Kesim va uning ifodalanishi - Лингвистика - Рефераты

Kesim va uning ifodalanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

110.5 KB

Kesim va uning ifodalanishi Reja: 1. Kesimning asosiy xususiyatlari. 2. Kesimning ifodalanishi. 3. Kesimning ma`no turlari. 4. Kesimning tuzilish turlari. 5. Kesimning tarkibida bog’lama va uning vazifasi. 6. Kesimning ega bilan moslashuvi (koordinaciya). ega bilan kesim orasida tirening ishlatilishi.

Kesim bosh bo’laklarning ikkinchisi bo’lib, egadan anglashilgan predmetning belgisini ifoda qiluvchi bo’lakdir. Kesim belgi anglatish jihatidan aniqlovchiga o’xshaydi. Lekin aniqlovchi belgini predmet bilan bo`lanib, atributiv yul bilan ifoda qilsa, kesim belgini egadan anglashilgan predmetda mavjud yoki emasligi nuqtai nazardan ifoda etadi. Kesim gap tuzishda asosiy bo’lak hisoblanadi. Gapning asosiy belgisi bo’lmish predikativlik, asosan, kesim orqali ifodalanadi: Saida o’zida yuq xursand edi (A.Qaxxor). Kesim predmetning aktiv (ishqharakat) yoki (sifat, holat) belgisini ifodalaydi: Kishilar ishchi qizlarni maqtashdi (Oybek). Istiqbolimiz naqadar porloq va quvonchli! («Xalq so’zi»). Birinchi gapda kesim aktiv belgini, ikkinchisida passiv belgini ifodalangan. Kesim nima qildi? Nima qilmoqda? qanday? qancha? Kimdir? Nimadir? Kabi so’roqlarga javob bo’ladi. Kesim uchun tipik so’z turkumi fe`ldir. Tuslangan fe`llar gapda doimo kesim vazifasida keladi. Boshqa so’z turkumlari ham gapda kesim vazifasida kelishi mumkin. Lekin bu vaqtda bog’lama, predikativlik affikslari, tartib va intonaciya kabilarning roli katta bo’ladi. Kesim va uning ifodalanishi. Kesimlar ifodanishiga ko’ra: fe`l kesim va ot bo’linadi. Fe`l kesim. Fe`llarning tuslangan shakllari hamda ravishdosh shakllari bilan ifodalangan kesimlar fe`l kesim deyiladi. Fe`lning barcha mayllari, sifatdosh shakllari tuslanib, fe`l kesim bo’lib keladi: Chindan ham poyonsiz cho’lda hayot tantana qilardi («O’zbekiston ovozi»). Tepada azim qayrag’och savlat to’kib turardi. (Oybek). Ot kesim. Fe`ldan boshqa so’z turkumlari hamda fe`lning harakat nomi shakli bilan ifodalangan kesimlar ot kesim deyiladi. Ot kesimlar quyidagi so’zlar bilan ifodalanadi: Ot bilan: Bizning xotinlarga xayo fazilat, vafo xunaridir, mehnat-odati (G’.G’ulom).

Sifat bilan: Po’lat yagrinlarini ko’targan erlar ko’m-ko’k (X.Olimjon). Son bilan: Berishda sanog’i-to’qqiz, olishda sanog’i o’ttiz (Maqol). Olmosh bilan: Biz tinchlikni istaymiz: yaxshi niyatli kishilarning ahdi shu («Xalq so’zi»). Ravish bilan: Ish ko’p, kun qikqa… (A.Qahhor). Harakat nomi bilan: Yashamoq -- kurashmaoq. Kurashmoq -- o’rnak bo’lib yashamoq (I.Raxim). Undov bilan: Orqada qolganlarning hayotiga voy! (Uyg’un). Taqlidiy so’z bilan: Mana xat bilan ishlar gumdir (X.X.Niyoziy). Modal so’z bilan: Xalq orzusini amalga oshirishdan kattaroq baxt bormi? (Oybek). Cho’lni obod qilish uchun ko’p kuch kerak («Sharq yulduzi»). Kesimning ma`no turlari. Kesimni ma`nosiga ko’ra tubandagi guruxlarga ajratish mumkin: 1) harakat-holat bildiruvchi kesimlar: G’ulomjon qishloqda bo’lgan voqealarni oqizmay-tomizmay so’lab berdi (M.Ismoiliy). Ko’kni qoplab olgan sanoqsiz yulduz yiltirab turibdi (I.Raxim). 2) belgi bildiruvchi kesimlar kesimlar: Sensan har narsadan mo’`tabar, aziz (Uyg’un). 3) Miqdor bildiruvchi kesimlar: Mening bolam bitta, uniki ikkita (S.Zunnunova). 4) Shaxs bildiruvchi kesimlar: G’afur G’ulom xalq shoiri («Sharq yulduzi»).. menikidir maktab, ijod, fan (X.Po’lat). 5) Predmet bildiruvchi kesimlar: Bu xovlining teng yarmi mevazor (P.Tursun). 6) O’rin-joy bildiruvchi kesimlar: Respublikaning eng obod joyi – Mirzacho’l (X.Nazir. Kesimning tuzilish turlari. Kesim tuzilishi jihatidan sodda, sostavli va murakkab bo’ladi.

