Главная страница
Рефераты
Лингвистика
Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi
Sintaktik bo‘lakning uyushiq qator bilan ifodalanishi
Загружено в:
20.09.2019
Скачано:
0
Размер:
223 KB
Скачать
Похожие
Sintaktik munosabatlar va ularning ifodalanishi
Qo‘shma gap shakllar
Gapning uyushiq bo'laklari
Kesimning nutqiy voqelanishi kesimning leksemashakl bilan ifodalanishi
Gap bo‘laklarining uyushishi
![hammani hang mang etdi ( Oybek ). D o‘ p p i y e l i m i , k e r o s i n h i d i anqib turgan suv muzdakkina edi ( O‘tkir Hoshimov ) kabi . Ikkinchi misoldagi ega - gapshakl transformasi tarkibidagi ( ichki ) ega . 2) U yushiq qator a'zolari grammatik son paradigmasining har xil shaklidagi leksemashakl va birikmashakl bilan ifodalangan (3): K a m b a g‘ a l u r u g‘ a y m o q , q o‘ n i q o‘ sh n i l a r , t o‘ y d a , a z a d a s e- m i r a d i g a n y u r i m s a k a y o l l a r .. piyoda jo‘nashdi ( Oybek ). Azizning ko‘z o‘ngida brigada shiyponi , lotok ariq , yangi bog‘ , qiyg‘os ochilib yotgan atirgullar , rayhonlar , to‘p to‘p jambillar jonlandi (Hamid G‘ulom ) kabi . Bu jumlalarda uyushiq qatorning ayrim a'zolari birlik shaklida , ayrim a'zolari ko‘plik shaklida ishlatilgan . 3) U yushiq qator a'zolarining grammatik shakli umumlashtirilgan (1): Axir b i- n a f sh a, ch u ch m o m a, l o l a l a r .. ochilib , yashnab yotadi (Hamid G‘ulom ). Bu misolda lar ko‘plik affiksi , demak , undan keyin keladigan bosh kelishik shakli ham umumlashtirilib , go‘yo qavslardan tashqariga chiqarilgan , uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan , uyushiq qator a'zo lari esa go‘yo leksemaga teng asos holatiga o‘tgan . Buni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin : [( binafsha ), ( chuchmoma ), ( lola )] lar II. 2. U yushiq qator a'zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashgan (10): 1) va bog‘lovchisi qatnashgan (b): a) ikki a'zoli qatorda ishlatilgan (4): - leksemashakllar uyushgan (3): Q o r v a sh a m o l kuchaya bordi ( Oybak ). Oqshom esa o n a v a o‘ g‘ i l Nafisa haqida uzoq suhbatlashdilar (Hamid G‘ulom ) kabi ; - juft leksemashakl va birikmashakl uyushgan (I): Boshqa uylarda q a r i n- d o sh u r u g‘ l a r v a .. t u r l i x o t i n l a r bor edi (Oybek ). b) Ko‘p a'zoli qatorda oxirgi a'zo oldida ishlatilib , sanashning tugashini ifodalashga ham xizmat qilgan ; a'zolar leksemashakl hamda birikmashakl bilan ifodalangan va ular bir xil grammatik shakllangan (2): Uyning devorlaridan n a m, m o g‘ o r h i d i v a s o v u q esadi (Oybek ). Bu ko‘zlarda t u y g‘ u n l i k, o l i j a n o b- l i k, k o‘ n g i l](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-3.png)
![y v o r i n g " d e b y a l i n g a n i eshitildi ( O‘tkir Hoshimov ). .. u n i n g h o v l i t o m o n g a g u p e t i b t u sh g a n i , .. u y t o m o n g a b o r g a n i , " K e n n o y i !" d e b ch a q i r g a n i eshitildi ( O‘tkir Hoshimov ). Sifatlovchining uyushiq qator bilan ifodalanishi 3 - §. Т ahlilga jalb qilingan jumlalarda sifatlovchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga 16 misol uchradi : I. U yushiq qator sifat leksemashakllar bilan ifodalangan (8): 1. Ikki a'zoli bo‘lib (6): 1) bog‘lovchi vosita qatnashmagan (3): .. y a p y a n g i , u z u n qog‘oz aqchasini .. ( Oybek ). .. o g‘ i r , sh a h d a m qadamlar bilan .. ( O‘tkir Hoshimov ) kabi . Ketma ket joylashgan ikki sifat leksemashakl doim uyushiq qator hosil qilavermaydi . Buni aniqlashda quyidagi amaliy usuldan foydalanish