logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Лингвистика
  4. Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi

Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

140.5 KB
Скачать
Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi Reja : 1. Grammatik va leksik ma’no munosabati. 2. Grammatik ma’no turlari. 3. Grammatik kategoriya haqida. 4. Morfologik kategoriya turlari. 5. Kelishik kategoriyasi. Ma'lumki, grammatik ma'no ifodalashning turli vositalari mavjud. Masalan, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik usullar shular jumlasidandir. Demak, grammatik ma'noni faqat so'z yoki so'z- shaklga nisbat berish ma'qul emas. Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birliklar grammatik aharniyat kasb etishi mumkin. Grammatik ma'no deganda til (fonetik, leksik, morfolo gik va sintaktik) birliklarning bevosita nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma'nolari tushuniladi. Ta'rifni qisq'acha sharhlaymiz. Ko'rinadiki, ta'rifda uch muhim unsur mavjud. Ular quyidagilar: a) grammatik ma'noning barcha til birliklariga xosligi; b) bevosita(!)nutqni shakllantirishi; v) umumlashma va abstraktligi. Keyingi mavzularning birida grammatik ma'no ifodalash usullari haqida fikr yuritganimizda siz grammatik ma'no ifodalash ning barcha til birliklariga xosligim anglab etasiz. Grarmnatik ma'noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni tushunish lozimki, lisoniy birliklar grammatik ma'nodan xoli qilinsa, u nutqqa tayyor bo'lmay qoladi. Masalan, bola leksemasining lug'aviy ma'nosi nutqqa grammatik ma'no vositasida kiradi. lining kelishik, son, subuektiv baho, hokim yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo'lagi ekanlik grammatik ma'nolari lisoniy sathda yo'q. Demak, leksema lug'aviy ma'nosi ustiga ana shu grammatik ma'nolar qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Shu boisdan birorta til birligi grammatik ma'nodan xoli bo'lolmaydi. G r a m m a t i k m a ' n o n u t q d a t o ' g ' r i d a n - t o ' g ' r i voqelanaveradi. Bunga morfologik shakllaming grammatik ma'nolari asosida amin bo'lish mumkin. Grammatik ma'no umumlashma tabiatga ega deganda unmg juda ko'p lisoniy birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan, «ot», «sifat», «son» grammatik m juda katta miqdordagi so'zlar uchun umumiydir. Lug'aviy ma'/ (semema) har bir leksemada o'ziga xos va yakka, xususiy bo'lsa, grammatik ma'no bir tipdagi juda ko'p leksemalar uchun umumiy-dir. Yoki [WPm - kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi] smtaktik qolipining o'ng tomoni uning grammatik ma'nosi bo'lib, u chap, ya'ni shakliy tomoni bilan birgalikda o'zbektilidagi barcha nutqiy gaplar uchun umumiydir. Grammatik ma'nonining abstraktligi deganda uning bevo- sita kuzatishda berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, biz hozirgma keltirgan [WPm - kesimlik ko'rsatkichlari bilan shakl langan atov birligi] sintaktik qolipining grammatik ma'nosi ko'zga tashlanib turgan til birliklari orqasiga yashiringandir. Grammatik ma'no morfologik sathda so'zlarning umumiy ma'nosi bo'lmish so'z turkumlari (masalan, otlarda umumiy pred-metlik, fe'llardagi jarayonlilik), shuningdek, har bir so'zshaklning ma'lum bir morfologik kategoriya doirasida qarama-qarshi qo'yiluvchi ma'nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik) sifatida yuzaga chiqsa, sintaksis doirasida predikativlik, so'z birik-masidagi hokim va tobe uzvlarning, gap bo'laklanning, gapning tema-rematik uzvlarining bir-binga o'zaro munosabati sifatida namoyon bo'ladi. Keng ma'noda so'z yasalish hodisasi ham grammatik ma'noga daxldor. Chunki yasalish natijasida so'zning turkumlardagi o'mi o'zgarib ketadi. Bu esa ularning yangi grammatik tabiat kasb etganligini ko'rsatadi. Masalan, aql so'zi «ot», «mavhum ot» grammatik ma'nolariga ega. Undan -li so'z yasovchi shakli vositasida sifat yasalishi bilan, albatta, grammatik ma'noda ham katta o'zgarish yuz berdi. Ko'rinadiki, birorta lisoniy birlik (bir planli bo'lgan fonetik birliklardan tashqari) grammatik ma'nodan xoli bo'lolmaydi. Faqat mustaqil leksemalardagina lug'aviy va grammatik ma'no dialektik bog'liqlikda bo'ladi. Sintaktik qoliplar, yordamchi leksemalar va grammatik shakllarda faqat grammatik ma'no mavjuddir. Grammatik ma'no grammatik shakllanmagan leksemalar- ning lisoniy mohiyatida mavjud bo'lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qoliplar yordamida ifodalanishi ham mumkin. Masalan, kitoblar so'zshaklvning «turdosh ot» grammatik ma'nosi boshqa barcha turdosh otlarda bo'lgani kabi uning zotida mavjud, «ko'plik» ma'nosi esa ma'lum bir shakl (-lar) yordamida ifodalangan. Kitobni o 'qimoq birikuvidagi kitob so'zining «tobe u zv» grammatik ma'nosi unga lisoniy sintaktik qolip asosida «yopishtirilgan». Grammatik va leksik ma'no munosabati. Bolalar qiziqarli kitobni o'qiydilar gapini olaylik. Aytilganidek, mustaqil so'zlar o'zida bir vaqtda leksika va grammatikani birlashtiradi. Bolalar so'zida ikki xil ma'no anglashilib turadi: a)lug'aviy ma'no («borliqdagi odam jinsiga mansub bo'lgan, yosh jihatdan voyaga etmagan shaxsni yoki voyaga etgan kishining farzandi, avlodi»); b)turdosh ot, ko'plik son bosh kelishik, ega vazifasida. Bu so'z leksik va grammatik ma'nonini o'zida birlashtirgan. Shuning uchun 'so'zlar grammatik va leksik birlik sifatida so'z turkumlariga guruhlanadi. Bunda guruhlash, avvalo, leksik asoslarda, ya'ni ularning lug'aviy ma'nolariga asoslangan holda amalga oshiriladi, guruhlashmng yuqori bosqichida u grammatik xarakter kasb etadi. Masalan, o 'qituvchi, doktor, ishchi, injener otlari bir butun holda «kasb otlan» lug'aviy guruhini tashkil etadi va bu leksik asosdadir. Chunki bu so'zlar boshqa guruh otlaridan farqli o'ziga xos, qandaydir ayricha grammatik xususiyatga ega emas. Lekin bu otlarning boshqa tur otlari bilan birlashib hosil qilgan katta guruhi, deylik, turdosh otlar atoqli otlardan farqli grammatik xususiyat-larga ega. Masalan, turdosh otlar birlik va ko'plikda qo'llanadi, atoqli otlar esa asosan birlikda qo'llanadi. Shuning uchun otlarning atoqli va turdosh otlarga ajratilishi grammatik ahamiyatga egadir. Deylik, narsa-buyum otlari va o'simlik otlari orasida grammatik farqlar bo'lmaganligi sababli bu bo'linish leksik tabiatlidir. Chunki bu ikki guruhga kiruvchi so'zlar turlanish, son, tuslanish va boshqa grammatik omillarga bir xil munosabatda bo'ladi. So'z grammatik birlik sifatida morfologik ma'nolar tizimiga egadir. Shunga ko'ra grammatik ma'nolarni quyidagi tiplarga bo'lish mumkin: a) ma'lum bir