Sodda kesim. Sintaktik shakldagi so’z bilan ifodalanib, eganing belgisining anglatadigan kesim sodda kesim deyiladi. U ifodalanishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: sodda ot kesim va sodda fe`l kesim. Sodda ot kesim predmetning doimiy belgisini hozirgi zamon nuqtai nazaridan ko’rsatish uchun xizmat qiladi va u quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi: o Ot bilan: Xakimzodani faqat ulug’ shoirgina deyish kifoya emas! U – bastakor, u – dramaturg, u – muallim, u – murabbiy, u – rejisser, u – publicist, u – redaktor, u – jamoat arbobi, u – notiq, u – jangchi, u – masalnavis, u – teatrshunos (M.Shayxzoda). o Sifat bilan: Shirkatning bag’ri keng, mehnati serbaraka (Oybek). o Son bilan: Haydar cho’kki bobongiz ham saksonda (G’.G’ulom). o Olmosh bilan: Yaxshi niyatli kishilarning ahdi – shu («O’zbekiston ovozi»). O’zim har joydaman, ko’nglim sendadir (Muqimiy). o Ravish bilan: Quloqlaringga tugib olinglarki, dalada ish ko’p, vaqt oz (Oybek). o Harakat nomi bilan: Hammadan og’ir narsa sog’inish (Oybek). o Bor, yuq so’zlari kesim vazifasida keladi: Qurilish uchun etarli yog’och bor (Oybek). Hozir raisimiz yuq, tuyga taklif qilingan («Sharq yulduzi»). Sostavli kesim. Analitik shakldagi qurilmalar bilan ifodalangan kesimlar sostavli kesim deyiladi. Buning tarkibi etakchi va ko’makchi elementlardan iboratbo’ladi: Tog’ oralig’i asta-sekin torayib boraverdi (S.Nazar). Yo’lchi o’z do’sti Qoratoy bilan hangomalashib o’tirar edi (Oybek). Men o’qituvchi bo’laman (P.Tursun). Sosotavli kesimli ifodalanishiga ko’ra: sostavli fe`l kesim va sostavli ot kesimlarga bo’linadi Sostavli fe`l kesimlar ikki yoki undan ortiq negizdan tashkil topgan fe`llar bilan ifodalanadi. Bunda fe`llarning biri o’zining leksik ma`nosini saqlab, etakchi fe`l hisoblanadi. Qolganlari etakchi fe`ldan anglashilgan harakatning bajarilishi bilan

bog’liq bo’lgan turli qo’shimcha ma`nolarni ifoda etib, ko’makchi fe`l hisoblanadi. Sostavli fe`l kesimlarning etakchi qismi ko’pincha ko’pincha ravishdosh shaklida bo’ladi: erta bahor quyoshi kecha yog’ib o’tgan yomg’irning namini erdan sug’urib olayotir (Oybek). Sostavli fe`l kesim ba`zan juft fe`llar bilan ifodalanishi ham mumkin: Gapning naq onasini aytdingiz-quydingiz (P.Tursun). Sostavli ot kesimlar keng ma`nodagi ot bog’lama yoki to’liqsiz fe`l tipidagi qurilmalar bilan ifodalanadi. Bunda asosiy ma`no otdan anglashilib kesimning ega bilan moslashuvini ta`minlaydi: Gulnora, mana bu manzara juda chiroyli ekanmi? Gulning to’ni qirq yamoq, barglari yirtiq bo’lsa ham, husni toza emasmi?! (Oybek). Kelgan ikki kishi professor ekan (Oybek). Sostavli ot kesim harakat nomiQkerak (zarur, lozim, darkor) tipidagi qurilmalar bilan ham ifodalanadi: el moliga uzatilgan qo’llarini kesish kerak (Oybek). Har ishni yaxshi bajarish uchun unga ko’ngil berib kurashmaoq kerak («Sharq yulduzi»). Ishning mana shu ikki tomonini o’rganishiz, juda yaxshi bilishimiz zarur (A.Qahhor). Sostavli ot kesim ba`zan chiqish kelishigi shaklidagi so’zQiborat tipidagi qurilmalar bilan ham ifodalanadi: Vazifamiz yig’im-terimni muvaffaqiyatli yakunlashdan iborat («Xalq so’zi»). Sostavli ot kesim bor, yuq so’zlari va to’liqsiz fe`l tipidagi qurilmalar bilan ifodalanadi: Maktab xovlisida ta`til bo’lgani uchun xech kim yo’q edi (Oybek). Jamongizda ko’pgina tashabbuskor yoshlar bor ekan (Sh.Xolmirzayev). Murakkab kesim. Ikki va undan ortiq so’zlarning grammatik-semantik munosabatidan tashkil topib, bir butan xolda kesim sifatida shakllangan xodisalar murakkab kesim sanaladi. Murakkab kesimlar quyidagicha ifodalanadi: Turg’un birikmalar bilan: Bizning Vatanimiz O’zbekiston Respublikasidir («Xalq so’zi»).

Frazeologik birikmalar bilan: Mirzakarimboy ilonning yog’ini yalagan (Oybek). U tegirmonga tushsa butun chiqadi (Oybek). Izofa xarakteridagi, ko’chma ma`noli ko’rsatkichli birikmalar bilan: Otalar so’zi – aqlning ko’zi. (Maqol). Bog`lanma. Kesimdan keyin kelib, kesimni grammatik jihatdan shakllantirish, uning semantikasini taraqqiy ettrishi, qikrni tgallash, shaxs-son, zamon, modalliq kabi grammmatik ma`nolarni ifodalash, kesimning ega bilan munosabatining ko`rsatish uchun xizmat qiluvchi vositalar bog`lanma sanaladi. U quyidagicha ifodalaninadi: Edi, ekan, emish kabi to`liqsiz fe`llar bilan: Usta Azim sharqcha binolar ko`rishda mashhur edi (Oybek). Bu chinorning Ochil buvaning uzoq ajdodlaridan biri o`tkazgan emish (A.Muxtor). Predikativ-modal so`zlar bilan (kerak, zarur, shart, lozim, mumkin): men ertaga qolib bo`lsa ham, loyihani muhokamaga tayyorlashim shart (A.Muxtor). Klub ishini faqat Bashoratxon bajarishi mumkin (A.Muxtor). Ko`makchi fe`llar bilan: Noz-ne`mat to`la dasturxon ustida suhbat boshlanib ketdi (Oybek). Ko`makchilar bilan: baliqning tirigi suv, odamning tirikligi el bilan (maqol). Bor, yo`q, emas so`zlari bilan: Uch soatdan beri biron kimsa duch kelgani yo`q (A.Muxtor). Sanaladi, hisoblanadi, iborat so`zlari bilan: Korxonaning tarixi safarbarlikdan iborat (A.Muxtor). Predikativlik affikslari bilan: Biz ham inson o`g`limiz (X.X.Niyoziy). Bog`lamalar tuzilish jihatdan so`z bog`lama va affiks bog`lamaga va affiks bog`lamaga bo`linadi: Kesimning ega bilan moslashuvi (koordinatsiya). Ikki sostavli gaplarda ega va kesim moslashadi. Bu shaxs-son affikslari fe`llari fe`lning ham grammatik jihatdan moslashadi: Qishloq xo`jaligi xodimlari paxtadan mo`l hosil olish uchun kurashmoqdalar. Ega va kesim faqat mantiq jihatdan moslashadi: Barcha to`planadi.