mumkin : uyushiq qator bo‘lsa , bunday sifatlovchilarni o‘zaro o‘rin almashtirish imkoniyati bo‘ladi : yap yangi , uzun aqchani uzun , yap yangi aqchani kabi ( ayni predmetning teng deb qaralgan ikki belgisi ). Og‘ir , shahdam qadamlar bilan misolida ikki belgi orasidagi teng aloqa zidlash bilan ( og‘ir , lekin shahdam kabi ) ifodalangan . Yo zuvda ba'zan uyushiq bo‘lmagan sifatlovchilar oralig‘iga tirnoqcha qo‘yilib , ular uyushiq qatorga tenglashtirib qo‘yiladi . Masalan , Mirzakarimboy h a ya j o n l i , t i t r o q t o v u sh b i l a n qiziga fotiha berib ,.. ( Oybek ) jumlasida ketma ket kelgan sifat leksemashakllar asli uyushiq qator hosil qilmaydi , ularning tovush bilan leksemashakliga bog‘lanishi tamoman boshqacha : [( hayajonli ) X ( titroq tovush )] I II bilan . Demak , hayajonli leksemashakli titroq tovush birikmasiga sifatlovchi bo‘lib kel gan , tirnoqcha noo‘rin ( ortiqcha ) qo‘yilgan . Yu zimga i l i q , y i r i k t o m ch i tushdi ( O‘tkir Hoshimov ) jumlasida ham asli sintaktik aloqa quyidagicha ( iliq ) X ( yirik tomchi- ); 2) bog‘lovchi vosita qatnashgan (3):](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-5.png)
![i l g a n Nafisa .. (Hamid G‘ulom ). .. k o‘ p d a n b e r i x a y o l i n i b a n d q i l i b k e l g a n v a n i h o ya t b u g u n, sh u o q sh o m h a q i- q a t g a a y l a n i sh i e h t i m o l b o‘ l g a n orzusi haqida .. (Hamid G‘u-lom ).2. Mana bu jumladagi uyushiq qator uch a'zoli bo‘lib , leksemashakl bilan ifodalangan , bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1): Dildor u a v v a l k o‘ r- g a n , t a n i g a n , b i l g a n Dildor emas ( Hamid G‘ulom ) . IV. U yushiq qator sifat leksemashakl , sifat birikmashakl bilan hamda sifatdosh shaklidagi leksemashakl , birikmashakl bilan - aralash holda ifodalangan (2): Ch u v a k y u z l i , s i y r a k s a r g‘ i sh m o‘ y l o v l i , i r j a y g a n quvgina yigitga bir oz tikildi da ,.. ( Oybek ). B o b o s i g a m e h r i b o n , o t a o n a s i n i n g h u r m a t i n i j o y i g a q o‘- ya d i g a n , u k a l a r i n i n g t a r b i ya s i g a b o sh q o sh , o‘ t a m e h r i b o n , e r t a y u k e ch t i n i b t i n ch i m a y d i- g a n qiz ( Hamid G‘ulom ). Qaratuvchining uyushiq qator bilan ifodalanishi 4 §. Qaratuvchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga tahlilga jalb qilingan jumlalar orasida faqat 3 misol uchradi . Bu uch misolda qaratuv-chining uyushiq qator bilan ifodalanishiga xos quyidagi xususiyatlar o‘z aksini topgan : 1) Т o‘ r t k a r n a y , o l t i s u r n a y n i n g shovqini ko‘kni tutdi ( Oybek ). Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili birikmashakllar bilan ifodalangan ; qaratqich kelishigi affiksi uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan ; bu affiks umumlashtiruvchi shakl yasovchi holatida qatnashgan , go‘yo qavslardan tashqariga chiqarilgan , birlik son ko‘rsatkichi esa har bir uyushuvchining o‘zida saqlangan : [( to‘rt karnay I ), ( olti surnay I - )] ning . Kelishik affiksining bunday umumlashtirilishi bilan uyushiq qator a'zolari asli kelishikdan xoli , tugallanmagan grammatik shaklda bo‘ladi , lekin tashqi ko‘rinishda bosh kelishik shaklida turgandek ko‘rinadi . 2) Kuyov .. h a v o n i t i t r a t g a n k a r n a y l a r , s u r n a y- l a r sadosi bilan o‘zinikiga ketdi ( Oybek ). Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-7.png)