turkumga kiruvchi so'zlarning ular qaysi morfologik shaklda bo'lishidan qat'i nazar barchasi uchun birday tegishli bo'lgan grammatik ma'nolar (masalan, otlarda predmetlik, sifatlarda belgilik, fe'llarda jarayon- '"ifc ); b) bir turkumdagi biror guruhning qanday grammatik shaklda bo'lishidan qat'i nazar barcha so'zlariga xos bo'lgan g ma'no (masalan, ozaytirma daraja sifatning faqat rang bildiruvchi turlariga xos); v) biror turkumdagi ma'lum bir so'zlar- ning ma'lum bir shakldagi turigagina xos bo'lgan grammatik ma'no (masalan, o'zlik olmoshiga kelishik qo'shimchasi faqat egalik qo'shimchasidan keyin qo'shiladi, olmoshning boshqa turlarida bunday hoi kuzatilmaydi, yoki -yap qo'shimchali aniq hozirgi zamon shakli III shaxsda -di shakli bilangina voqelana oladi). GM turlari. UGM, OGM, XGM haqida. Grammatik shakllarning fahmiy his qilinadigan alohida ma'nolari xususiy grammatik ma'no deyiladi. Masalan, egalik qo'shimchalan umuman «keyingi so'zni oldingi so'zga bog'lash» mohiyatiga ega. Bu umumiy grammatik ma'no (qisq.UGM) bo'lib, u, masalan, nutqiy birlik bo'lgan Salimning kitobi birikuvida «kitob so'zim Salim so'ziga bog'lash», daftarning varag'i birikuvida esa avaraq so'zini daftar so'ziga bog'lash» tarzida xususiylashgan. Bu tipdagi ma'nolar tilshunoslikda xususiy grammatik ma'no (qisq.XGM) termini bilan yuntiladi. UGM lisoniy tabiatli bo'lib, lisoniy birliklarga xos barcha belgilarga, XGM esa nutqiy ma'no bo'lgan- ligi uchun nutqiy birliklarga xos belgilarga ega (Bu haqda «Hozirgi o'zbek adabiy tili» kursining «Kirish» qismida tanishgansiz.). UGM umumiy, mavhum, zaruriy, barqaror, invariant, uzual, ijtimoiy bo'lsa, XGM bu belgilarning aksi bo'lgan xususiylik, aniq, tasodifiy, beqaror, okkozional, individual kabi belgilarga ega. UGM va XGM xususiyatlarini idrok etish uchun barcha borliq hodisalarida umumiy yashash qonuniyati bo'lgan umumiylik va xususiylik tushunchalari munosabatim yaxshi bilish lozim. Biz ko'ra oladigan, seza oladigan, o'lchay oladigan narsa- larning barchasi xususiylikdir. Hovlimizda o'sib turgan har bir daraxt xususiylikka misol bo'la oladi. Biroq ongimizda umuman daraxt tushunchasi ham bor. Umuman daraxtning mohiyati «tana- sidan shoxlanuvchi yirik o'simlik»dir. Umuman daraxt ko'rib bo'l- masligi, sezib bo'lmasligi, o'lchab bo'lmasligi, mevali-mevasizligi, katta-kichikligi noaniqligi bilan muayyan daraxtdan farq qiladi. Umuman daraxt abstrakt tushunchadir. U borliqdagi daraxtlarning o'sishi, rivojlanishi, kesilishi, qurishi yoki yonib ketishiga befarq holda ongimizda o'zgarmay, bir xil turaveradi. Bu umumiylikning barqarorlik, o'zgarmaslik belgisidir. Demak, xususiylik sifatidagi muayyan daraxt o'zgaruvchan, o'tkinchi, atrof-muhitga bog'liq, takrorlanmas bo'lib, barcha belgilari bilan umuman daraxtga zid turadi. Shu o'rinda xususiy daraxtning takrorlanmasligiga diqqatni qaratmoqchimiz. Bir daraxt qurisa, uni qayta ekib, o'stirib bo'l- maydi. O'rniga ekilgan daraxt esa uning takrori emas, balki yangi daraxtdir. Umuman daraxt o'z belgilarini har bir yangi daraxtda takrorlayveradi. Masalan, biz yuqonda keltirgan «tanasidan shox lanuvchi yirik o'simlik» umumiyligi har bir xususiy daraxtda ko'ri- nish beradi. Umuman daraxt bitta, xususiy daraxtlar esa cheksizdir. Umumiyliklar mayda-chuyda ahamiyatsiz belgilarga befarqdir. Masalan, xususiy daraxtning katta-kichikligi, yosh- qariligi, mevali-mevasizligi, madaniyligi yoki yowoyiligi umumiy daraxt uchun ahamiyatsizdir. Zero, uning mohiyati «tanasidan shoxlanuvchi yirik o'simlik» bo'lib, bunda biz hozirgina sanagan belgilardan xususiy daraxtga xos birortasi ham yo'q. UGM va XGM munosabatini xuddi shunday idrok etmoq lozim bo'ladi. Nutqiy birliklarda turli lisoniy umumiyliklarning belgilari mujassamlanganligi, qorishganligi kabi, XGMlar ham o'zida o'zi mansub UGM zarralari bilan birgalikda boshqa lisoniy zotlarning zarralarini ham o'zida birlashtirgan. Masalan, egalik qo'shimcha- sining ukitob so'zini Salim so'ziga bog'lash» XGMsida «keyingi so'zni oldingi so'zga bog'lash» UGMsi ko'rinishi bilan birgalikda «qarashlilik» ma'nosi, shuningdek, Salim va kitob leksemalarining (umumiyliklari) zarralari qorishgan holda yuzaga chiqqan. Grammatik ma'no so'zning grammatik shakli bilan va undan xoli holdagi holatidan, ya'ni o'zak-negizidan anglashilgan-ligi kabi UGM va XGMlar ham ikki xil tabiatlidir. Masalan, «predmetlik» ot turkumining, «jarayonlilik» fe'l turkumining, «belgi» sifat turkumining grammatik shaklsiz ifodalanadigan UGMsidir. Bu Salimning kitobidir gapidagi kitob so'zinmg «Salimga tegishli o'qish uchun mo'ljallangan predmetni ifoda- lovchi turdosh ot» ma'nosi bu so'zning grammatik shaklsiz ifodalanadigan XGMsidir. UGM va XGM grammatik shakllarda o'ziga xos tarzda narnoyon bo'ladi. Har bir grammatik kategoriyaning ma'nosi uning shakllarining ma'nosiga nisbatan UGMdir. Masalan, barcha kelishik shakllari uchun umumiy bo'lgan «oldingi rnustaqil so'zni keyingi mustaqil so'zga bog'lash» ma'nosi kelishik kategonya- sining UGMsidir. Bu kategorial umumiylik alohida shakllarning ma'nosiga nisbatan belgilanadi. Boshqacha aytganda, kelishik kategonyasining yuqorida aytilgan UGMsi uning tarkibiga kiruv- chi 6 ta kelishik shakJining ma'nosidan sintezlanadi, ya'ni keltirib chiqariladi. Har bir kelishik shaklinmg ma'nosi undan quyidagi ma'nolarga nisbatan UGM hisoblanadi. Masalan, qaratqich kelishi- gining UGMsi oldingi ism turkumiga kiruvchi so'zni keyingi ism turkumiga kiruvchi so'zga bog'lashdir. UGM har doim ham quyi ma'nolarga nisbatan olinadi. Masalan, kelishik kategoriyasi UGMsi quyidagi kelishiklaming ma'nosiga nisbatan olinsa, har bir kelishikning UGMsi undan quyidagi bu kelishik UGMsining «parchalari»ga nisbatan olinadi. Chunki ota farzandiga nisbatan ota, otasiga nisbatan farzand bo'lganligi kabi kelishik kategoriyasi UGMsi haqida gap ketayotganda har bir kelishikning ma'nosiga nisbatan UGM termini qo'llanilmaydi. Kategonya va shakl ma'no si hamda uning xususiy ko'rinishi haqida bahs ketganda ularni qanday baholash muammosi ham bor. Bunda dialektikaning umumiylik-maxsuslik-alohidalik kategoriyasiga metodologiya sifatida tayanish lozim bo'ladi. Tilshunoslikda grammatik ma'noga nisbatan bu umumiy grammatik ma'no-oraliq grammatik ma'no(qisq.OGM)-xususiy grammatik ma'no tarzida tatbiq etilgan. Misol sifatida tushum kelishigi shakli ma'nosini olaylik. Kelishik kategonyasining «oldingi mustaqil so'zni keyingi mustaqil so'zga bog'lash» , tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe'lga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» va