- Главная страница
- Рефераты
- Лингвистика
- Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)
Grammatik ma’no. Umumiy grammatik ma’no (ugm), oraliq grammatik ma’no (ogm) va xususuy grammatik ma’no (xgm)
![kuzatishda berilgan alohida xususiyliklardagi belgilarning ongimizdagi obrazi" [1,8;]. Umumiyliklar mayda - chuyda belgilarni o`z ichiga olmaydi, umumiylik xususiyliklarda takrorlanib turadi. Demak, xulosa shuki, xususiylik - takrorlanmas, chegaralangan; umumiylik - takroriy, chegaralanmagan. Istalgan butunlik shakl va ma’no tomondan iborat bo`ladi. Yana daraxt misoliga qaytamiz. Daraxt ning shakl tomoni bizga ma`lum: qattiq tanali o`simlik. Daraxt nima uchun kerak? a) soya soladi; b) meva beradi; v) yog`och beradi... Mana shu vazifalar daraxt ning mazmun tomonidir, ya’ni vazifasi. Nutqiy hosilalarning mazmuni turli nutqiy sharoitda qanchalik xilma - xil bo`lmasin, ma’lum bir lisoniy umumiylik ma’nosining tajallisidir. Masalan, bir oddiy piyola ham ichish quroli, ham o`lchov andazasi, ham aylana chizish mumkin... Lekin piyola ning umumiy mazmuni-choy yoki boshqa suyuqlik ichish uchun mo`ljallangan o`zbek milliy ro`zg`or buyumi. Ongimizda piyola mana shunday yashaydi. Chunki "nutqdagi xususiy ma’nolar lisondagi umumiy ma'nolarning tajallisi" [1,11;]. Umumiy ma’no ma’lum bir fonema, morfema, leksemaning paradigmadagi o`rni,mavqeidan ochiladi. Masalan, leksemalardagi umumiy ma’no shu leksemaning o`zi munosabatdosh bo`lgan leksemalar qatoridan anglashiladi. "Ota" leksemasi ongimizda quyidagi paradigmada yashaydi va UGMsi o`shandan ochiladi:](/data/documents/cc58bbe7-f540-403b-b231-eb97387a730f/page-4.png)
![/bobo/: /buvi/ /ona/ : /ota/ : /bola/ : /nevara/ : Ushbu paradigmadan "ota" so`zining UGMsi kelib chiqadi: birinchi avlod, bevosita qon-qarindosh, katta, erkak. Leksemalardagi UGM s e m e m a deyiladi. Demak, umumiylikning mohiyati ma’lum bir umumiylikni o`ziga o`xshash va farqli umumiyliklar bilan munosabatidagina ochilishi mumkin. Sh. Shahobiddinova ishida XGM va UGMlar atroflicha talqin qilingan. Jumladan, son kategoriyasi shakllarining XGM va UGMlari. [-lar] ning XGMlari: a) ko`plik - Unda shirin - shirin bananlar bor (Sh. Yul.); b) jamlik - ishchilar sinfi - ishchi sinfi; d) bog`liqlik va o`xshashlik - Avvalgi sarvigullar o`qishni tugatishdi (Sh. Yul.); e) taxmin - Soat beshlarda keldi; f) kuchaytirilgan ma’no - Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim... (U. Azimov). [ o ] shakl XGM lari: a) jamlik - Gadoning dushmani gado bo`ladi (A.O.); b) ko`plik - Majlisga yigirma kishi keldi (aniq ko`plik); U qishloqda uch - to`rt kun qoldi (noaniq ko`plik);](/data/documents/cc58bbe7-f540-403b-b231-eb97387a730f/page-5.png)