Ega va kesimning shakliy jihatdan moslashuvi quyidagi xususiyatlar bilan harakatlanadi: Gap kesimli fe`l bo`lganda: - Ega I va II shaxs olmoshlari bilan ifodalanganda, kesim bilan shaxs-sonda moslashadi: Men o`qidim. Siz o`qidingiz. - Ega III shaxsini ko`rsatuvchi olmosh bilan ifodalanganda, kesim bilan shaxs-sonda moslashadi, lekin ba`zan sonda moslashmasligi ham mumkin: Zulfiya o`qiydi. Talabalar sportla g`olib chiqdilar. O`quvchilar keldi. 2) Kes i m ot kesim bo`lganda: 3) Tilimiz grammatik qurilishdagi mikrosistemalar to`g`ri anglash va baholashga erishish. Gapda ega mutlaq xokim. U o`z sostavidagi ikkinchi darajali bo`laklarga ham, kesimga ham xokim. Kesim esa faqat o`z sostavidagi ikkinchi darajali bo`laklarga xokim. Ega va kesimni bosh bo`laklar deb, to`ldiruvchi, aniqlovchi va xolni ikkinchi darajali bo`laklar deb ko`rsatilishi ularning biri xokim, ikkinchi tobeligidan emas, balki ularning o`ziga xos grammatik xususiyatlaridandir. Bu xususiyat gap bo`laklarining nutqidagi funksiyalari asosida kelib chiqadi. Ikkinchi darajali bo`laklarsiz alohida, to`liq gap to`liq gap tashkil eta olmaydi, ular gapda bosh bo`laklarga bog`liq xolda qatnashadi: Nizomjon onasining gaplarini chin yurakdan eshitib utirardi (S.Ahmad). Demak, ikkinchi darajali bo`laklar bir-birlarining ma`nosini bevosita izoxlab, to`ldirib, shular orqali gapdagi bosh bo`lak ma`nosini to`ldirishga ko`maklashadi. Gapning ikkinchi darajali bo`laklarini ajratishda ularning ob`ektiv xoli tushunchalarni ifodalash asos qilib olinadi, bu tushunchalar turli grammatik shakllar orqali ifodalanadi. To`ldiruvchilarning ifodalanishida morfologik asos bo`lib xizmat qiluvchi so`zlar tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari shaklidagi ot va otlashgan so`zlar sanaladi: egilgan boshni qilich kesmas (maqol). Yaxshiga yondosh, yomondan qoch (maqol).

Aniqlovchilarning ifodalanishida morfologik asos bo`lib sifat, sifatdosh va boshqa so`zlar xizmat qiladi: uning ziyrak, qo`ng`ir ko`zlarida xorgilik bor edi (S.Anorboyev). Xollar, asosan, ravish va ravishdoshlar bilan ifodalanadi: U uychan ko`zlari bilan Botirga qarab sekin gapirdi (S.Nazar). Demak, bevosita bosh bo`lakka, o`rni bilan bir-birga bog`langan bo`lakni, izohlovchi, aniqlashtiruvchi sintaktik kategoriyalar ikkinchi darajali bo`laklar deb yuritiladi. Ikkinchi darajali bo`laklar to`ldiruvchi, aniqlovchi va xoldan iborat. To`ldiruvchi va uning ifodalanishi. To`ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo`laklaridan bo`lib, u harakatni o`z ustiga olgan ob`ekt yoki predmetni ifodalaydi va o`z xokim komponentiga tobelanish yo`li bilan bog`lanadi. To`ldiruvchi predmetni ifoda qilish jihatidan egaga o`xshaydi. Lekin ega xokim xolatdagi predmetni, fikr predmetni, to`ldiruvchi esa tobe xolatdagi predmetni harakat ob`ektini bildiradi. Bu xol ularning grammatik shaklida ham ko`riladi: ega bosh kelishik shaklida, to`ldiruvchi esa tushum, jo`nalish, chiqish, o`rin-payt kelishiklari keladi. O`z xokim komponentiga tobelanish yo`li bilan bog`lanib, shut obe omponent orqali anglashilgan harakat ta`siriga berilgan, shu harakatni o`z ustiga olgan, ob`ekt yoki predmet to`ldiruvchi deb aytiladi. To`ldiruvchi ko`pincha kesimga bog`lanadi. Ba`zan ega aniqlovchi, biror boshqa to`ldiruvchiga bog`lanib kelishi ham mumkin. Bu ega, aniqlovchi,to`ldiruvchi sifatdosh yoki harakat nomi bilan ifodalanganda yuz beradi. To`ldiruvchilar quyidagicha ifodalanadi: Ot bilan: Toshga yomg`ir qor qilmaydi (“Sharq yulduzi”). Olmosh bilan: Odamning odami yurt ishida, xalq ishida o`zi ko`rsatadi (“Xalq so`zi”). Sifat bilan: Mardni mehnat yengolmas ( maqol ). Son bilan: Bugungi navbatchilik ikkovimizga topshirildi (“Sharq yulduzi”). Harakat nomi bilan: Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq (maqol). Ravish bilan: Ko`pdan quyon qochib qutilmas (maqol).