tushum kelishigining muayyan nutq parchasi bo'lmish kitobni o'qimoq birikuvida voqelangan «kitob so'zini o'qimoq so'ziga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» nutqiy ma'nosi yaxlitlikda olinganda UGM-OGM-XGM munosabatidadir. Kelishik kategoriyasining «oldingi mustaqil so'zni keyingi mustaqil so'zga bog'lash» ma'nosi tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe'lga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» ma'nosiga nisbatan UGM maqomida bo'lib, tushum kelishigining muayyan nutq parchasi bo'lmish kitobni o'qimoq birikuvida voqelangan «kitob so'zini o'qimoq so'ziga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» nutqiy ma'nosi XGMdir. Tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe'lga vositasiz to'ldiruvchi sifatida bog'lash» ma'nosi esa UGM va XGM orasida turganligi hamda ularni bog'lovchi bo'g'in bo'lganligi uchun OGM maqomidadir. OGMning mavqei nisbiy-dir. Masalan, kelishik kategonyasining UGMsi e'tibordan soqit qilinsa va fikr faqat tushum kelishigi va uning quyi ma'nolan haqida ketsa, mazkur OGM UGM sifatida qaraladi. Tushum kelishigining zikr etilgan XGMsi e'tibordan soqit qilinib, so'z kelishik kategoriyasi va tushum kelishigi munosabati xususida ketsa, bunda OGM ushbu UGMga nisbatan XGM sifatida ham qaralishi ham mumkin. Demak, borliq hodisalari umumiylik-maxsuslik-xususiylik (alohidalik) munosabatida bo'lganligi kabi grammatik ma'no ham umumiy grammatik ma'no- oraliq grammatik ma'no-xususiy grammatik ma'no ko'rinishlanga ega. GM tarkibi. Kategorial, yondosh va hamroh ma'no. Grammatik ma'no tarkibi murakkabdir. Masalan, son kategoriya sining UGMsi predmetning miqdoriy va sifatiy tavsiflarini berish-dan lborat, bu umumiy kategorial ma'no son kategoriyasining [0] shaklida «miqdoriy aniqlik-noaniqlik va sifatiy bo'linmaslik», [- lar] shaklida "miqdoriy noaniq ko'plik va sifatiy bo'linuvchan va bo'linmaslik" kabi har bir shaklga ixtisoslashgan ko'rinishlarga ega bo'lib, ularni sifat va miqdor kabi turlarga ajratish mumkin. Son kategoriyasining nomidan ma'lumki, u miqdor ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisadir Shuningdek, uning UGMsida "noaniq", "aniq", "sifat", "bo'linuvchan", "bo'linmas" kabi unsur- lar bevosita kategoriya markazidagi "miqdor" unsuriga bevosita daxldor emas. Biroq "bevosita daxldor emaslik"ni u UGMdan tashqari deb tushunmaslik kerak. Chunki, deylik, [-lar] shakli miqdor (ya'ni ko'plik) ifodalar ekan, u bir paytning o'zida o'z- ° zidan yuqorida zikr etilgan "bo'linuvchanlik - bo'linmaslik", noaniq" kabi belgilarini ham lfodalab yuboradi. Demak, son ^tegoriyasi shaklida miqdor belgisi har doim sifat belgisi bilan ba qamti yashaydi, u bilan dialektik bog'lanishda turadi. Boshqacha a ytganda, miqdor belgisi hech qachon sifat belgisisiz yuzaga c hiqmaydi. Nutqda bu ma'nolardan birining kuchayishi boshqa- sining.susayishiga, boshqasining kuchayishi birinchisining susayi- shiga olib keladi. Masalan, Do'konda suvlar bor gapida [-lar] shakli miqdony belgi ham (ya'ni «ko'plik»), sifatiy belgi ham («bo'linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi ustuvorhk kasb etib, miqdor belgisi kuchsizlanganhgi sezilib turadi. Lekin baribir «ko'plik» yuzaga chiqmoqda. Ma'lum bo'ladiki, grammatik shakl UGMsi tarkibiy qismlaridan biri uning mohiyati bo'lsa (masalan, sonda «miqdor»), boshqalari unga yondosh, mohiyatga mansub bo'lmagan, biroq u bilan dialektik yaxlitlik kasb etgan ma'nodir (masalan, sonda «bo'linuvchanlik»). Shuning uchun grammatik shakl UGMsi tahlilida kategorial ma'no va unga yondosh hodisalar farqlanadi. Kategorial va yondosh ma'no har bir grammatik shaklda mavjud. Grammatik shakllar nutqda ba'zan UGMsida bo'lmagan ma'nolarni ham voqelantiradi. Masalan, biz ko'rib o'tgan [-lor] shakli nutqda «hurmat» ma'nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma'no shaklning UGMsi tarkibiga kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi ham mumkin. Bunday ma'no hamroh ma'no deb yuritiladi. Demak, kategorial ma'no shaklning mohiyati va UGMning asosidir. Yondosh ma'no UGMga kirsa-da, mohiyat tarkibiga kirmaydi. Hamroh ma'no esa shakl mohiyatiga ham, UGM tarkibiga ham kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1. Aqllari bormi? - ukasiga istehzoli kuldi Salim. U kishining Jikrlari bizga ma 'qul. Birinchi gapda aqllari so'zshaklining [-lari] egalik qo'shimchasida "kesatish" ma'nosi ham (aslida aqling), «II shaxs, birlik» ma'nosi ham anglashilmoqda. «Kesatish», umuman. egalik kategoriyasi UGMsi daxldor emas. Lekin "II shaxs birlik" ma'nosi bu kategoriyamng [- (i)ng] shakliga xos kategorial ma'no bo'lib, [-lari] shakli bu ma'noni ifodalash uchun xoslangan va UGM ko'rinishiga vaqtincha "yopishgan" tajalli hisoblanadi. Uning bunday xususiyatga egaligi ushbu "noqulay" ifodalovchi bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy sharoit, bog'liq qurshov talab qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Zero, gapdan muallif gapi ("ukasiga istehzoli kuldi Salim") olib tashlansa, [- lari} shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh ma'no uqilmay qoladi. UGM nutqiy ma'no bo'lmish XGMlarni bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi. Bunda XGMdagi o'zi mansub UGMga tegishli bo'lmagan barcha begona tajallilar idrokiy yo'l bilan e'tibordan soqit qilinadi. Quyida [- moqda] hozirgi zamon davom fe'li shakli va umuman zamon kategoriyasinmg UGMsini bosqichli tiklash namunasini beramiz. 1-bosqichda [-moqda] shaklining turli matniy va uslubiy hollarda qo'llanishini tahlil etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma'no turlari, ya'ni XGMlari aniqlanadi. Shakl XGMlariga misollar keltiramiz. \.Suv egatlarda jildirab oqmoqda. l.Umr o'tmoqdadir. 