Фразеологизмлар (тургун иборалар) ва уларнинг турлари - Лингвистика - Рефераты

Фразеологизмлар (тургун иборалар) ва уларнинг турлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

www.arxiv.uz Фразеологизмлар (турғун иборалар) ва уларнинг турлари Режа: 1. Фраземаларнинг ифода ва мазмун плани. 2. Фразеологизмларнинг турлари. 3. Фразеологизмларнинг услубий  функционал хоссалари.

www.arxiv.uz Фраземаларнинг ифода ва мазмун плани Лексикологияда кенг ўрганиладиган ҳодисалардан бири фразеология ҳодисаси саналади. Агар бир тилда шу тил соҳибларининг кўп асрлик тажрибалари асосида яратилган, азалдан тахт ҳолатга келтириб қўйилган, услубий буёқдорликка эга бўлган барқарор тил бирликлари мавжуд бўлади. Уларга турғун иборалар деб қараш ҳам бор. Икки ва ундан ортиқ сўздан ташкил топган ва яхлит бир маънони ифодалайдиган тил бирликларига фразеологик бирлик ёки фразеологизм дейилади. Фразеологизмлар иккинчи бир ном—фразема номи билан юритилади. Фразеологизмлар (фраземалар)ни ўрганувчи тил бўлими фразеология атамаси билан юритилади. Бу сўз грекча phrasis — ибора ва logos —таълимот сўзларидан олинган. Қуйидаги мисолларга эътибор бериб кўрайлик: томдан тараша тушгандай, ит қувлаган соқовдай, аталадан чиққан суякдай, ўпкасини қўлтиқлаб, офтобда қатиқ ялашмоқ, оғзига мум солиб олмоқ, орасидан мушук ўтмоқ. Нутқни таъсирчан қилиш, эмоционал-экспрессивликни кучайтириш мақсадида бир сўз ўрнида кўчма маънодаги турғун сўзлар бирикмасидан фойдаланилмоқда. Томдан тараша тушгандай ибораси бирдан, ит қувлаган соқовдай фраземаси тез сўзлари ўрнида қўлланган. Қолган фраземаларнинг ҳам лексик синонимларини топиш мумкин. Фразеологизмлар сўз бирикмаси ва гаплардан кескин фарқ қилади. Сўз бирикмаси ва гаплар нутқ ҳодисаси саналади. Фразеологизмлар эса тил ҳодисаси сифатида азаддан тахт ҳолда бўлади. Фразеологизмлар сўзлар каби ифода ва мазмун планига эга. Турғун иборалар ифода планида фразема, мазмун планида фразеосемема деб юритилади. Фразема мустақил маъно англатадиган икки ва ундан ортиқ лексемадан

www.arxiv.uz ташкил топган бўлади. У номинатив маъно билдиради. Мана шу хусусиятларига кўра фраземалар бошқа тил ҳодисаларидан кескин фарқланиб туради. Фраземанинг ифода плани дейилганда унинг грамматик қурилиши тушунилади. Биринчидан, фраземалар сўз бирикмаси ва гапга қурилиш жиҳатидан тенг келади. Иккинчидан, фраземани нутқда қўллаш орқали уларни бирикма ёки гап шаклига солиш мумкин. Учинчидан, фраземаларни ташкил қилаётган компонентлар ҳоким—тобе муносабат асосига қурилган бўлади. Уларнинг таркибида эгалик, келишик, шахс  сон, майл, нисбат, замон қўшимчалари ишлатилиши мумкин. Фраземанинг мазмун планини таҳлил қилганимизда қуйидагиларни сезишимиз мумкин. Уни ташкил қилаётган лексемалар ўзининг маъно мустақиллигини йўқотган ҳолда битта умумий маънога буйсунган бўлади. Бу маъно одатда кўчма маъно тарзида намоён бўлади. Лексемада бўлгани каби фраземада ҳам икки ҳодиса ажратилади. 1. Фразеологик (луғавий) маъно. 2. Услубий баҳо. Мисол учун «банд» маъносини ифодалаш учун «бош қашигани вақт йўқ» фраземаси ишлатилади. Уни бошқа фраземаларга, этимологик маъносига қиёслаш, таққослаш умумлаштириш йўли билан семик таҳлил қилишимиз, маъно хусусиятларини аниқлашимиз мумкин. Фраземалар мазмун планида фразосемама деб аталади. Турғун ибораларда, яъни фразеологизмларда эмоционал— экспрессивлик кучли бўлади. 2. Фразеологизмларнинг турлари. Ўзбек халқи ўзининг кўп асрлик тарихи давомида фразеологизмларнинг ўзига хос жамғармасини яратган. Бу жамғарма ўзининг тўлақонлилиги, ифодага бойлиги, ишлатилишга қулайлиги, ихчам ва лўндалиги билан тилнинг бошқа бирликларидан кескин фарқланиб туради. Масалан, Асакаси кетмоқ, қовун туширмоқ, ўпкасини қўлига олмоқ, орасидан қил ўтмайди, аммамнинг бўзоғидай каби фраземалар ўзбек тилининг гўзал ва бетакрор