Undov so`zlar bilan: Ana shunda men g`alaba urasini eshitdim ( M.Sholoxov ). Yordamchi, tashkiliy so`zlar bilan: -Xay, mayli lekinini ham ko`rish kerak. (“Sharq yulduzi”). Bir butun xolda qo`llanadigan konstruksiyalar bilan: O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi yig`ilishiga deputatlar kelib yetdi. (“ Xalq so`zi ”). Ajralmas frazeologik birikmalar bilan: Kishilar orasiga qora ip tashlashdan hazar qiling...-dedi Mirhaydar (Oybek). To`ldiruvchilar, o`zlari bog`lanib kelayotgan gap bo`lagi bilan aloqaga kirish usuliga ko`ra, vositasiz va vositali to`ldiruvchilarga bo`linadi. Vositasiz to`ldiruvchilar. Xokim bo`lakda ifoda qilingan harakatni bevosita o`ziga qabul qilganpredmetni bildiruvchi to`ldiruvchilar vositasiz to`ldiruvchilar deyiladi. Vositasiz to`ldiruvchilar ob`ektli (utimli) fe`l bilan bog`lanib, tushum kelishigi shakldagi so`zlar bilan ifodalanadi va kimni? nimani? v a nimani? so`roqlarga javob bo`ladi: Tog`lar shaxarni o`rab turganga o`xshaydi (Yashin) . Vositasiz to`ldiruvchi belgisiz va belgili holatda bo`ladi. Xokim bo`lak ifodalangan harakat aniq ob`ektga emas umuman shu turdagi ob`ektlarga utish tushunchasi ifodalansa, vositasiz to`ldiruvchi belgisiz qo`llanadi: Botirlari kanal qazadi, Shoirlari g`azal yozadi, Kuychilari o`qiydi yalla, Juvonlari aytadi alla (H.Olimjon). Vositasiz to`ldiruvchi o`timli ish-harakat ma`nosini turli so`zlarga ergashib, ular orqali ifodalangan ma`nolarga aniqlik kiritadi va to`ldiradi.  Harakat yuzaga keluvchi ob`ekti ifodalaydi: Tog` bag`rini tutun qoplaydi (X.G`ulom). Xusayn Bayqaro Tepalikni uzoqdan ko`radi (Oybek).  Harakat ta`sirida o`z belgi-xususiyatini o`zgartirgan predmetni ko`rsatadi: Dasturxonchi qizlar dasturxonni ayvoni taomlar, shirinliklar bilan bezab tashladilar (Oybek).

 Harakat ta`sirida o`zining makonidagi o`zgartirgan predmetni ko`rsatadi: Sufi qo`liga tushib qolgan qayroqni uloqtirib yubordi (A.Qaxxor).  Sub`ektning eshitish sezgisida bevosita ta`sir qilgan ob`ektni ifodalaydi: Tuya minib uzoqni ko`zla (maqol). Men bu zo`r maktabning maqtovini ko`p eshitgan edim (A.Qaxxor).  Sub`ektning ob`ektiv borliqqa (shaxs, predmet yoki voqea-xodisaga) munosabati ifodalaydi: Seni esga olib gullar ochildi (Zulfiya). M en bu yigitni keyinchalik tanidim (A.Qaxxor).  Xokim so`zdan ifodalangan xis-tuyg`u, psixologiko`zgarish (xolat)ni yugaza keltirgan shax syoki predmetni ko`rsatadi: Yosh bolaning tili har qanaqaligi ko`nglini eritadi (A.Qaxxor).  So`zlovchining tinglovchiga ijodiy yoki salbiy munosabatiga ifodalovchi predmet yoki shaxsni ifodalaydi: Qutbedin bola bechorani xush urishdi (A.Qaxxor).  Vositasiz to`ldiruvchi chekish kelishigi shaklida qo`llanadi, bunday vaqtda ish- harakatning ta`siri ob`ektga to`la ravishda o`tmasdan, uning bir qismigina o`tganligi ko`rsatadi: Sen menga osmondagi gaplardan emas, yerdagi haqiqatni gapir (P.Tursun). Vositali to`ldiruvchi. O`zx okim bo`lagiga bog`lanib, shu bo`lak orqali ifodalangan harakatning yuzaga kelishida qurol-vosita vazifasini vositali to`ldiruvchi bajaradi. Vositali to`ldiruvchilar vositali kelishik shaklidagi so`zlar va ko`makchili konstruksiyalar bilan ifodalanadi hamda ularning so`roqlariga javob beradi. Vositali to`ldiruvchilar o`tisiz fe`liga bog`lanib keladi. Kelishikli to`ldiruvchilar, qaysi kelishik shaklida kelishiga qarab, turli xil ma`nolarni ifodalaydi: 1) Jo`nalish kelishigi shaklidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi: Suyu`ekt harakati yo`nalgan o`rin ob`ektini ko`rsatadi: Men baxorda Qattortolga borgan edim (A.Qaxxor).

Harakatni bajarilishida vosita bo`lgan predmetni ko`rsatadi: Safar bo`zchi sandal ko`rpasiga uraniboq o`tirdi (A.Qaxxor). Kelin kattakon doka ro`molga burkangan (A.Qaxxor). Harakat vosita ta`sir qilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: Mahdum yostiqqa bexol suyandi (A.Qodiriy). Harakat atalgan ob`ektni ko`rsatadi: Mirzayev shoshib qolib bir kunning o`zida Latofatga ikkita xat yozdi (A.Qaxxor). Harakatning maqsad ob`ektini ko`rsatadi: O`rtada ikki laganda palov quyilib, Gulshan bilan yetti qiz oshga o`tirdilar (A.Qodiriy). Tenglik evaz ma`nosidagi ob`ektni ifodalaydi. Ba`zan sut, qaymoqni donga alishar edik (A.Qaxxor). Biror predmetga o`xshatilgan predmet-ob`ektni ifodalaydi: bu garamlar xudi cho`l o`rtasida bodrab chiqqan azamat qo`ziqoinga o`xshab ketadi (S.Ahmad). Xolatni, psixik o`zgarishlarni yuzaga keltirilgan, ko`zlangan ob`ektni ifodalaydi: Mahdum bu xolga ortiq chidab turolmadi. (A.Qodiriy). Sub`ekt harakati qaratilgan predmet-ob`ektni ko`rsatadi: Ra`no onasiga o`pka aralash kulib qaradi (A.Qodiriy). So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxsni ko`rsatadi: Siddiqjon O`rmonjonga minnatdorchilik bildirdi (A.Qaxxor). 2. O`rin-payt kelishigidagi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:  Xolat yuzaga chiqqan o`rinni-ob`ektni ko`rsatadi: Nilufarning ko`zlarida quvonch aralash bir hayrat porladi. ( O.Yoqubov )  Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Saida uyga kech soat o`n birlarda qaytdi (A. Qaxxor).  Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Chol kechga qolgan yo`lovchilarni daryodan shu qayiqda o`tkazib quydi (G`.G`ulom)  Harakat va holatning yuzaga chiqishida vosita bo`lgan ob`ektni ifodalaydi: Bobolar mehnatda xorgandir deya,