2. Zamin aylanmoqda mag'rur tebranib. Shakl 1- misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos ko'tarinki ifodasi», 3-misolda «ish- harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» XGMlarini voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni yana ortib boradi. Biroq umumlashtirish uchun bizga ushbu XGMlar etarli. Ular orasidagi umumiylik «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining ifodasi» bo'lib, XGMlarning qolgan unsurlari farqlardir (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko'tarinki ifodasi», 3-misolda esa badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar e'tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Farqlar shu bosqich uchun qiymatga ega bo'lsa, bir xilliklar yuqori bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 2-bosqichda [-moqda] qo'shimchali zamon shakli birmchi bosqich xulosalari asosida [-(a)y] qo'shimchali hozirgi -kelasi zamon, [-yap] qo'shimchali aniq hozirgi zamon, [-yotir] qo'shim chali hozirgi zamon shakli kabi barcha hozirgi zamon turlari bilan munosabatlarda ko'rilib, shu asosda [-moqda], [-yotir], [-yap], [- ( a )y] qo'shimchali hozirgi zamon shakllarining mohiyati - UGMlari ochiladi. Keyingi bosqich uchun farqlar e'tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik(umumiylik)lar ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo'ladi. 3-bosqichda awalgi bosqich xulosalari asosida hozirgi zamon shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi zamon shakllari umumiyligi bilan aloqa- munosabatlari, o'xshash va farqh jihatlari oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi bosqich uchun bir xillik(umumiylik)lar ahamiyatli bo'ladi. 4-bosqichda oldingi bosqich xulosalan asosida «sodir bo'lmagan va bo'layotgan harakat-holat»ni lfodalovchi o'tgan zamon shakli bilan munosabatlan tekshirilib, hozirgi-kelasi va o'tgan zamon shakllarining UGMlari ochiladi. 5-bosqichda 4-bosqich xulosalan asosida hozirgi, kelasi va o'tgan zamon shakllari ma'noviy xususiyatlari bilan munosabat- larini aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlan tiklanadi. Xususiylikdan umumiylikka qarab yo'naltirilgan bu tadqiq jarayonida har bir bosqichga o'tish bilan xususiyliklarning zamiri- dagi UGMga chuqurlashib boriladi. Chunki [-moqda] qo'shimchali zamon shaklinmg nutqiy voqelanishlarida zamon kategoriyasi LJGMsiga xos hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko'rinishinmg hozirgi zamon UGMsi ko'rinishchasiga mansub running bevosita kuzatishda berilishini ko'ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar UGMlari zarralari mavjud bo'ladi. Shuning uchun [- moqda] qo'shimchali zamon shaklining ziddiyatlari va UGMsi faqat 2-bosqichdagina ochilishi mumkin. 3- bosqichda [-moqda] va [-(a)y\, [-yap-] qo'shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari sifatida emas, balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi. Bu pog'ona qancha yuqorilasa, xususiy ko'rinish-lar shunchalik katta guruhlarga birlashib, o'z mustaqilliklarini yo'qotib, umumlashib boraveradi. Shu boisdan grammatik shakl-larning ma'noviy xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi bosqichda olib borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'ladi. So'zshakl va uning asosiy tiplari: nol shakl, sintetik, analitik, aralash, juft va takroriy shakilar. Leksema nutqqa chiqqanda, albatta, grammatik shakllangan bo'ladi. Grammatik shakllanmagan so'z nutqda bo'lmaydi. Men sarguzasht kitoblami sevib o'qiyman gapidagi so'zlarga diqqat qilaylik. Men olmoshi ongda leksema sifatida hech qanday grammatik shaklga ega emas. yiroq-iroq qisqaruvlari fonetik tejamga misol. Olib ber-ober, bizim-bizning, sizing- sizning kabilar morfologik qisqaruvga misoldir. Olib ber-ober, bizim- bizning, sizing- sizning tejalishlari nutqiy qisqaruvdir. Tejam o'z maqomiga ko'ra yo lisoniy, yo nutqiy bo'lishi mumkin. Masalan, jo'nalish kelishigi shakli dastlab -qaru ko'rinishida bo'lgan, bugungi kunda u qisqarib, -ga shakliga kelib qolgan. Bu tejamning lisoniylashuvidir. Olib ber-ober, bizim- bizning, sizing-sizning tejalishlari nutqiy qisqaruvdir. Chunki, masalan, sizing so'zshaklidagi -ing lisonda -ning shaklida yashaydi. Tilshunoslikda faqat nutqiy qisqaruvlarnigina tejam sifatida tan olishga moyillik kuchii. Tejam o'z mohiyatiga ko'ra nutqiy aloqani osonlashtirish- ga xizmat qiladi, biroq axborot sifatiga salbiy ta'sir ko'rsatmaydi. Grammatik kategoriya. Kategoriya atamasi tilshunos- Hkka falsafadan kirib kelgan termindir. U falsafada «obyektiv borliq va bilishdagi mohiyatan ko'proq qonuniy aloqa va munosa- batlarni aks ettiruvchi umumiy tushuncha» tarzida ta'riflanadi. Falsafada ham, tilshunoslikda ham kategoriya bir xil narsani ataydi, ya'ni kategoriya uchun juftlik va yakkalik xos bo'lishi shart. Falsafada juftlikni sabab-natija, mohiyat-hodisa, butun qism, yakkalikm borliq, miqdor, makon tashkil etsa, tilshunoslikda kategoriya atamasi ostida zidlangan ikkilik (son kategoriyasi) yoki ko'plik (kehshik kategoriyasi) tushuniladi. Bugungi tilshunosligimizda grammatik kategoriya atamasi ostida, asosan, morfologik kategoriyalarni tan olish ustuvorlik qiladi. Umuman, sintaktik kategoriyalar ham grammatik kategoriya sifatida qaralsa-da, xususiy hollarda, ya'ni sintaktik tekshirishlarda kategoriya tushunchasi e'tiborga molik ahamiyat kasb etmaydi. Bunga qo'shilib bo'lmaydi. Butun uchun qismlar va ular orasidagi munosabat, sistema uchun element va ularni birlashtiruvchi aloqalar shart va zarur bo'lganligi kabi grammatik kategoriya (qisq.GK) uchun ham (biz aym paytda morfologik hodisalar haqida so'z yuntayotganimiz tufayli grammatik kategoriya atamasi ostida m orfologik katego- riyalarni riazarda tutamiz) aloqa va aloqada turuvchi birliklar zarur. Muayyan zotiy ma'no umumiyligi ostida birlashgan va o'zaro zotiy ma'noning parchalanishi, xususiylashuvi asosida zidlanadigan shakllar sistemasi GK hisoblanadi. GK grammatik shakllarning oddiy arifmetik yig'indisi emas, balki ma'lum bir turdagi shakllar ning zotiy ma'no asosidagi barqaror munosabatlari tizmasidan jborat bo'lgan yangi bir butunlikdir. Bunda umumiylik va farqlar z o t i y m a ' n o asosida bo'lishi lozim. Bum yorqin idrok etish uchun kelishik kategoriyasi va ravishdoshlarni grammatik katego riya tushunchasiga munosabat nuqtayi nazaridan kuzatish etarli. Ma'lumki, kelishiklaming zotiy mohiyati «oldingi mustaqil so'zni keyingi mustaqil so'zga tobelab bog'lash»dir. Bu zotiy mohiyat faqat ana shu morfologik ko'rsatkichlar tizimiga xosdir. Har bir kelishik ushbu zotiy ma'noni o'ziga xos tarzda xususiy- lashtirib, bu xususiylashmasi bilan bir-biriga zidlanadi. Masalan, qaratqich kelishigi «oldingi ismni keyingi ismga», tushum kelishigi «oldingi ismni keyingi fe'lga» xususiylashmasiga ega. Bu xususiy- lashmalar zotiy ma'noning parchalanishlari bo'lish bilan birga mazkur kelishiklaming farqlovchi belgilari hamdir. Demak, har bir kelishikka xos «parcha» kelishik zotiy mohiyatining xususiylash masi, zidlamsh esa ana shu parchalar asosida. Ravishdosh shakllan esa «fe'lni fe'lga bog'lash» ma'nosiga ega. Biroq ravishdosh shakllariaro farqlar o'zga kategoriyalar ma'nolarining ushbu shakllardagi tajallilari evazigadir. Masalan, -gani ravishdosh shak- lidagi «maqsad» ma'nosi mayl kategoriyasining ushbu shakldagi tajallisidir, yoki -gach shaklidagi «payt» ma'nosi zamon katego - riyasi