- Главная страница
- Рефераты
- Лингвистика
- Grammatik ma`no. Umumiy grammatik ma`no (UGM), oraliq grammatik ma`no (OGM) va xususuy grammatik ma`no (XGM)
Grammatik ma`no. Umumiy grammatik ma`no (UGM), oraliq grammatik ma`no (OGM) va xususuy grammatik ma`no (XGM)
![Umumiy ma`no ma`lum bir fonema, morfema, leksemaning paradigmadagi o`rni,mavqeidan ochiladi. Masalan, leksemalardagi umumiy ma`no shu leksemaning o`zi munosabatdosh bo`lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi ongimizda quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi o`shandan ochiladi: /bobo/: /buvi/ /ona/: /ota/ : /bola/ : /nevara/ : Ushbu paradigmadan "ota" so`zining UGMsi kelib chiqadi: birinchi avlod, bevosita qon-qarindosh, katta, erkak. Leksemalardagi UGMni semema deyishadi. Demak, umumiylikning mohiyati ma`lum bir umumiylikni o`ziga o`xshash va farqli umumiyliklar bilan munosabatidagina ochilishi mumkin. Sh. Shahobiddinova ishida XGM va UGMlar atroflicha talqin qilingan. Jumladan, son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari. [-lar] ning XGMlari: a) ko`plik - Unda shirin - shirin bananlar bor (Sh. Yul.); b) jamlik - ishchilar sinfi - ishchi sinfi; d) bog`liqlik va o`xshashlik - Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi . (Sh. Yul.); s) taxmin - Soat beshlarda keldi; e) kuchaytirilgan ma`no - Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim... (U. Azimov). [ o ] shakl XGM lari: a) jamlik - Gadoning dushmani gado bo`ladi (A.O.); b) ko`plik - Majlisga yigirma kishi keldi (aniq ko`plik); U qishloqda uch - to`rt kun qoldi (noaniq ko`plik); d) birlik ifodalash - bunda ko`rsatish olmoshlari, "bir" so`zi ko`proq ishtirok etadi: Ushbu yodgorlikka murojaat qilar ekanman, mening maqsadim bitta... (O.Matjon). Demak, son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatish mumkin: [-lar] UGMsi─bo`linuvchan/ bo`linmas sifat va noaniq miqdor ifodalash. [o] UGMsi ─ bo`linmas va aniq/ noaniq miqdor ifodalash. Bo`linuvchanlik/ bo`linmaslik deganda, quyidagini tushunish kerak: har bir xususiylik alohidalik ekanligini ko` rib o`tdik. "Qovunlar" degan so`zshakli bir necha qovunlarni atab keladi." Qovunlar" so`zshakli bir to`plamni ifodalaydi va u](/data/documents/10cb3cb0-82bb-4ae2-bbea-dad45eadbb5c/page-4.png)
![ma`nosi "miqdoriy aniq/noaniq ko`plik + sifatiy bo`linmas" kabidir. Lekin yuqorida ko`rsatilgan UGM nutqda XGM sifatida voqelanar ekan, u umumiylik bilan xususiylik orasida oraliq ma`nolar yotadi. Oraliq ma`nolar xususiy ma`nolar uchun mano tiplari, ya`ni "o`xshash ma`nolar majmuasi", UGM uchun esa "umumiylikning ko`rinishlari", turlari mavqeida bo`ladi. Chunonchi, birlik sonning UGMsi "aniq / noaniq va birlik" kabi ma`nolarni o`z ichiga oladi. Va UGM XGM sifatida voqelanguncha yuqorida ko`rsatilgan aniqlik, noaniqlik, birlik kabi uch OGM ma`noning biridan o`tadi. Chunonchi, OGM hamisha so`zning lug`aviy ma`nosi, matn, qurshov bilan aloqador bo`ladi. Chunonchi, [-lar] ko`plik sonning umumiy ma`nosi -"sifatiy bo`linuvchan, miqdoriy noaniq ko`plik" UGMsi bir necha OGMga ega. Bulardan asosiylari: 1. Bir yoki turli jinsdagi predmetlarning NMK ( noaniq miqdoriy ko ’ rsatkichi ) ni ifodalash ( kitoblar , odamlar ...); 2. Olchanmas moddalarni alohidaliklarga ajratib noaniq miqdoriy koplikni korsatish ( Toshkent suvlari ...) ; 3. Turli tur va jinslardan iborat NMKni korsatish (yoglar-sariq yog`, paxta yogi; ichimliklar-aroq, mineral suv, kola); 4. Narsani yondoshlari bilan birgalikda NMK sifatida ifodalash (Ahmadlar keldi; Toshkentlarni aylandik); 1. Taxmin ifodalash: 70- yillar; 6. Bolinmasni bolinuvchan etib korsatib, ekspressiv mano berish (Yuraklarimga tokildi). Mana shunday har bir morfologik shaklda XGM, OGM va UGMlar mavjud boladi. Siz 40 - 80 - yillarda nashr etilgan darsliklarda tanishgan grammatik shakllarning manolari asosan XGM va OGMlardir. UGMlarni ochish](/data/documents/10cb3cb0-82bb-4ae2-bbea-dad45eadbb5c/page-6.png)