Aziz nabiralar, uylarsiz beshak (A.Oripov).  Harakat yoki xolatning qay jihatdan yuzaga chiqishini ifodalaydi: Mayxo`rlikka, kurashda, ot chopishda, o`q o`zishda yigitlari bilan do`st tutinishiga ulgurdi (Oybek)  Harakatning xolatini bildiradi: Faqat tabassumda yashardi olam... (A.Oripov)  Harakatning bajarilish maqsadini bildiradi: u anxor buyida jinday yozilish, yuragini qoplab olgan qora dudni jinday tarqatish umidida kelgan edi. (O.Yoqubov)  Chiqish kelishigi vositali to`ldiruvchilar quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:  Haraktaning boshlanishi, chiqish, yo`nalish o`rnini ko`rsatadi: Nilufar tez yurib mehmonxonadan chiqdi. (O.Yoqubov).  Harakatning chiqish ob`ektini bildiradi: Ahmadjon hozircha xat yozishdan voz kechdi (A.Qaxxor)  Harakatning vosita ob`ektini ifodalaydi: qo`sh tumshug`idan ilinar (Maqol)  Harakatning bajarilishida vosita bo`lgan shaxsni ko`rsatadi: Xikmat buva xatni nevarasidan berib yubordi (A.Qaxxor)  Harakatning manba-ob`ektini ko`rsatadi. Mehnatdan do`st ortar, g`iybatdan dushman (Maqol).  Harakatning bajarilish paytini bildiradi: Oyim bizlarning yoshlikdan ishga o`rgatganlar (M.Alaviya)  Harakat ob`ektning o`lchovini-miqdorini ko`rsatadi: Bir-ikki piyoladan choy ichdilar (O.Xusanov)  Harakatning chog`ishtirish ob`ektini ko`rsatadi: Nevara degan o`z bolangdan ham shirin bo`lar ekan (“Sharq yulduzi”).  Harakatning ro`y berishi uchun sababchi bo`lgan ob`ektni ko`rsatadi: Qalandarov mashq va ashuladan mazmun bo`ldi (A.Qaxxor)  Harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradi: Jon-dildan ishlaymiz, chunki qalbingiz, ezgu umid bilan sevgiga to`liq (Zulfiya)

Ko`makchili to`ldiruvchilar, qaysi ko`makchi bilan kelishiga qarab, harakatning kim yoki nima haqida ekanligini, atash, maqsad, sabab, birgalik kabi ma`nolarni ifoda etadi: Sultonmurod Iskandar Zulqarnayn to`g`risida latifa suyladi (Oybek). Shuni balkim, jon uchun jon olamiz, shuni balkim, tukamiz qon uchun qon (H.Olimjon). Qobil bobo yor-do`stlari bilan kengashdi (A.Qaxxor). Anvar o`z istiqbolini yolg`iz muxabbat orqali ko`rar edi. (A.Qodiriy). To`ldiruvchilar tuzilishiga ko`ra sodda va murakkab bo`ladilar. Bir so`z bilan ifodalanib, bir sodda tushunchani anglatadigan to`ldiruvchi sodda to`ldiruvchi sanaladi% Yaxshiga yondash, yomondan qoch (maqol). Ikki va undan ortiq so`zlarning tobelanish munosabatidan tashkil topib, bir murakkab tushuncha anglatsa, murakkab to`ldiruvchi sanaladi: mardikor olish voqeasidan xalq nafratlanadi (Oybek). Aniqlovchi va uning ifodalanishi. Predmet belgisi, qarashligini ifoda qiluvchi gap bo`lagi aniqlovchi deyiladi. Bu o`rnida belgi tushunchasi keng ma`noda qo`llab, sifat-rang-tus, xususiyat, maza, shakl, xajm, miqdor-daraja ma`nolarini ifoda qiladi: ko`k daftar, shirin ovqat, katta bino, g`ayratli bola, ko`p gap. Aniqlovchilar otga bog`lanadi. Aniqlovchi ot aniqlanmish sanaladi. Aniqlovchilar otga bog`lanadi. Aniqlovchi anglatgan ma`nolarga ko`ra, sifatlovchi va qaratqich aniqlovchilarga bo`linadi. Sifatlovchi bog`lanib kelgan bo`lak sifatlanmish hisoblanadi. Sifatlovchilar quyidagicha ifodalanadi:  Sifat bilan: Anhorning bog`dan chiqib ketadigan tomoni yam-yashil maysazor (S.Zunnunova).  Son bilan: erkin uchta mevali daraxt o`tkazdi (“Sharq yulduzlari”).  Olmosh bilan: Qancha odam kelibdi? ( A.Qaxxor ).  Ravish bilan: Qat`iyat va temirdek iroda bilan qarshi turingiz (Yashin)  Ot bilan: Oq oltinni oltin qo`llar yetishtiradi (“Sharq yulduzlari”). Ishchilarning temir, po`lat qo`llari eng yuksak tog`larning bargini yoradi (H.Olimjon).