www.arxiv.uz бойлиги саналади. Фраземаларнинг ҳаммаси бир типли эмас. Шунга кўра бир неча томондан тасниф қилинади. 1.Фразеологик қўшилмалар. Бундай фразеологизмларни ташкил қилган биринчи сўз ўз маъносида, иккинчи сўз эса кўчма маънода ишлатилади. Масалан: ишдан (ўз маъносида) чиқмоқ (кўчма маънода) ҳордиқ (ўз маъносида) чиқармоқ (кўчма маънода) 2. Фразеологик бутунлик. Бундай ибораларнинг таркибидаги комлонентлар бирикиб туриб, биргаликда битта умумий кўчма маънони беришга хизмат қилади. Масалан : ra п ковламоқ, оғиз кўпиртириб мақтамоқ, бурни кўтарилиб кетмоқ каби. 3. Фразеологик чатишма. Бундай ибораларни ташкил қилаётган сўзларнинг маънолари билан ибора орқали юзага чиқарилаётган маъно ўртасида ҳеч қандай лексик алоқа бўлмайди. Илк лексик маънолар унутилган бўлади. Масалан: офтобда қаттиқ ялашган (қалин), олдига похол солиб кетмоқ (алдамоқ), қўй оғзидан чўп олмаган (ювош) каби. У.Турсунов етакчилигидаги муаллифлар эса фразеологизмларни иккига ажратади. 1. Фразеологик бутунлик. Фраземани ташкил қилган лексемалар ўзларининг маъно мустақиллигини сақлаган бўлади: ўзига келмоқ, инфаркт қилмоқ, боши ғовлаб кетмоқ. 2. Фразеологик чатишма. Маъноси таркибидаги лексемаларга хос маънолар асосида изоҳланмайдиган, кўчма маъно англатадиган фраземалар: икки оёғини бир этикка тикиб олмоқ, товоққа тушиб олмоқ, миси чиқмоқ, Шунингдек, тилимизда фразеологик омонимлар, фразеологик синонимлар, фразеологик антонимлар ва фразеологик полисементизмлар ҳам кўп учрайди. Қўлини кўтармоқ (доскага чиқиш учун қўлини кўтармоқ—таслим булмоқ)— фразеологик омоним. Бунга омофразема ҳам дейилади. Оғзи қулоғида, ашулани ванг қўймок, оғзининг таноби қочмоқ —