ma'nosimng mazkur ko'rsatkichdagi tajallisidir. Agar shakllari «fe'lni fe'lga bog'lash» ma'nosining parchalanishi asosi da zidlansa edi, ravishdoshni alohida kategoriya sifatida baholash lozim bo'lur edi. Shuni alohida ta'kidlash lozimki, grammatik kategoriya va un ga mansub grammatik shakl o'zaro pog'onali, butun-bo'lak munosabatlarda bo'ladi. Bu esa biror grammatik shaklning qay sidir grammatik kategoriyaga mansub bo'lmasligi mumkin emasligin i ko'rsatadi. To'g'ri, ayrim kategoriyalarda moddiy lfodash grammatik shakl bitta bo'ladi. Moddiy ko'rsatkichi bitta bo'lgan kategoriyalarda muayyan morfologik formani yasovchi asosning o’zi nol ko'rsatkichli bo'lib, ikkinchi morfologik shaklni tashkil qila di. Masalan, otning son kategoriyasida shunday holni ko'ramiz. Bunda biriik son nol shaklli grammatik ko'rsatkich bo'lib, u ushbu shakliy va shunga muvofiq ma'noviy mohiyati bilan -lar shakliga ziddiyatda turadi. Sifatlardagi oddiy va qiyosiy daraja shakllarj ham fikrimizni dalillaydi. Darsliklar va akademgrammatikalarda -niki, -dagi, -dek, gacha birliklarini goh nokategorial shakl yasovchi, goh so'z yasovchi sifatida qarash hollari uchrab turadi. Agar ular grammar shakl bo'lsa, ularning ziddi ham nol shaklli birliklar bo'lib, birga. likda grammatik kategoriyalarni tashkil etadi. Bu tilshunosli gimizda nol shakl bilan bog'liq o'rganilishi lozim bo'lgan muam modir. Demak, nokategorial grammatik shakl bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun grammatik shakllarni kategorial va nokate gorial kabi turlarga ajratish va zid qo'yish ilmiy asosli emas. Shunday qilib grammatik kategoriyaga quyidagicha ta'rif berish mumkin. Bir umumiy grammatik ma'no tagida birlashuvchi, shu asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma'noning parchalanishi asosida inkor qiluvchi shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi. O'zbek tilshunosligida tilimizdagi quyidagi GKlar mavjudligi tan olinadi: Nisbat kategoriyasi. O'zgalovchi kategoriyasi. Harakat tarzi kategoriyasi. Bo'lishli-bo'lishsizlik kategoriyasi. Son kategoriyasi. Daraja kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi. Egalik kategoriyasi. Kesimlik kategoriyasi. GKlar ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisalar bo'lganligi sababli turli tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimini keltiramiz: 1.Kategoriya shakllarining ma'noviy tarkibiga ko'ra. 2.Morfologik kategoriyalarning so'z turkumlari yoki gap bo'laklariga xosligiga ko'ra. 3.MK sintaktik qobiliyatining yo'nalishiga ko'ra. Birinchi tasnifga muvofiq, GKlar sodda va murakkab 50 kategoriyalarga bo'linadi. Nisbat, son sodda kategoriyalar sifatida qaraladi. Chunki ularda ma'no sodda bo'lib, ularda faqat o'zlariga tegishli bo'lgan ma'nolarni ajratamiz. Chunonchi, son kategoriya-sining ma'nosi miqdoriy va sifatiy belgilarning ma'lum yig'indisi- dan iborat bo'lsa, kelishik kategoriyasi tobelikni lfodalaydi. Daraja kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini ko'rsatsa, nisbat katego riyasi fe'l anglatgan bajaruvchining miqdor va sifat jihatdan tavsifini beradi. Bu soddalik, albatta, nisbiydir. Chunki grammatik ma'no tarkibi kategorial, yondosh va hamroh ma'nolardan iboratli-gi bunday hukm chiqarishga yo'l bermaydi. Biroq bu kategoriya- larda mavjud ma'nolardagi yondosh va hamroh ma'nolar boshqa bir morfologik kategoriyaga emas, balki umuman boshqa qaysidir sathga tegishlidir. Murakkab kategoriyalar shakllarida ma'no murakkab bo'lib, ularda boshqa kategoriyalarga mansub ma'nolar ham mujassam- lashgan bo'ladi. Egalik, o'zgalovchi, harakat tarzi, kesimlik ana shunday GKlardandir. Masalan, egalik kategoriyasida uch xil ma'no mujassamlashgan bo'ladi: a)lisoniy (so'zlarni bir-biriga bog'lash) va nolisoniy (bor- liqdagi bir narsa/shaxsning ikkinchi bir narsa/shaxsga mansubiligi) munosabatni ifodalash; b)shaxs ma'nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya'ni yondosh); v)son ma'nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya'ni yondosh). Kesimlik kategoriyasi ham murakkab bo'lib, unda tasdiq/inkor, mayl- zamon, shaxs-son va zamon ma'nolari birlash- gan va ular bitta qo'shimchada yoki bir necha qo'shimchada yuzaga chiqadi. Masalan, olmani ol gapida ol so'zshakli tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, biriik son va hozirgi zamon m a'nolarini voqelantirib kelmoqda va bular nol shakl bilan rtoaalanmoqda. Kitobni olmadingiz gapida inkor ma'nosi -ma qo shimchasi bilan, mayl va zamon ma'nosi ~di shakli bilan, ko plik ma'nosi -iz shakli bilan ifodalanmoqda. O'zgalovchi kategoriyasi ham murakkab bo'lib, unda av 'shdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllari ma'nolari yondosh ma 'nolar sifatida bir butunlikni tashkil etadi. So'z turkumlari yoki gap bo'laklariga xosligi jihatidan MKlar lkkiga bo'linadi: leksik-morfologik va funksional-morfolo- gik kategoriyalar. Leksik-morfologik kategoriyalar so'zlarning ayrim guruhlariga, ya'ni trkumlarga xos bo'lib, ular sirasiga nisbat, harakat tarzi, bo'lishli- bo'lishsizlik, o'zgalovchi, son, subuektiv munosabat, qiyoslash, daraja kategoriyalari kiradi. Kelishik, egalik, kesimlik funksional-morfologik kategoriyalardir. Chunki kesimlik kategonyasi kesim vazifasida keluvchi barcha so'zlarga xos. Kelishik kategoriyasi so'z binkmasidagi tobe uzv vazifasida keluvchi so'zlarni shakllantirsa, egalik kategoriyasi qaratuvchili birikmalardagi hokim a'zoni shakllantiruvchi grammatik katego-riyadir. An'anaviy o'zbek tilshunosligida kelishik va egalik katego- riyasining ot turkumiga, shaxs-son kategoriyasining fe'lga xosligi uqtirilar edi. Bu ham, albatta, asossiz emas. Chunki kelishik va egalik kategoriyasi ko'rsatkichlari ko'p hollarda otlarni shakllan tirsa, kesim vazifasida kelishga asosan fe'llar xoslangan. Fe'l fe'l bo'lganligi uchun emas, balki kesim vazifasida kelganligi uchun tuslanadi. Ot esa ot bo'lganligi uchun emas, balki tobe a'zo vazifa sida kelganligi uchun turlanadi. Chunki so'zlarning turkumlarga ajralishidagi dastlabki asos ularning sintaktik vazifasidir. «Awalo gap bo'laklari farqlangan va, shunga muvofiq, so'z turkumlari ajratilgan» (I.I.Meshchaninov). Demak, kelishik va egalik katego- riyasini faqat otga, kesimlik kategoriyasini faqat fe'lga bog'lab qo'yish ularning lmkoniyatlarini sun'iy ravishda toraytirib ko'rishdir. MKlar sintaktik qobiliyatlarining yo'nalishlariga ko'ra tasnifida «birin- ketinlik», ya'ni grammatik kategoriyalar sintaktik qobiliyatlarining «oldingisi bilan» va «keyingisi bilan» sifatida belgilanishi nazarda tutiladi. Masalan, kitobning so'zshaklidagi - ning o'zidan keyin egalik shaklini olgan ot kelishi shartligini, kiiobi so'zidagi -i bu so'zshakldan oldin qandaydir qaratqich aniqlovchi bo'lishi zarurligini ko'rsatadi. O'zbek tilida egalik, nisbat, o'zgalovchi, kesimlik, qiyoslash, son kategoriyalari so'zshaklning «oldingisi bilan» aloqalarini ko'rsatsa, kelishik va o'zgalovchi kategoriyasining ravishdosh va sifatdosh shakllari so'zshaklning «keyi ngi si bi l an» al oqasi ni lf odal aydi . O'zgal ovchi kategoriyasining harakat nomi shakli hamda subuektiv baho kategoriyasi bu jihatdan mo"tadildir. Avvalgi mavzularda aytilganidek, aloqa-munosabat (sintaktik) kategoriyalari so'z turkumlariga emas, balki gap bo'laklariga, so'zlarning sintaktik mavqeiga xosdir. Aniqrog'i, so'z ma'lum bir turkumga xos bo'lganligi uchun emas, balki qaysi gap bo'lagi vazifasida kelayotganligiga, gapda qanday sintaktik vazifa bajarayotganligiga qarab aloqa-munosabat shakllarini qabul qiladi. Biroq bunda so'z turkumlarining ko'proq qaysi gap bo'lagi vazifasiga xoslanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, ot turkumi ko'proq tobe mavqeda kelib, ega, to'ldiruvchi, qaratqich aniqlovchi vazifalarini bajaradi. Kesim vazifasida kelishga esa fe'l turkumi xoslangan, Shuning uchun bu bir qarashda kelishiklar otlarga, kesimlik shakllari esa fe'lga xosdek tasawur uyg'otadi. Bu grammatik illyuziyadir. Aslida barcha mustaqil so'z turkumlarining barcha gap bo'laklari vazifasida kela olishi haqidagi «aksioma» mazkur shakllarning so'z turkumlariga munosabatmi yaqqol namoyon qiladi. So'z turkumlarining gap bo'laklari vazifasiga xoslanishi turlicha ekan, aloqa-munosabat shakllarining ularning har biridagi voqelanishi o'ziga xosdir. Quyida har bir bir so'z turkumi misolida bu o'ziga xosliklar tahlil etiladi. Aloqa-munosabat shakllarining fe'llarda voqelanishmi kesimlik kategoriyasidan boshlash maqsadga muvofiq. Zero, fe'l kesim vazifasida kelishga eng ko'p xoslangan so'z turkumidir. Kesimlik kategoriyasi. Ma'lumki, kesim gap bo'lagi sifatida dunyodagi barcha tillaming sintaktik sistemasida alohida °'rin tutadi. Uning mavqei turkiy tillarda, ayniqsa, muhim. Turkiyshunoslikda ham, o'zbek tilshunosligida ham kesim lik kategoriyasini maxsus morfologik kategoriya sifatida ko'rsatish Ul "f bo'lmoqda. Zero, u aloqa- munosabat shakllari sirasida to'liq sintaktik funksiya bajarishi bilan ajralib turadi. Turkiy tillaming a sosiy xususiyati shundadir. Chunki aloqa-munosabat kategonya-» a ri sirasidagi kelishik va egalik so'zlami bog'lashga xizmatqilsa ko'p hollarda gap bo'laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so'zlarga alohida sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo'laklarini shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu belgiga to'liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap bo'laklarini belgilamaydi, balki faqat so'zlarning sintaktik munosabatini ko'rsatadi. Kelishik kategoriya si bu belgiga majhul munosabatdadir. Chunki, masalan, o'rin-payt kelishigidagi so'z hoi vazifasida ham, boshqa vazifada ham bo'lishi mumkin. Qiyoslang: Akam shaharda yashaydi {shaharda - hoi). Shaharda yashaydigan akam keldi {shaharda - aniqlov- chimng tarkibiy qismi, hoi emas). Bosh kelishikdagi so'z ega vazifasida ham {Akam keldi), egadan boshqa vazifada ham {Akam o'qigan kitob) kela oladi. Shuningdek, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishiklari ham muayyan gap bo'lagini shakllantirmaydi. Kesimlik kategoriyasining ma'nolari murakkab bo'lib, ular quyidagilardir: a) tasdiq/inkor ma'nosi; b) mayl-munosabat ma'nosi; v) zamon ma'nosi; g) shaxs ma'nosi; d) son ma'nosi; e) kesimm shakllantinsh va uni gapnmg egasi va hoi bilan bog'lash. Demak, kesimlik kategoriyasida beshta ma'noviy xususi- yat va bir sintaktik vazifa mujassamdir. Ko'rinadiki, «tasdiq/inkor, mayl-munosabat, zamon, shaxs, son, ma'nosini ifodalab, kesimm shakllantirish va uning gap kengaytiruvchilari (ega, hoi) ga sintak tik munosabatini ko'rsatish» kesimlik kategoriyasining UGMsini tashkil qiladi. Kesimlik kategoriyasi shakllari uchun shaxs, son, zamon, mayl- munosabat, tasdiq/inkor ma'nolarini yaxlit ifodalash xos bo'lib, bu ma'nolar bir qo'shimcha bilan ham, bir necha qo'shimcha bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan, kitobni o'qi gapida o'qi so'zshakli ikkinchi shaxs, birlik, hozirgi-kelasi zamon, tasdiq ma'nolari voqelangan bo'lib, bitta nol shakl bilan yuzaga chiqqan. Otam - ishchi gapida ham shunday hoi kuzatiladi. Kitobni o'qimadingiz gapida shaxs ma'nosi -ing, son ma'nosi -iz, inkor ma'nosi -ma, zamon ma'nosi -di shakli bilan alohida-alohida ra vishda ifodalangan. Egalik kategoriyasi. Bu kategoriyaning ko'rsatkichlari quyidagilar: -(i)m, - (i)miz, -(i)ng, -(ing)iz, -(i)si. Egalik affiksi tarkibida beriluvchi -lar shaxs haqida emas, balki egalik qilinayot- gan narsa/predmet haqida ma'lumot tashigani uchun, shu narsaning ko'pligiga ishora qilganligi tufayli uni bu kategoriya bilan bog'lab bo'lmaydi. Masalan, ...Antey kuchni erdan oladi, Said Ahmad ...ularning maqtovlaridan. Maqtovlari so'zshaklidagi -lar maqto-vning ko'pligini ko'rsatmoqda. Bu kategoriya shaxs va son ma'nosi bilan uzviy bog'lan- gan. Shu boisdan egalik kategoriyasi (qisq. EK) ning barcha ko'rsatkichlarida bir vaqtning o'zida shaxs ma'nosi ham, son ma'nosi ham ifodalanadi. Holbuki bu ma'nolar ushbu kategoriya- dan tashqarida ham mavjud (masalan, kishilik olmoshlarida, kesimlik kategoriyasida, shuningdek, otning son kategoriyasida va h.). Aslida shaxs-son ma'nosini ifodalash uchun kishilik olmoshlari xoslangan. Ulardan boshqa lisoniy birliklardagi shaxs-son ma'nosi olmoshlar zotiy mohiyatining tajallilaridir. Demak, EKning zotiy mohiyatini shaxs-son ma'nosining qo'llanilishi bilan bog'liq o'ziga xos holatlardan tashqaridan qidirmoq lozim bo'ladi. EK asosidagi sintaktik qurilmalar rang-barang ma'nolarni anglatadi. Bu rang-baranglik shaxs-son, aniqlik/noaniqlik kabi tajalH ma'nolar, tobe so'zning kelishik shakli, birikuvchi so'zlar- ning semantikasi kabi omillar bilan bog'liq bo'ladi. Masalan, g'amim so'zshakli kontekst bilan bog'liq ravishda ikki xil ma'no anglatadi: g'amimni edim -g'amimni eding. Shu boisdan EK ning faqat sintaktik xususiyatlari uning mohiyatiga daxldor. Zero, EK UGMsidagi kategorial ma'no sintak- ik tabiatli bo'lib, undan anglashiladigan turli ma'nolar yondosh va namroh ma'nolardir. Xususan, «shaxs-son» ma'nosi EK uchun yondosh, shaxs-son kategoriyasi uchun kategorial ma'nodir. EK ning sintaktik (kategorial) mohiyati «keyingi mustaqil owning oldingi