 Sifatdosh bilan: Aytilgan gap-otilgan o`q (maqol). Porlagan yuz, yashnagan ko`z, botir qiz! (H.Olimjon). ba`zan sifatdoshlar o`ziga oid so`zlar bilan kengayib sifatdosh oborot xosil qiladilar. Bular yoyiq sifatlovchilardir: qator binolar mag`rur shaxar buyniga taqilgan marjonga uxshaydi. (R.Fayziy)  Oliy so`z birikmasi shakldagi konstruksiyalar bilan: bizga beshxonali uy berildi (“Sharq yulduzlari”). Predmetning qarashligini ko`rsatib, kimning, nimaning, qaysi? Qanday? kabi so`roqlarga javob bergan aniqlovchi qaratqichli aniqlovchi deb ataladi. Qaratqich vazifasida qo`llanuvchi so`z qaratqich kelishigi shaklida, karatqich egalik shaklida bo`ladi: tog`ning havosi, Navoiyning g`azali. Qaratqichli aniqlovchilar grammatik va semantik jihatdan belgili va belgisiz bo`lishi mumkin: Artilgan, tozalangan sari semiz otlarning badanlari yarqiraydi (Oybek). Vadamiz bir yerga qaror topdi (G`.G`ulom). Belgisiz qaratqichli anglovchilar sifatlovchi aniqlovchilarga yaqin turadi va aniqlanmishni jins, tur, xoslik nuqtai nazaridan aniqlaydi: Dang`illama klub va choyxona binolarini shu kezlarda alohida bezatilgan (R.Fayziy). Qaratqich aniqlovchili birkmalarida, ba`zan qaratqich komponent qo`llamaydi. Yo`lga solar, turar qo`limdan, boshimdadir sening xayoling, yuraklardagi yonar surating, go`zalligining, guling, jamoling (H.Olimjon). Qaratqichli aniqlovchilar quyidagi so`zlar bilan ifodalanadi:  Ot bilan: Yo`lchi mehmonlarning otlarini qoziqlarga temir qoziqlarga qantarib bog`ladi (Oybek).  Olmosh bilan: Mening kelayotganimni bir necha kishilar ko`rgan edi (G`.G`ulom)  Otlashgan sifat bilan: Yomonning yaxshisi bo`lguncha, yomonnig yaxshisi bo`l (maqol).  Otlashgan son bilan: Do`stim, uning yarim besh bo`lar (“Sharq yulduzi”).  Otlashgan sifat bilan: Ishlaganning yuzi yogug` bo`ladi (S.Ahmad).

Aniqlovchilar tuzilishi jihatidan sodda va murakkab bo`ladilar: Ulug` jang kunidir (G`.G`ulom). Samadiy yulduzni benarvon uradigan yigit deb maqtanadi (A.Muxtor). Izoohlovchi. Izoxlovchi biror predmetga boshqa nom berish, uni boshqacha atash yo`li Bilan aniqlaydi. Izoxlovchi aniqlab kelgan bo`lak izohlanmish deb ataladi. Izoxlovchi va izoxlanmish bitishuv yo`li bilan aloqaga kirishib, izohlovchili birikmani hosil qiladi. Bunda har ikki bo`lak, asosan, ot bilan ifodalanadi. Izohlovchilar quyidagi ma`nolarni anglatadi:  Unvonni: professor A.N.Kanonov atoqli olimdir (“Sharq yulduzi”).  Mashg`ulot, kasb, amalni: Hovliga bosh buxgalter Sulaymon Sodiqovich kirib keldi (“Sharq yulduzi”). Yo`lchi o`z do`sti Qoratoy bilan hangomalashib o`tirar edi (Oybek).  Qarindoshlik va shunga uxshatilgan beligini: To`xta xola uzoqdan kelayotgan ikki kishining qorasini ko`rdi (I.Raxim).  Jinsi: Uzoqda qiz bolalarning ashulasi yangradi (R.Fayziy).  Laqabni: Ayvon pastida Soli sovuq bilan Juman pismiq qo`l qovushtirib turardi (M.Ismoiliy).  Taxallusni: Otaqo`zi o`g`li Rahmatilla-Uyg`un yirik o`zbek adibidir (“Sharq yulduzi”).  O`xshashlikni: Ozodlikka olib chiqdi yurtboshi-quyosh (“Xalq so`zi”). So`zning ikki holatda izohlovchi bilan izohlanmish orasiga tire qo`yiladi.  Ba`zan izohlovchi birdan ortiq bo`ladi: Qadam tashlayotgan ogyoqlar, ozodlik qadamlari, ildamlanmoqda (“Xalq so`zi”). Xol va uning ifodalanishi. Xoll ikkinchi darajali bo`laklarning eng muraakabidir. Xol harakat-xolatni qanday xolda, qanday vaziyatda, qayusulda, qachon, qaerda, nima uchun, nima maqsadda, qanday shart bilan bajarilishi, bajarilish miqdori, darajasi, belgilarni ko`rsatadi; sub`ekt, predtkt va ob`ekt munosabatlarini reallashtiradi, ularning ob`ektiv borliqqa munosabatini belgilaydi. To`ldiruvchiga nisbatan xolning qo`llanish doirasi ancha keng. Har qanday yig`iq gapning xolning u yoki bu turini qo`shish bilan yoyiq gapga aylantirish