www.arxiv.uz фразеологик синоним. Учала фразема ҳам битта маънони — «хурсанд» маъносини ифодалаш учун ишлатилмоқда. Ерга урса, кўкка сакрайди (шўх)-қўй оғзидан чўп олмаган (ювош)— фразеологик антоним. Булардан ташқари ўзбек тилида фразеологик полисемия—кўп маънолилик ҳодисали ҳам учраб туради. Масалан: оёқ—қўли енгил 1. Чаққон. 2. Ишни тез бажарадиган, дастёр. Хуллас, фразеологизмларнинг хусусиятлари кўп ва улар нутқда реаллашади. 3. Фразеологизмларнинг услубий - функционал хоссалари. Фразеологизмлар тил бирлиги сифатида нутқда намоён бўлади. Улар нутқнинг таъсирчан ва буёқдор бўлишини таъминлайди. Шу сабабдан фразеологизмларда услубий - функционал хоссалар лексик бирликларга қараганда ҳам кенг эканлигини таъкидламоқчимиз. Фразеологик бирликларнинг семантик - функционал ва услубий хоссалари билан махсус шуғулланган А.Маматов уларни қуйидаги гуруҳларга ажратади. 1. Қувонч, шодлик, бахт ва шу каби ҳис  ҳаяжонларни ифодаловчи фразеологик бирликлар: дўпписини осмонга отмоқ, қувончдан юраги ёрилай демоқ, оғзи қулоғида. қотиб қолмоқ. 2.Ҳайратланиш, ажабланишни ифодаловчи фразеологизмлар: ёқасини ушламоқ, ҳанг-манг бўлиб қолмоқ, тошдек қотмоқ. 3.Ғам  алам,андуҳ ,хафагарчиликни ифодаловчи фразеологизмлар: дили сиёҳ бўлмоқ, юраги қон бўлмоқ, ўпкаси тўлмоқ. 4. Қўрқув, ҳадик ва даҳшатни ифодаловчи фразеологизмлар: юраги орқага тортмоқ, юраги шув этмоқ, бошидан капалаги учиб кетмоқ. 5. Безовталик, нотинчлик, бесаранжомликни ифодаловчи фразеологизмлар: оёғи куйган товуқдек типирчиламоқ, ўзини қаерга қўйишни билолмай қолмоқ, кўзи олазарак бўлмоқ.

www.arxiv.uz 6. Масхара, бошқаларни менсимаслик, иззат-нафсига тегишни ифодаловчи фразеологизмлар: майна қилмоқ, оёқ ости қилмоқ, бир пулга олмаслик. 7. Ҳасад, кўролмаслик ва шу кабиларни ифодаловчи фразеологизмлар: отгани ўқи, кўргани кўзи йўқ бўлмоқ, мозорига ғишт ташимоқ, тагига сув қуймоқ. 8. Номус, уятни ифодаловчи фразеологизмлар: бошини хам қилмоқ, уятдан ерга кирмоқ, лоладек қизариб кетмоқ. 9. Дўқ, пўписа ва ҳоказоларни ифодаловчи фразеологизмлар: онасини кўрсатмоқ, адабини бериб қўймоқ, ковушини тўғриламоқ. Демак, фразеологик бирликларда инсонларнинг турли хил ҳис- ҳаяжонларини ифодаловчи ҳолатлар ўз аксини топган бўлади. Кўзининг пахтаси чиқмоқ, юраги қон бўлмоқ, ичини ит тирнамоқ каби фразеологизмларда услубий бўёқ кучли. Уларни икки йўналишга бўлиш мумкин: а) ижобий бўёқдорликка эга бўлган фразеологизмлар: бошини силамоқ, тилларидан бол томмоқ, кўзи яшнамоқ; б) салбий: уйига ўт ёқмоқ, тўнғиз қопмоқ, ер тишламоқ. Фразеологизмлар инсоннинг тана аъзолари, ҳайвонлар, ўсимликлар, табиат ҳодисаларига нисбатан олинган. Улардаги кўринишлар маъно учун асос қилиб олинган. Масалан: оёқ тортмоқ, бош кўтармоқ, илоннинг ёғини ялаган, товуқ мия, ғишт қолипдан кўчди ва ҳоказо. Умуман олганда, фразеологизмларни ўрганиш ўзбек тилининг бойлигини, ифода имкониятларининг кенглигини кўрсатади.

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Олмон ва узбек тилларида хайвонлар образи асосида шаклланган фразеологизмлар

Таржиманинг стилистик муаммолари

Нуткимиздаги узлаштирилган айрим арабча ва форсча суз-иборалар унификацияси хакида

Матн таркибида ноодатий бирикмаларнинг грамматик структураси

Фразеология