![d) birlik ifodalash - bunda ko`rsatish olmoshlari, "bir" so`zi ko`proq ishtirok etadi: Ushbu yodgorlikka murojaat qilar ekanman, mening maqsadim bitta... (O.Matjon). Demak, son kategoriyasi shakllari uchun quyidagi UGMlarni ko`rsatish mumkin: [-lar] UGMsi─bo`linuvchan/ bo`linmas sifat va noaniq miqdor ifodalash. [ o ] UGMsi ─ bo`linmas va aniq/ noaniq miqdor ifodalash. Bo`linuvchanlik/ bo`linmaslik deganda, quyidagini tushunish kerak: har bir xususiylik alohidalik ekanligini ko`rib o`tdik. "Qovunlar" degan so`zshakli bir necha qovunlarni atab keladi. "Qovunlar" so`zshakli bir to`plamni ifodalaydi va u bir necha alohidaliklarga bo`linadi. "Ahmadlar" deganda Ahmad va unuing o`rtoqlari, oilasi... tushuniladi. Ya’ni Ahmadlar bir to`plamni ifodalaydi va bu to`plam bo`linuvchan. " Suvlarni stolga qo`ydi" deganda kola, mineral suvlar... tishuniladi. "Toshkentlarni kezib chiqdi" so`zshakl Toshkentni bo`lib beryapti, tumanlari hisobga olingan. "Tillarimga ko`cholmaydi bo`g`zimdagi azobim" misrasida til, gap, so`z, og`iz ajratib berilgan. Shuning uchun "ishchi sinfi" va "ishchilar sinfi"; "o`qituvchi odati" va "o`qituvchilar odati" kabi so`z birikmalarida birlik va ko`plik son ma’nolari yaqinlashsa ham, orasida nozik farq bor . "Ishchilar" da sifatiy bo`linuvchanlik sezilib turadi. Birlik sonda yaxlitlik ma’nosi ko`proqdir. Demak, bir jihatdan birlik va ko`plik son ko`plik sonning bo`linuvchanlikni ta’kidlashi, birlik sonning esa yaxlitlikni ko’rsatishi bilan qarama-qarshi turadi. Miqdoriy jihatdan esa birlik son birlik, aniq/noaniq miqdorni ifodalay olishi bilan hamisha noaniq miqdoriy ko`plikni ifodalovchi ko`plik son shakliga qarama - qarshi turadi.](/data/documents/cc58bbe7-f540-403b-b231-eb97387a730f/page-6.png)
![sifatida voqelanguncha yuqorida ko`rsatilgan aniqlik, noaniqlik, birlik kabi uch OGM ma’noning biridan o`tadi. Chunonchi, XGM OGM UGM Bu kitobda birlik aniq/noaniq Uch kitobda aniq sifatiy bo'linmas Kitobda ko`plik miqdor shunday yozilgan. noaniq OGM hamisha so`zning lug`aviy ma’nosi, matn, qurshov bilan aloqador bo`ladi. Chunonchi, [ -lar ] ko`plik sonning umumiy ma’nosi -"sifatiy bo`linuvchan, miqdoriy noaniq ko`plik" UGMsi bir necha OGMga ega. Bulardan asosiylari: 1. Bir yoki turli jinsdagi predmetlarning NMK(noaniq miqdoriy ko’rsatkichi)ni ifodalash (kitoblar, odamlar...); 2. O`lchanmas moddalarni alohidaliklarga ajratib noaniq miqdoriy ko`plikni ko`rsatish (Toshkent suvlari...) ; 3. Turli tur va jinslardan iborat NMKni ko`rsatish (yog`lar-sariq yog`, paxta yog`i; ichimliklar-aroq, mineral suv, kola) ; 4. Narsani yondoshlari bilan birgalikda NMK sifatida ifodalash (Ahmadlar keldi; Toshkentlarni aylandik.) ; 5. Taxmin ifodalash: 70- yillar; 6. Bo`linmasni bo`linuvchan etib ko`rsatib, ekspressiv ma’no berish (Yuraklarimga to`kildi). Mana shunday har bir morfologik shaklda XGM, OGM va UGMlar mavjud bo`ladi. Siz 1940-80-yillarda nashr etilgan darsliklarda tanishgan grammatik shakllarning ma’nolari asosan](/data/documents/cc58bbe7-f540-403b-b231-eb97387a730f/page-8.png)