mumkin. Lekin to`ldiruvchi yordamida kengaytirib bo`lmaydi. Masalan: konsenrt juda kech tamom bo`ldi (A.Qaxxor). Kengayish aniqlovchilar yordamida ham amalga oshiradi. Xol boshqaruv yo`li bilan xokim bo`lakka ergashadi. Xolning boshqarilishi kelishikli, ko`makchili va aralash vositalar bilan amalga oshiriladi: Tol tagiga yelpinib dam oldi (Oybek). Men siz kabi bo`lishni istar edim (Ayniy). Xol semantik-sintaktik qurilishi jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: ravish xoli, o`rin xoli, payt xoli, sabab xoll, maqsad xol, daraja-miqdor xoli, shart va to`siqsizlik xoli. Ayrim ishlarda xolning olti turi i boshqalarida o`n uch turi ajraladi. ii 1. Ravish xoli harakat yoki xolatning qanday xolda, qanday kayfiyatda bajarilishini, bajarilish sifatini ko`rsatadi va qanday qanday, qanday qilib, qanday xolda, qanday ravishda, qanday tarzda kabi so`roqlarga javob beradi. Ravish holi semantik-sintaktik xususiyatlarga ko`ra quyidagi ma`nolarni ifodalaydi:  Harakatning bajarilish xolatini ko`rsatadi: Daraxtlarning yashil chodiri ostida u yoq-bu yoqni asta kezdi (Oybek).  Harakatni bajarishda sub`ektning qanday ruxiy qiyofada bo`lganligini ko`rsatadi: Solix Mahmud kulimsiragan kuyi daxlizda yurib berdi (A.Qodiriy).  Harakat yo xolatni bajarilish sifatini anglatadi: Gulchehra atlas kuylagini olovday yondirib daraxtlar orasida go`yo uyinga tushganday yengil, nozik yo`rg`alar edi (Oybek).  Harakat-xolatning belgisini tasvirlab ko`rsatadi: Domla g`azabidan qalt-qalt titrab yana vaysadi. Yuragim qinidan chiqquday gup-gup uradi (Oybek).  Harakat yo xolatning qanday usulda, qanday yo`l bilan bjarilishini ko`rsatadi: Kampir g`azablanibdi, uklok bilan urib itning oyog`ini sindiribdi (O`zbek xalq ertaklari).  Bir predmet harakatning ikkinchi bir predmet harakatiga o`xshashligini ko`rsatadi, shu o`xshashlik zaminida harakat-xolatning belgisi aniqlanadi: Manzura yosh qizchalarday yuguradi, qax-qax uradi (A.Muxtor).

2. O`rin xoli predmetning o`rnini ko`rsatish bilan birga predmet xolatining yuz berish o`rnini, predmet harakatiga mos bo`lgan turli o`rin ma`nolarini ifodalaydi. O`rin xoli voqelikka nisbatan urin ma`nosini quyidagicha ifodalaydi:  O`rin xoli o`rin kelishigida kelib , predmetning turish joylashish o`rnini bildiradi: eshik tagida, devor buylarida turishibdi. ( A.Muxtor ).  Predmet xolatining yuz berish o`rnini ko`rsatadi. Ariq buyida cho`zilib ulagan (Oybek).  Perdmet chiqish, harakatning boshlanish o`rnini ko`rsatadi: Sal o`tmay Shirinoy daladan qaytib keldi (Oybek).  Predmet harakatining yo`nalish o`rnini ko`taradi: Arslonqul o`z to`dasi turgan chodirga bordi (Oybek). Zangori osmonga tutashgan tog` cho`qqilariga qadar ajoyib boy manzaralar ochilar edi (Oybek). O`rin xoli bosh, o`rin chiqish kelishigi va ko`makchiligi va ko`makchilar bilan birga qo`llaniladi. U ega, kesim, to`ldiruvchi va xolning boshqa turlariga ergashishi mumkin. 3.Payt xoli harakat yoki xolatning sodir bo`lish paytini ko`rsatadi va qachon, qachondan beri, qachondan boshlab kabi so`roqlarga javob bo`ladi. Payt xoli zamon ma`nosiga aniqlik kiritishda bir xil xususiyatga ega emas. Shunga ko`ra, quyidagi xolatlar d a payt munosabatlarini anglatadi:  Harakat xolat voqeaning yuz berish vaqtini ko`rsatadi: otryad tongda qishloq sh u rosi oldida saf tortdi. (G`.G`ulom).  Harakat xolatning boshlanish paytini ko`rsatadi: B bakaterakni va undagi laylak uyasini bu yerning qariyalari ham bolaligidan biladi (A.Muxtor).  Payt chegarasini ko`rsatadi: Jo`raxon zalni anchagina tinchitolmadi (A.Muxtor).  Harakat va xolatning boshlanish va tugash paytini ko`rsatadi: ular soat birdan ikkigacha dam olishda olishdi (“Sharq yulduzi”).  Harakat-xolatning boshqa harakat va xolatdan oldin bo`lish yoki bo`lmasligini ko`rsatadi: To`qqiz yil burun mana shu bozor ko`chada, mana shu

bozor ko`chada, mana shu o`zimiz o`tirgan imorat derazasining tagida katta mojaro bo`lgan (A.Muxtor).  Harakat-xolatning hamma vaqt takrorlanib turishini ko`rsatiladi: Onasi bilan ertayu kech dalada timiskilanib yuradi (X.G`ulom). 4. Maqsad xoli so`zlovchining qanday maqsadda ish tutishi, harakat- xolatning ular tomonidan nima uchun qilinayotganligini ko`rsatadi va nega, nimaga, kim uchun, nima deb, nima maqsadda, qanday maqsadda kabi so`roqlarga javob bo`ladi. Maqsad xoli ko`pincha maqsadida, umidida, niyatida, uchun ko`makchilari bilan birga kelgan harakat nomi, maqsad ravishi, ravishdoshning – gali affisi shakli va jo`nalish kelishigidagi ayrim so`zlar bilan ifodalanadi. Maqsad xoli ikki ko`rinishda ega:  Aniq maqsad xollari: Bu gal o`z o`quvchilarning Oysha xolaning yoniga olib kelish uchun ruxsat keldi (S.Zunnunova).  Noaniq maqsad xollari: ular atayin aylanma yo`ldan yurdilar (A.Muxtor). 5. Sabab ish-harakat yuzaga kelish sababini bildiradi. Sabab xoli ish- harakatning yuzaga kelish sababini bildiradi. Sabab xollari uchun, sabali, tufayli yordamchilari bilan birga kelgan sifatdosh, sabab ravishlari, chiqish kelishigidagi so`zlar va ravishdorlar bilan ifodalanadi. Sabab xollari nima uchun, nima sababdan so`roqlariga javob bo`ladi. Sabab xoli semantik tomonidan bir necha ko`rinishlarga ega: Harakatni bajaruvchi shaxsning biror ishi shu harakatning yuzaga kelishmasligiga sabab bo`ladi: Bu gapning tarixini bilganligi uchun Siroj ham kulib yubordi (S.Zunnunova).  Harakatning bajarilish-bajarilmasligiga boshqa birovning harakati sabab buladi: U singlisi tufayli juda baxtiyor edi (A.Muxtor) Predmet harakatining yuzaga kelishi uchun shu predmet biror xususiyatning sabab bo`lishini ko`rsatadi: Qishloq bir oz pastlikka bo`lganidan daraxtzor biror boqqa o`xshab guj bo`lib ko`riladi (S.Zunnunova).