ifodalangan (a) yoki ifodalanmagan (b) mustaqil 0 z ga sintaktik munosabatini ko'rsatishdir. Masalan, a) mening lf n, mening borganim, kelishning azobi; b) sevinchim, ishing; EK qaratqich kelishigi va bosh kelishik shakli bilan zich ur >osabatda bo'ladi. Aniqrog'i, egalik affiksi bilan shakllangan so'zdan oldingi, unga tobe so'z qaratqich (a) yoki bosh kelishikda (b) bo'lishi mumkin: a) mening kitobim, kitobning varag'i; b) mart oyi, dam olish kuni, qish payti. Keyingi birikuvlardagi bosh kelishik shaklini belgisiz qaratqich kelishigi sifatida tan olish ham uchrab turadi. Ko'nnadiki, egalik ma'nosi uch xil usul bilan ifodalanadi: Morfologik usulda egalik ma'nosi egalik shakli bilan ifodalanadi, ammo qaratuvchi so'z keltirilmaydi: kitobim, o'qiga- ning, taq-tuqi. Morfologik-sintaktik usul. Bunda egalik subuekti qaratqich kelishigida, egalik obuekti egalik shaklida bo'ladi: mening kitobim, sening o qiganing, bolg 'aning taq-tuqi, gulning qizili. Sintaktik usul. Bunda egalik subuekti qaratqich kelishigida, egalik obuekti egalik shaklisiz bo'ladi: bizning uy, sizning ko 'cha. Modal ma'no EK uchun nokategorial, ya'ni hamroh ma'no bo'lib, u o'zining grammatik kategoriyasiga ega emas. I shaxs birlik, III shaxs qo'shimchalaridan boshqalari modal ma'no ifodalaydi. «Sizlash», «sensirash», «kamsitish», «kesatish», «hurmat» kabi qator ma'nolar modal ma'nolardir. Bu, ayniqsa, ko'plikda yaqqolroq ko'zga tashlanadi. Akamning kitoblari, dadamning mashinalari kabi. Egalik qo'shimchalarining xususiy qo'llanishlarida «butun - qism» ma'nosining yuzaga chiqishini ham kuzatish mumkin: o 'quvchi l ami ng bi n, t al abal arni ng a l ochi si , odaml arni ng o 'qigani kabi. EK ning UGMsi kategorial va yondosh ma'nolar asosida bir necha OGMlarga ajraladi: «Qarashlilik/mansublik»: Ilhomning kitobi, bolaning otasi, qo 'yning boshi. «Foil-harakat»: Adibaning kulishi, sening qarishing. «Aniqlanmishni aniqlovchiga bog'lash»: qovun bozori, go 'sht do 'koni. Bu OGMlarning har biri bog'lanayotgan so'zlarning xususiyatlariga bog'liq ravishda qator XGMlarda yuzaga chiqishi mumkin: bolaning otasi, gulning bargi, Mohigulning kitobi, qizlarning bittasi. Masalan, bola va ota orasida qarindoshlik munosabati bo'lganligi sababli ulaming ilbdalovchilari bo'lgan la va ota so'zlari egalik shakli bilan bog'langanda XGM rindoshlik» tj O 'i a( jj_ Ilhomning kitobi birikuvida uch xil XGM mzaga chiqadi: «Ilhom yozgan kitob», «Ilhomga qarashli kitob», «Ilhom haqidagi kitob». EK ning ikkinchi OGMsi bog'liq qurshovda - aniqlanmish vazifasida harakat nomi, sifatdosh, ba'zan fe'llardan yasalgan otlar kelgan so'z birikmalarida voqelanadi. Bunday birikmalarda aniqlanmish harakat-holat ma'nosida, qaratqichli aniqlovchi esa foil/subuekt ma'nosiga ega bo'ladi: Sitoraning kelishi, Muniraning aytgani kabi. EK ning uchinchi OGMsi so'z binkmalari tuzish, so'zlararo sintaktik aloqani o'rnatish uchun xizmat qiladi. Misollar: Astrobodning bir kuni biryilga teng. (Oyb.) Oygulningyo 'qligidan bo'ldi. EK shakllarining sintaktik vazifa bajarishi - otli birikmalar hosil qilish vazifasi asosida tadqiqotchilar turkiy tillar so'z birik- malari tizimida ham, gap qurilishida ham alohida qurilish - possesiv (qarashlilik) qurilishi mavjudligim qayd etadilar va possesiv qurilish nominativ qurilishga qarama-qarshi qo'yiladi. Haqiqatan ham, istagan turdagi gap qaratuvchi binkma variantiga ega bo'lishi mumkin: qizlardan bitta - qizlarning bittasi, molga qul - molning quli, vatan uchun kurash - vatan kurashi, qizil gul - gulning qizili. EK ning sintaktik funksiyasi ayrim so'zlar tarkibida butunlay so'nib ketadi: kechasi, o 'mi, qaysi kabi. Kelishik kategoriyasi. Kelishik kategoriyasi (qisq. KK) morfologik kategoriyalar sirasida ustuvor sintaktik tabiati bilan ajralib turadi. U EK bilan birgalikda sintaktik shakllarning so'z birikmasiga xos guruhmi tashkil etib, gapga xos kesimlik katego- riyasidan farqlanadi. KKning UGMsi «sintaktik qunlmalarda oldingi so'zni keyingi so'zga bog'lash»dir. Bu bilan u EK ga qarama-qarshi tursa, ko'makchilar, fe'lning o'zgalovchi katego- n yasi, bog'lovchilar va ko'makchilarga yaqin turadi. Ammo ular- dan farqli jihatlarga ega. Ko'makchilardan morfologik ko'rsatkich vi 0 shimcha) ekanligi bilan farqlanadi. Ko'makchilar grammatik ITla no ifodalash, so'zlarni bir-biriga bog'lash vazifasini bajarsa-da, ula r leksik birliklar hisoblanadi. O'zgalovchi kategoriya shakllan- dan barcha mustaqil so'zlarni sintaktik aloqaga kiritish, so'zlarning lug'aviy ma'nosiga ta'sir etmasligi bilan ajraladi. Holbuki o'zgalovchi kategoriyasi faqat fe'lga xos va fe'llarning lug'aviy ma'nosiga ta'sir etishi bilan lug'aviy-sintaktik mohiyatga ega. Shuning uchun ular «fe'l kelishiklari» deb ham yuritiladi. Bog'lov- chilardan esa tobe aloqa uchun xizmat qilib, so'z birikmalariga xosligi hamda grammatik ko'rsatkich (qo'shimcha) ekanligi bilan farqlanadi. KK olti shaklli sistema bo'lib, ularning har biri o'ziga xos ma'noviy va sintaktik xususiyatlar yaxlitligidan iborat. KK shakllan sistemasi quyidagi jadvalda aks etgan ( 2-jadval ). M Kelishikla ming nomi Qo 'shimcha Misollar 1 Bosh kelishik -0 Kitob, yaxslu, o 'n, 2 Qaratqich kclishigi -ning Kitobning, yaxshining,3 Tushum kelishigi -ni Kitobni, yaxshini, o 'nni, 4 Jo'nalish kelishigi -ga Kitobga, yaxshiga, o 'nga,5 O'rin- payt -da Kitobda, yaxshida, o 'nda, menda, borishda6 CHiqishi kelishigi -dan Kitobdan, yaxshidan, o 'ndan, Bosh kelishik. Bosh kelishik (qisq. BK) 0 shaklli bo'lib, Lining mohiyati boshqa kelishiklarga qarama-qarshi qo'yilish asosida belgilanadi. BK dagi so'zshakl gap tarkibida tobe mavqe-dagi istagan gap bo'lagi, so'z yoki gap kengaytiruvchisi bo'lib kela oladi. Misollar: Ega: Derazamning oldida bir tup o'rik oppoq bo'lib gulladi. (H.Olim.) Aniqlovchi: Bilim - baxtkaliti. (Maq.) To'ldiruvchi: Ko 'rpangga qarab oyoq uzat. (Maq.) Hoi: Ship etdi, Shibirg'on ketdi. (Top.) Darslik va qo'llanmalarda BK kesim vazifasidagi so'zni ham shakllantiradi deyiladi: Otam - o'qituvchi. Dil qulfi - til kabi- Biroq bunda o'qituvchi, til so'zshakllari kesim vazifasida bo'lib, boshqa bo'laklarga mutlaq hokimdir. KKning sintaktik mohiyati es a «sintaktik qurilmalarda oldingi so'zni keyingi so'zga bog'lash»dir. Bu mohiyat nuqtayi nazaridan kelishiklarga munosabatda bo'ladigan bo'lsak, kesimda bosh kelishikni qidirish mantiqsizdir. Chunki, a) kesimlik kategoriyasi tarkibi murakkab bo'lsa-da, unda kelishik shakli mavjud emas; b) KK umumtur- kumiy kategoriya ekan, unda kesim vazifasidagi barcha mustaqil so'zlarda kelishikni qidirishga to'g'ri