaxlitlanganligiga uni bir butun holda ajratib olib, gapning boshqa bir o’rniga ko’chirib ko’rish asosida amin bo’lish mumkin: Barcha imtihonlarni a‘lochi o’quvchilar muvaffaqiyat bilan topshirdilar.

So’zlovchining maqsadi gapni sintagmaga bo’lishda muhim rol o’ynaydi. Demak, sintagma nutqiy, individual hodisa bo’lib, har bir so’zlovchi bir gapni turlicha sintagmaga bo’lish mumkin. Masalan: Salim shofyor akamning o’rtog’i gapini quyidagicha sintagmalash va uni turlicha tushunish mumkin; 1.Salim - shofyor, akamning o’rtog’i. 2.Salim shofyor - akamning o’rtog’i. Demak, gapning lisoniy mohiyatini gap tarkibidagi nutqiy SBlarning qaysi SB LSQsi hosilasi ekanligini aniqlashda sintagmalanishga ham tayanish mumkin.

Adabiyotlar: 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. www.ziyonet .

Похожие

So’z birikmasining boshqa til birliklariga munosabati. So’z, so’z birikmasi, qo’shma so’z, turg’un birikma, gap

So’z birikmasi va gap qolipi hosilalarida leksemalashish

So`z birikmasi

So‘z birikmasi lisоniy qoliplari

So’z–gaplar