Bir predmet harakatning yuzaga kelishi uchun boshqa bir predmet harakatining sabab bo`lishini ko`rsatadi: urush tufayli korxona ro`zg`ori birmuncha oqsab qoldi (“Sharq yulduzi”).  Harakat-xolatning kim tufayli, nima sabali bo`lish-bo`lmasligini aniq ko`rsatmaydi: Bu odam o`sha vaqtda uchundir Gulnora ishlayotgan idoraning hisobiga turardi (S.Zunnunova). 6. Miqdor xoli ish-harakatning bijarilish miqdorini bildiradi va qancha, necha marta so`roqlarga javob bo`ladi. Miqdor xoli maktab grammatikasida ravish xoli tarkibiga kiritiladi. iii Oliy o`quv yurti darsligida miqdor daraja xoli deb o`rganilsa- da, kam material berilgan. iv A.N.Kononov uni o`lchov va daraja xoli deb nimaga ajratadi. Biz uni miqdor xoli deb atadik va shu tushuncha doirasida uni boshqa guruhlarga bo`lib o`rganishi lozim topdik. Miqdor hol semantik jihatidan quyidagi ko`rinishlarga ega:  Sinov-o`lchov belgilarni ifodalovchi so`z xoll bo`lib kelib, u miqdor anglatishi jihatidan rial va nisbiy miqdorni anglatadi: u ikki hovuch tutni ozgina tikdi-yu, yana bir hovuch terib, juvonga o`girildi (A.Qaxxor).  Harakat va xolatning miqdor belgisini darajalab ko`rsatadi va aniqlaydi: Yormat shaxardan piyoda qaytib, o`lgiday charchagani uchun otlarga Yo`lchi qaradi (Oybek).  Harakat yo holatning qaytarilishini, takrorlanishini ko`rsatadi: Bashorat onasining yuzlaridan, ko`zlaridan qayta-qayta o`pdi (A.Muxtor).  Harakat yo holatning og`irligi narx-navo, uzoq-yaqinlik, uzun-qisqalikka oid miqdor belgilarini kuchaytirib ko`rsatadi: Nagan ham biram yarashib turibdiki (X.G`ulom). 7. To`siqsizlik xoli, ma`lum bir harakatning bajarilishida to`siq, zudlik bo`lishiga qaramay, shu harakatning bajarilishini anglatadi: to`siqsizlik xoli nimaga qaramasdan, nimaga qaramay, nima demay so`roqlarga javob bo`ladi. To`siqsizlik xoli mazmunan ikki xil bo`ladi:

 Ichki to`siqsizlikni ko`rsatadi, bunda kesimdan anglashilgan harakat bir shaxs, predmetga tegishli bo`ladi: Men xoxlasam – xoxlamasam, otin oyiga qatnashishim shart edi (S.Ayniy).  Tashqi to`siqsizlikni bildiruvchi xoll biror shaxs, biror predmet xususiyatining bajarilishiga to`siq bo`la olmasligini ko`rsatadi: Oysulton juda charchadi, shunga qaramay, yana shunga yurgisi kela berdi (B.Kerboboyev). 8. Shart holi harakat ifodalaydigan bo`lakka bog`lanib, shu bo`lak orqali anglashilgan harakatning sodir bo`lishidagi sharoitni ko`rsatadi va xokim bo`lakka- SA aafiksi yordamida bog`lanadi: Borsam, injenerni boshlab kelaman (Oybek). Shart xolli gaplarda sub`ektning bajarilishi mo`ljallangan. Biroq hali yuzaga keladigan ikki xil harakat indeyasi bo`ladi. Bulardan biri xol-yordamchi harakat, ikkinchisi xol bog`langan so`z-asosiy harakat orqali anglashiladi. Asosiy harakatning yuzaga kelish-kelmasligi yordamchi harakatning bajarilish- bajarilmasligiga bog`liq. Sirni sizga aytib berganimni bilib qolishsa o`ldirishadi (X.G`ulom). Meni ko`rsa toyginam xursand bo`lib kishnaydi. (Z.Diyor).

A da bi yo tl ar:1 . U s m o n o v S . U m u m i y t i l s h u n o s l i k . T o s h k e n t , 1 9 7 2 . 2 . N e ’ m a t o v H . Q a y t a q u r i s h s t r a t e g i y a s i v a o ’ z b e k s i n x r o n i k t i l s h u n o s l i g i n i n g v a z i f a l a r i . O ’ T A , 1 9 8 7 , № 3 . 3 . S o s s y u r d e F . K u r s o b щ e y l i n g v i s t i k i . T r u d ы p o y a z ы k o z n a n i y u . M . , 1 9 7 7 . 4 . B r e n d a l V . S t r u k t u r n a y a l i n g v i s t i k a . V . A . Z v e g i n s e v . I s t o r i y a y a z ы k o z n a n i y a X I X i X X v v . v o c h e r k a x i i z v l e c h e n i y a x . M . , 1 9 6 0 . 5 . H o z i r g i z a m o n o ’ z b e k t i l i . F . K a m o l t a h r i r i o s t i d a . T o s h k e n t , 1 9 5 7 . 6 . w w w . z i y o n e t . u z

i ii iii iv

Похожие

Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi

Kesim tobe gapli qo'shma gaplar.

Lisоniy sathda gap bo‘laklari. Kesim

So’zlarda hissiy-ta’siriy munosabatlarning ifodalanishi

Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi