Grammatik ma`no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari - Лингвистика - Рефераты

Grammatik ma`no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Grammatik ma`no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari Reja: 1. Grammatik ma`no ─ grammatik munosabat ifodalaydigan umumiy ma`no. 2. Grammatik ma`no ifodalovchi vositalar haqida. 3. Umumiy xulosalar.

Affiksatsiya, ichki fleksiya, suppletivizm, ohang, so‘zlarini juflash orqali grammatik ma‘no ifodalash, agglyutinativ tillar, flektiv tillar. Grammatik ma`no, grammatik shakl va grammatik kategoriya grammatikaning eng muhim tushunchalaridir va bular o`zaro uzviy bog`langan. Grammatik ma`no tilda rang-barang usullar bilan ifodalanadi. Dastlab, grammatik ma`no to`g’risida mufassal to`xtaylik. Grammatik ma`noning tashuvchisi va ifodalovchisi grammatik shakl sanaladi. Tabiatan agglyutinativ va sintetik bo`lgan o`zbek tilida qo`shimchalardan aloqa- munosabat qo`shimchalari va lug`aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalar, asosan, grammatik ma`no ifodalaydi. Masalan, kitobi so`zshakliga e`tibor bersak. Bu shakldagi -i qo`shimchasi kitobning qandaydir uchinchi bir shaxsga tegishliligini ifodalasa, "O`tgan kunlar" kitobi” birikmasida tur va jins nomini o`zaro bog`lab birikma hosil qilyapti. Shu ma`nolar - i qo`shimchasida mujassamlangan va shu ma`no ushbu affiksal morfema orqali yuzaga chiqmoqda. Kelishik qo`shimchalari grammatik ma`no ifodalaydi. Masalan, "Javondagi kitoblardan oldi" gapida – dan qo`shimchasi ma`lum bir manbadan biror narsa ajralayotganini ifodalasa, "Vijdondan qo`rqing" gapida - dan vijdon va " qo`rqmoq so`zlarini bir-biriga bog`lashga xizmat qilyapti, "Anvar uydan chiqdi" gapida esa Anvar degan shaxsning chiqish joyini ko`rsatmoqda. Yuqorida keltirgan misollarimizdan shunday xulosaga kelish mumkinki, grammatik ma`no lisoniy va nolisoniy munosabatlarning muayyan shakl(qolip) da mujassamlangan mavhum inikosidir. Chunki, yuqoridagi kitobi so`zidagi -i qo`shimchasida, " Javondagi kitoblardan oldi" gapidagi -dan qo`shimchasida nolisoniy munosabat yotsa, "O`tgan kunlar” kitobi” birikmasidagi - i va "Vijdondan qo`rqing" gapidagi - dan qo`shimchasida sof lisoniy munosabat mujassamlangan. Shuning uchun grammatik ma`no tarkiban murakkab bo`lib, lisoniy va nolisoniy munosabatlar inikosining birikishidan iboratdir. Fe`l zamonlari ham grammatik ma`no ifodalaydi. Bu zamonlar faqat nutqdagi, matndagi so`zlarning qaysi zamonga oid ekanini ko`rsatish bilan chegaralanmay, balki tashqi dunyoda sodir bo`ladigan voqea va hodisalarning qachon bo`lib o`tganini, ya`ni aynan gapirilayotgan vaqtda yoki gapirilayotgan

vaqtdan oldin yo keyin sodir bolayotganligini ifodalash uchun ham xizmat qiladi : Lola o` qidi; Lola o` qiydi; Lola o` qiyotir. Sifat darajalari ham grammatik mano anglatadi. Ular narsa, predmet, hodisalarning borliqdagi nisbiy farqini aks ettiradi: tor/ torroq /eng tor; gozal/ gozalroq/ eng gozal. Mana shunday malum bir shaklda mujassamlangan va tilda ifodalanishi zarur bolgan umumlashgan, lugaviy mano ustidagi ustama ma`no ─ grammatik mano sanaladi. Grammatik mano aytib otganimizdek, rang-barang usullar bilan ifodalanadi. O zbek tilida, jumladan, grammatik manolar quyidagi usullar bilan ifodalanadi: - Affiksatsiya. - Yordamchi sozlar. - Soz tartibi. - Takror. - Ohang. - Juftlash. - Ichki fleksiya. - Urg`u. - Suppletivizm. Biz bu usullarni tilimizda tarqalganlik doirasiga kora joylashtirdik . Usullar mohiyati sizga “ Tilshunoslikka kirish ” kursidan malum . 1 . Affiksatsiya tilimizda grammatik manoni ifodalashning eng keng tarqalgan usuli bo ` lib , tilimizga xos bolgan grammatik manolarning deyarli barchasi son , egalik , kelishik , hurmat , shaxsiy munosabat , belgi darajasi , harakat , nisbat , tarz ( harakatning sodir usuli ), bolishli - bolishsizlik ( tasdiq - inkor ), mayl - zamon , shaxs - son affiks - qo ` shimchalar yordamida ifodalanadi . O zbek tilida, asosan, suffikslar, yani ozak yoki asosdan keyin qo`shiladigan qoshimchalar ishlatiladi. Tilimizda eroniy tillardan kirgan bir qator be-, bo-, ser-, no-, ba- kabi prefikslar ─ ozak va asosdan oldin keladigan qo`shimchalar ham ozlashib qolgan. Lug’aviy shakl va aloqa - munosabat qo`shimchalari vositasida yasaladigan shakllar tilshunoslikda