kelgan bo'lur edi; v) KK sintaktik mohiyati «oldingi so'zni keyingi so'zga bog'lash» ekan, kesim eng oxirgi so'z bo'lib, undan keyin bog'lanadigan birlik y O 'q; g) ayrim tadqiqotlarda bunday paytda kelishik ma'nosi va vazifasi o'ta darajada kuchsizlashadi, deyiladi. Aslida bunda kuchsizlashish shu darajadaki, kelishik mohiyati mutlaqo voqelan- maydi - «ko'rinmaydi». Bu esa ushbu pozitsiyada kelishikni qidirmaslikni taqozo qiladi. Tilshunoslar turkiy tillarda «bosh kelishikdagi so'z gapning xohlagan bo'lagi bo'lib kela olishi»ni ta'kidlashadi. BK ning bu xususiyati boshqa kelishiklaming o'rnini almashtira olishi bilan belgilanadi. Ammo bu imkoniyat chegaralangan. KK sistema si ikki mikrosistemadan iborat: BK, qaratqich kelishigi (qisq. QK), tushum kelishigi (qisq. TK) va jo'nalish kelishigi (qisq. JK), O'rin- payt kelishigi (qisq. O'PK), chiqish kelishigi (qisq. ChK). BK birinchi mikrosistemaga mansub bo'lganligi uchun uning QK va TK ni almashtirishi bemaloldir. JK, O'PK va CHK ga nisbatan bu imkoniyat nihoyatda chegaralangan. Masalan, ikki kundan keyin - ikki kun keyin, qishloqqa ketdi - qishloq ketdi, oqshomda ketdi - oqshom ketdi. Qaratqich kelishigi. QK uch xil qo'llanadi: kitobning varag'i, mening uyim, qoshin qarosi. QK ko'rsatkichini olgan so'z qaratqich, u bog'langan so'z qaralmish deyiladi. Qaratqich-qaral- m ish munosabati ancha barqaror bo'lib, bu QK ko'rsatkichining so 'z birikmasidagi o'rni ancha barqarorligi bilan belgilanadi. QK shuning uchun, shuning singari kabi birikuvlarda so'z wikmasi hosil qilmaydi, balki so'zning ajralmas qismiga aylanadi. QK ni olgan so'z EK ni olgan so'z bilan birga qo'llanadi. Bunday j| Ur ilishli so'z birikmalari [QKdagi ism + EKdagi ism] so'z "ikmasi umumiy qolipining voqelanishidir. QK ning keltirilgan uch xjl ko'rinishi nutq ko'rinishj bog'lanuvchi so'zlarning lug'aviy ma'nosiga bog'liq ravish^' yuzaga chiqadi. Tushum kelishigi. TK ham bir necha morfologij; ko'rsatkichga ega: - Hi, -n, -i. TK dagi so'z faqat fe'l bilan bog'lanadi. Fe'llar TK dagi so'zga munosabatiga ko'ra, ikkig a ajraladi: o'timli fe'llar va o'timsiz fe'llar. TK ham ko'p hollarda BK bilan o'rin almashadi: kitobni o 'qidi - kitob o 'qidi, olmani edi- olma edi. TK bilan shakllangan so'z gap tarkibida so'z kengay- tiruvchisi - to'ldiruvchi vazifasini bajaradi: Novdalarni bezab g 'unchalar tongda aytdi hayot otini. (H.Olim.) Kelishiklarning belgili/belgisiz qo'llanilishi masalasi munozaralidir. Biz KK dagi so'z uyushganda oldingi so'zshakl- lardagi kelishiknigina belgisiz deyish tarafdonmiz. Masalan: Salim, Karim va Halimni ko'rdim (belgisiz TK). Opalarim va akalarimning dardluri bir dunyo (belgisiz QK). Na sada daraxtlari osti, na machitlar, na doim bazm qiziydigan gavjumda biror sharpa eshitasiz (belgisiz O'PK). (J.Abd.) Jo'nalish kelishigi. JK ko'rsatkichi -ga. JK semantikasiga yo'nalganlik, xoslik, tenglashtirish kabi ma'no turlan xos. Bu ma'nolar birikuvchi so'zlaming xususiyatidan kelib chiqib o'zgarib ketaveradi: ukamga olmoq, maktabga bormoq. Birinchi birikmada «atalganlik» ma'nosi uka va ol, ikkinchi birikmada «yo'nalganlik» ma'nosi maktab va bormoq so'zlarining lug'aviy va grammatik ma'nosiga bog'liqdir. JK UGMdagi kategorial ma'no esa «olding- gi so'zni keyingi so'zga hoi va to'ldiruvchi vazifasida bog'- lash»dir. O'rin-payt kelishigi. O'PK ko'rsatkichi -da. O'PK KK UGMsini «oldinggi so'zni keyingi so'zga hoi va to'ldiruvchi vazifasida bog'lash» tarzida xususiylashtiradi. O'PK va JK «yo'nalganlik» va «o'rinlashganlik» yondosh ma'nolari bilan farqlanadi. O'PK ning BK bilan o'rin almashishiga misol: Sitora 1998 yil (da) tug'ildi. Bunday almashish kam uchraydi. O'PK qo'llani- shida so'zda makon, zamon, obuekt, vosita kabi ma'nolar yuzaga chiqadi: 1. Munira kompyuterdayozdi (vosita). l.Vodiylarniyayov kezganda, Bir ajib his bor edi menda (payt). (H.Olim.) Hammasi aaddas kitoblarda aytilgan (makon). CHiqish kelishigi. ChK yagona ko'rsatkichga ega: -dan. Qo'shimcha ko'rsatish olmoshlariga qo'shilganda bir n tovushi rttiriladi: u+dan=undan, shu+dan=shundan. Aytilganidek, BK bilan CHK ning o'rin almashishi nihoyatda cheklangan: nondan n o-non eng, choydan iching-choy iching kabi. CHK dagi so'z gap tarkibida hoi, to'ldiruvchi, ega, kesim vazifasida keladi. Ega va kesim vazifasida kelganda CHK mohiyati voqelanmagandek tuyuladi. Misollar: Munirada shu kitoblardan bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan. E'tibor qilinsa, bunda lisoniy qisqaruv mavjud: Munirada shu kitoblardan (bir nechtasi) bor. Hijolati vazifani bajarmaganidan(dir). Birinchi gapda aslida bir nechtasi so'zshakli ega, ikkinchi gapda -dir (turur) kesim bo'lgan. CHK TK bilan ham o'rin almashishi mumkin. Bunda semantikada farq seziladi: nondan eng-nonni eng, choydan iching- choyni iching. ChKning QK bilan o'rin almashishida ham shunday hoi kuzatiladi: o 'quvchilardan biri - o 'quvchilarning biri. Eslatma. Darslik va grammatikalarda har bir kelishikning yigirma-o'ttiz ma'no turi keltiriladi. Warning aksariyati KK UGMsiga xos bo'lmagan, birikuvchi so'zlarning lug'aviy va grammatik ma'nosiga bog'liq hodisalardir. Shu boisdan har bir kelishik mohiyatini KK UGMdagi kategorial ma'no - «oldinggi so'zni keyingi so'zga bog'lash» zotiy mohiyatini qay tarzada xususiylashtirishidan qidirmoq lozim. Eslatma. Turkiy tillarda kelishiklarning semantik va vazifaviy jihatlarini bir- biridan alohida va har xil mikrosistema- larga keskin bo'lib o'rganib bo'lmaydi, chunki bu tillar kelishik- larining ma'no va vazifasi dialektik birlikda yashaydi, kelishik larning turli funksiyasi bir-biriga turli belgilari bilan qarama-qarshi qo'yiladi. Masalan, JK, O'PK va CHK bir xil - hoi va to'ldiruvchi vazifasida kela oladi. Biroq ular bu vazifani turlicha bajaradi. Foydalanilgan adabiyotlar . 1.I.Karivov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008. 2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989. 3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi. T.,1992. 4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son. 5. Rahmatullayev Sh. "O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993. 6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son. 7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977. 8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977. 9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980.

Похожие

Kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi
Otlarda kelishik kategoriyasi
Kelishik kategoriyasi. Sifat. Son
So‘zlarning sintaktik shakllari egalik va kelishik kategoriyasi