![birikmashakllar bilan ifodalangan ; qaratqich kelishigi belgisiz shaklda ishlatilgan va uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan : {[( havoni titratgan ) X ( karnaylar , surnaylar )] ning } X sadosi bilan . Demak , bu misolda ham uyushiq qator a'zolari to‘liq grammatik shakllanmagan , go‘yo asosga teng holatda qatnashgan . 3) .. Hulkar bilan Avazni q o‘ y l a r v a t o g‘ m a n z a r a l a r i orasida .. suvratga oldi ( Pirimqul Qodirov ). Bu jumlada uyushiq qatorning birinchi a'zosi leksema bilan , ikkinchi a'zosi qaratuvchili birikma bilan ifodalangan , ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan ; har ikki a'zo ko‘plik shaklida ishlatilgan ; ikkinchi a'zoning qaralmishiga III shax c nisbatlovchisi qo‘shilgan ; uyushiq qator yaxlitligicha qaratqich kelishigining belgisiz shaklida orasida leksemashakliga bog‘langan : {[( qo‘ylar ) va ( tog‘ manzaralari )] | ning |} X { orasida }. Т o‘ldiruvchining uyushiq qator bilan ifodalanishi 5 §. Т ahlilga jalb qilingan jumlalarda to‘ldiruvchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga 10 misol uchradi ; 4 misolda vositasiz to‘ldiruvchi , 6 misolda vositali to‘ldiruvchi uyushiq qator bilan ifoda langan . 1. U yushiq qator bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigining : I) belgili shaklida ishlatilgan (4); kelishik affiksi uyushiq qator a'zolariga : a ) alohida alohida qo‘shilgan (3): uyushiq qator : - leksemashakllar bilan ifodalangan (1): .. t r a k t o r n i , k o m- b a y n n i puxta o‘rganib oldi ( Hamid G‘ulom ); - sifatlovchili birikmashakllar bilan , gapshaklning tashqi transformasi bilan ifodalangan ; uyushiq qator a'zolari oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Keyin a y i q o t i l g a n u n g u r n i v a s e l k e l g a n d a- r a n i borib ko‘rdi ( Pirimqul Qodirov ); - uyushiq qator ikkitadan ortiq a'zoli bo‘lib , uyushiq to‘ldiruvchilar tar- kibidagi sifatlovchilar gapshakl transformasi bilan , yig‘iq va yoyiq birikma-](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-8.png)
![shakllar bilan ifodalangan (1): Qiz d o m l a n i n g " o‘ t k i r n a f a s i " t e k k a n b i r s i q i m ch o y n i , r o‘ m o l ch a g a t u g i l g a n q a n d n i , g o‘ sh a n g a d a k i y i l a d i g a n y u p q a o q k o‘ y- l a k n i .. v a b i r p a r ch a q o g‘ o z n i n g yu z i g a .. yo z i l- g a n .. " e z i b i ch k i " n i birga qo‘shib , .. ( Oybek ); b ) umumlashtiruvchi affiks sifatida yaxlitligicha qo‘shilgan (1): Oxirida u H u l k a r b i l a n A v a z n i .. ikki qayta suvratga oldi ( Pirimqul Qodirov ). Bu jumlada uyushiq qator a'zolari oralig‘ida bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida qatnashgan : [( Hulkar I ) bilan ( Avaz I )] ni . 2) U yushiq qator belgisiz tushum kelishigida ishlatilgan (1): .. so‘qmoqda s i m o b i ch a k m o n v a q o‘ z i t e l p a k kiygan Т urdi ko‘rindi ( Pirimqul Qodirov ). Bu jumlada uyushiq qator a'zolari sifatlovchili birikma bilan ifodalanib , ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan ; tushum kelishigi shakli uyushiq qatorga bir butun holda yaxlitlovchi shakl sifatida qo‘shilgan ; {[( s imobi chakmon I ) va ( qo‘zi telpak I )] | ni |} X { kiy-gan }. Yu qoridagi tahlildan ayon bo‘ladiki , uyushiq qator bilan ifodalan gan vositasiz to‘ldiruvchi asosan tushum kelishigining belgili shaklida ishlatiladi . 2. U yushiq qator bilan ifodalangan vositali to‘ldiruvchi (6): 1) makon kelishigida shakllangan (2): a ) chiqish kelishigida shakllanib , leksema bilan ifodalangan ; kelishik shakli uch a'zoning har biriga qo‘shilgan (1): Inson baxtini m e h n a t i- d a n , i l m i d a n , h a r a k a t i d a n topadi ( Hamid G‘ulom ); b ) jo‘nalish kelishigida shakllanib , birikma bilan ifodalangan ; kelishik shakli uch a'zoning har biriga qo‘shilgan ; oxirgi a'zodan oldin va bog‘lovchisi qatnashgan (1): .. u n i n g s e r j a n t l i k b e l g i l a r i g a , k o‘ k- r a g i d a g i g v a r d i ya n i sh o n i g a v a q a t o r z n a ch o k- l a r i g a havas bilan tikilardi ( Hamid G‘ulom ). Bu jumladagi uyushiq qatorning birinchi va uchinchi a'zosi ko‘plik shaklida , ikkinchi a'zosi birlik shaklida ishlatilgan ;](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-9.png)
![b ) birikmashakl bilan ifodalangan (5): U ning nurlarida q i sh n i n g p o y o n s i z o q k o‘ r p a s i m a y d a o l t i n u ch q u n l a t i b , h a m m a y o q n i j i m j i t l i k b i l a n o‘ r a b yo t a r d i ( Oy-bek ). Nuri p o ch a p o‘ s t i n k i y i b , v a z m i n z a r b o b p a- r a n j i n i y o p i n i b hovliga chiqqanda .. ( Oybek ) kabi . Keyingi misolda hollovchi uyushib kelayotganini qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin : [( pochapo‘stin kiyib ), ( vazmin zarbob paranjini yopinib )] X [ hovliga chiqqanda ]; bu uyushiq qatorni quyidagicha transformatsiya qilib ham tekshirish mumkin : pochapo‘stin kiygan , .. paranji yopingan holda ; 2) U yushiq qator aralash : birinchi a'zosi ma bo‘lishsizlik shaklidan keyin qo‘shiladigan y ravishdoshi shaklida , ikkinchi a'zosi esa bilan ko‘makchisi qo‘shilgan ot leksema shaklida qatnashgan , zidlab izohlash ma'nosini ifodalash uchun lekin bog‘lovchisi ishlatilgan (1): Q o‘ r q m a y , l e k i n i t o a t b i l a n gapirdi Gulnor ( Oybek ). 3) U yushiq qator ravish va sifat leksemashakl bilan ifodalangan , orada va bog‘lovchisi qatnashgan (I): .. o‘zini j u d a b e x a v o t i r v a o s u- d a s e z a y o t g a n Hulkar .. ( Pirimqul Qodirov ). 2. O‘rin hollovchisining uyushiq qator bilan ifodalanishiga bir misol uchradi . Quyidagi jumlada qaratuvchili birikma va ot leksema jo‘nalish kelishigi shaklida uyushiq qator hosil qilib , o‘rin hollovchisi vazifasida kel-gan ; uyushiq qatorniig birinchi a'zosi birlik shaklida nisbatlovchi bilan , ikkinchi a'zosi esa ko‘plik shaklida ishlatilgan : H o v l i s a h n i g a , a y- v o n l a r g a sep yoyildi ( Oybek ). U yushiq qator bilan ifodalanadigan hollovchilarning shakllanishi boy va rang barang bo‘lib , tahlilga jalb qilingan jumlalarda bir qismigina namoyon bo‘lgan . Kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-11.png)
![7 §. Kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi nutqda juda ko‘p voqe bo‘ladi : tahlilga jalb qilingan jumlalar orasida 94 misol uch radi . Shulardan 87 misol fe'l kesimga , 4 misol sifat , ravish kesimga , 2 misol ot kesimga to‘g‘ri keldi ; bir misolda sifat bilan fe'l uyushiq qator hosil qilgan . I. Sifat bilan ifodalangan uyushiq qatorga (4) yaxlitligicha : 1) hozirgi zamon ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan ; si fat leksemashakllar oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (2): Suvi t o z a , m u z d a y ( O‘tkir Hoshimov ). Faqat guzardagi choyxona-gina ch a r o- g‘ o n , g a v j u m ( Hamid G‘ulom ). Bunday shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin : [ Suvi ] X [( toza , muzday ) VIII VI]. 