sintetik shakllar deb aytiladi. Chunonchi, kitoblar, akamga, uylarimizda, kelmasaydingiz, yaxshiroq, onta kabi shakllar sintetik shakl sanaladi. 2. Yordamchi sozlar. Bular ham grammatik mano ifoda qilish uchun qollaniladi. Komakchilar ot, ma’nosi toraygan sozlar bilan birga kelib, o z i aloqador bolgan sozni boshqa soz bilan munosabatga kiritadi: Biz kelajakka ishonch bilan qaraymiz (A.Q.) - holat ma’nosi voqelangan; Telefon orqali gaplashdim -vosita ma’nosi voqelangan; Dostlik biz uchun hamisha ilhom va kuch-quvvat manbai bolib kelgan (O’.U) - atalganlik ma’nosi voqelangan. Ozbek tilida yordamchi sozlar juda katta guruhni tashkil etib, komakchi, boglovchi va yuklamalarning yarim boglovchi, yarim komakchi, yarim yuklama kabi turlari mavjud bo`lib, bunday sozlar ham mustaqil, ham yordamchi manoga ega. Chunonchi, Ishning boshida Abdurahim turar edi. Yordamchi sozlar sifatida ozbek tilida juda, eng, bagoyat, nihoyatda, ota, sal, bir muncha kabi ravishlar ham, olmoq, bermoq, qolmoq, otirmoq, chiqmoq, ketmoq, boshlamoq, bolmoq kabi 40 dan ortiq fellar ham keng qollaniladi. Yordamchi sozlar vositasida yasalgan shakllar a n a l i t i k shakllar deb ataladi. Tilimizda juda kop holatlarda ayni bir grammatik mano sintetik shakl bilan ham, analitik shakl bilan ham ifodalanishi mumkin. Chunonchi, Kitobni akamga (akam uchun /akamga deb / akamga atab/ akamga mo`ljallab/...)oldim. 3. Takror (reduplikatsiya)- bir so’zni aynan ikki marta takrorlash sanalib, bunda ham turli grammatik ma’nolar hosil qilinadi: predmetning ko’pligi, belgining oshirilishi, ma’noning kuchayishi, harakatning takrorlanishi hamda uzoq davom etishi va boshqalar. Chunonchi, etak-etak paxta ─ miqdoriy ko’plik; ayta- ayta charchamoq ─ harakat davomiyligi. Tilimizda bu usulning to`liq takror (etak- etak paxta) va qisman takror ( qip - qizil, ko`m- ko`k, yam - yashil) va tilimizgagina xos bo`lib, fanda "sadodosh takror" (slova- exo) deb atalgan ko`rinishi ham keng tarqalgan (mayda- chuyda, she`r-pe’r, kitob -mitob, ko`k- mo`k, qizil- pizil). 4. So`z tartibi - grammatik ma`no anglatishning yana bir vositasi. So`zlarning gapda ma`lum tartibda oldinma-keyin

joylashtirilishi ham grammatik ma`no ifodalash uchun xizmat qiladi. Tilimizda ba`zan shu vosita orqali so`zning qaysi kelishikda ekanligi aniqlanishi mumkin. Masalan, bunday holatlar xususan poetik nutqda keng uchraydi. So`z tartibi so`z birikmalari hosil qilishda yetakchi omillardan biri sanaladi. Chunonchi, keng dalalar (so’z birikmasi) - Dalalar keng (gap). So`z tartibi grammatik omili nutqda hamisha ohang bilan birga ish ko`radi. Shuning uchun yuqoridagi hosilalarning ohangi bir-biridan tubdan farq qiladi. Chunonchi, bir, ikki kitob- bir- ikki kitob birikmalarining ohangi har xildir. 5. Ohang ham grammatik ma`no ifodalashga xizmat qiladi. Bu vosita yordamida a) gapning turini ajratish mumkin : Imtihon topshirdi. Imtihon topshirdi? Imtihon topshirdi! b) gap bo`laklarini ajratish mumkin: Gulnora, singlim keldi . Gulnora, singlim keldi! Gulnora singlim keldi. Birinchi gapda “Gulnora “va “ singlim “ so’zlari uyushib kelgan bo’lsa, ikkinchi gapda “ Gulnora ” so’zi undalma vazifasida kelgan, uchinchi gapda esa ism ma’nosida kelgan. Ohangning so`z tartibi, so`zlarni bir-biriga bog’lash bilan uzviy aloqadorlikda voqelanishini takroran eslatib o`tish joiz. Yuqoridagilar buning yorqin dalilidir. 6. Juftlash har xil so`zlarni – ma’nodoshlarni (baxt-saodat) , zid ma’nolilarni ( yaxshi-yomon ), giponimlarni ulov- (ot-eshak), darajalanuvchilarni (qo`y-qo`zi), umumiste`mol arxaizmlarni ( bola- chaqa , cho`pon- cho`liq ) ─ o`zaro qo`shish orqali har xil grammatik ma`nolarni ifodalash ham tilimizda anchagina. Yuqorida sanalgan olti usul tilimizning ichki qurilishiga xos bo`lgan grammatik ma`nolarni ifodalashning yetakchi usulidir. Shular bilan birga tilimizda juda kam qo`llaniladigan suppletivizmlar, chunonchi, ( men -biz, sen -siz ; eski o`zbek tilida u- alar, anga, anda, ani, aning ) , arabcha so`zlar orqali o’zlashgan ichki fleksiya usullari mavjud: Kitob - kutubxona xabar - axbor

fikr - afkor ilm - ulum taraf - atrof va boshqalar. 7. Urg’u. Dynyo tillarining barchasida grammatik ma`nolarning ifodalanishida urg`u ham ajratiladi. Tilshunosligimizda ham urg`uni shunday vosita sifatida ajratib kelganlar va tugma (ot) - tugma (fe`l) yozma (sifat )- yozma (fe`l) studentsiz (sifat)- studentsiz (kesim) ximik (sifat) - ximik (ot) kabi so`zlarning o`zaro farqlanishini urg`uning turli xil o`rni bilan bog`laganlar. Lekin urg`uning o`zbek tilida ma`no farqlash vazifasi munozaralidir. Urg`uning ma`no farqlash vazifasi tilimizda rus tilidan ko’chirilgan hodisadir. Chunki " Tugmang tushdi " va " Belbog`ni tugmang " gaplaridagi " tugma " so`zida urg`u har ikki holatda ham "a" tovushiga tushadi. Hozirgi tilshunoslikda grammatik ma`noni alohida til hodisasi sifatida o`rganish endi boshlandi. Shu kungacha grammatik ma`no grammatik shaklning bir tomoni sifatida o`rganilib kelindi. Grammatik ma`noni ifodalashning rang - barang usullarini ko`rib o`tgach, biz ayta olamizki, ayni bir grammatik ma`no xilma-xil vositalar bilan ifodalanishi mumkin. Chunonchi, son ma`nosi o`zbek tilida affiksatsiya ∅ /- lar , ya`ni birlik/ko`plik son shakllari paradigmasi doirasida ko`rib chiqilgan. Son shakllarining ma`nosi deganda mana shu ikki morfema nazarda tutilgan. Tilimizda son ma`nosining ifodalanishi yana boshqa vositalar orqali ro`yobga chiqadi.Chunonchi, ko`plik ma`nosi takror, juft so`zlar bilan ham, birlik manosi juziy reduplikatsiya (takror) yoki soz- sozsimon (kitob - mitob, non - pon, meva - cheva) bilan ham ifodalanishi mumkin. Hozirgi fanimizda son manolarining oxshashlik va farqli tomonlari, shuningdek, "Kitobni akam uchun oldim" va "Kitobni akamga deb/ atab oldim" kabi hosilalar orasidagi ma’no farqlari deyarli organilmagan. Yani ayni bir manoni turli xil vositalar bilan ifodalash yollari fanimizning o` rganilmagan muammolari sirasiga kiradi. Bularni tadqiq qilish bugungi kunning vazifasidir.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Grammatik ma’no ifodalash usullari. Grammatik shakl turlari

Grammatik ma`no. Umumiy grammatik ma`no (UGM), oraliq grammatik ma`no (OGM) va xususuy grammatik ma`no (XGM)

Grammatik shakl va grammatik kategoriya

Grammatika. Grammatik ma’no va grammatik shakl. Grammatik kategoriya

Morfologiya bo'limi. Grammatik shakl va uning turlari