2) bo‘l yordamchisi , di o‘tgan zamon yasovchisi , III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan ; sifat leksemashakllar oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Nikoh to‘yi favqulodda s u r o n l i v a t a n t a n a l i bo‘ldi ( Oybek ). Bunday shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin : {Nikoh to‘yi } X { favqulodda X [( suronli va tantanali ) bo‘l di VI]}. 3) ekan affiksoidi qo‘shilgan , uyushiq qator a'zolari gapga teng qurilishli frazemalar bilan ifodalangan , oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1): Demak , q a l b i s a yo z , t a b i a t i y e n g i l e k a n .. ( Hamid G‘u- lom ). Bunday ifodalanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin : [( qalbi sayoz ), ( tabiati yengil ) ] ekan VI. 2. Ot bilan ifodalangan kesim quyidagicha uyushiq qator hosil qilgan (2): I) birlik , bosh kelishik shaklidagi sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan birinchi a'zoga emas inkor affiksoidi qo‘shilgan ; yoyiq birikmashakl bilan ifodalangan ikkinchi a'zo balki yuklamasi bilan boshlanib , qat'iy tasdiq ma'nosini ifodalash uchun yozuvda oxiriga undov alomati qo‘yilgan (1): [ Dildor ] j o n s a r a k q i z e m a s , b a l k i m u s t a q i l i n s o n ! ( Hamid G‘ulom ). U yushiq qatorga bir butun holda hozirgi zamon shakli ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan : {[( jonsarak qiz ) emas ], [ balki (.. mustaqil inson )]} VIII VI.](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-12.png)
![U yga kam k e l a d i g a n , ko‘pincha brigada shiyponida yo t i b q o l a d i g a n b o‘ l i b q o l d i ( Hamid G‘ulom ). 2) r edi davomli o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (6); uyushiq qatorning : a ) barcha a'zolari r edi shaklida ifodalanib , edi qismi umumlashtirilgan (3): Serka qo‘ng‘irog‘ini asabiy j i r i n g l a t a r , chilviridan bo‘shamoq-chi bo‘lib b o‘ g‘ i l a r e d i ( Pirimqul Qodirov ) kabi ; b ) birinchi a'zosi mas bo‘lishsizlik shaklida , ikkinchi a'zosi r shaklida ifodalanib , edi qismi umumlashtirilgan ; uyushiq qator a'zolari oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): U ayollarni y a x sh i b i l m a s v a Hulkar to‘g‘risidagi eng behayo gaplarga ham i sh o n a r e d i ( Pirimqul Qodirov ); d ) birinchi a'zosi b ravishdoshi shaklida ( zamon va shaxs son ma'nosini ifodalamaydigan betaraf shaklda ), ikkinchi a'zosi r edi shaklida ishlatilgan (1): Ammo Т urdining ko‘zlari t i n i b , Hulkarni boshqacha k o‘ r s a t a r e d i ( Pirimqul Qodirov ); e ) uch a'zoli uyushiq qatorning ikkinchi a'zosi b ravishdoshi shaklida ishlatilgan , birinchi , ikkinchi a'zolar yo bog‘lovchisi bilan boshlangan (I): U yo o‘z o‘zini o‘ l d i r a r d i , yo xizmatkor yigit bilan bir yurtga q o- ch i b , kambag‘allikda non gadosi bo‘lib y a sh a r d i ( Oybek ). 5) moqda edi davomli o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (2); uyushiq qatorning ^ birinchi a'zosi b ravishdoshi shaklida ifodalangan : Qo‘ylar endi qo‘tondan ch i q i b , chodir atrofidagi yonadan o‘ r l a b k e t i sh- m o q d a e d i ( Pirimqul Qodirov ). Т og‘ cho‘qqilarida oqish bulutlar k o‘- p a y i b , pastga o q i b t u sh m o q d a e d i ( Pirimqul Qodirov ). 6) U yushiq qatorning ikki a'zosi b affiksi bilan yasalgan darak old o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan ; birinchi a'zo oxirida da yuklamasi qatnash/gan (1): Siz unga [ nonga ] mening to‘g‘rimdagi harom gaplarni qo‘shib y e b s i z - d a , b o‘ k i b q o l i b s i z ( Pirimqul Qodirov ). 2. U yushiq qator a'zolari a / y hozirgi kelasi zamon shaklida ishlatilgan (9):](/data/documents/72890734-8132-4ad6-9fb6-c4af552db23e/page-17.png)
