Матн таркибида ноодатий бирикмаларнинг грамматик структураси - Лингвистика - Рефераты

Матн таркибида ноодатий бирикмаларнинг грамматик структураси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Матн таркибида ноодатий бирикма- ларнинг грамматик структураси Таянч сўз ва иборалар: сўз бирикмаси, тургун сўз бирикмалари, фразеологизмлар, ноодатий бирикмалар, оксюмаронли бирикмалар, оксюмаронларда предикатив муносабат. Маълумки, тил системасида сўзлар ўзаро турли-туман алоқага киришади. Сўзларнинг тобеланиш йўли билан ўзаро боғланиши ҳам ана шу тизимнинг жуда муҳим қисмини ташкил этади. Икки ва ундан ортиқ мустақил сўздан тузилиб, тобеланиш алоқаси асосида бир грамматик бутунлик, семантик яхлитликни ташкил этган ҳар бир комплекс сўз бирикмаси саналади. Сўз бирикмасини ташкил қилган компонентлар мустақил маъноли сўзлар бўлиб, ўз маъноларини сақлаган ҳолда бошқа бир бирикмани ҳосил қилишда иштирок этади. Агар бир сўз бирикмаларини уларга яқин, ёндош бўлган бошқа бир тил ҳодисаси – турғун сўз бирикмалар ёки фразеологизмлар билан чоғиштириб кўрсак, фразеологизмлар деб аталган бирликни ташкил этувчи сўз (компонент)лар ҳаммаси бирлашибгина яхлит, бир бутун маънони (луғавий, лексик маънони) ифодалайди ва у кўпинча синтактик қисмларга бўлинмайди 1 . Бошқача қилиб айтганда, турғун бирикманинг формал томони эмас, балки ўша бирикмани ташкил этувчи компонентларнинг жами, йиғиндиси яхлитликда бутун бир маънони ифодалайди: қулоқ осмоқ – тингламоқ, ҳолдан тоймоқ – чарчамоқ, кўзига қарамоқ – эҳтиёт бўлмоқ кабилар. Сўз бирикмасини ташкил этган компонентлар бирор марказий сўз атрофига уюшади, сўзга ўхшаб сўз ўзгариш тизими билан боғлиқ бўлади. Сўз бирикмаси ўз таркибидаги ҳоким компонентнинг қайси сўз турпкумига киришига қараб от бирикма ( бу йигит, чиройли боғ, ўқиган талаба, онамнинг рўмоли каби), феъл бирикма ( болани чақирмоқ, яёв юрмоқ каби), равиш бирикма ( овоздан тез, ўқдан тез каби) сингари турларга бўлинади. Шу 1 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987. – Б. 23.

билан бирга сўз бирикмалари тобе компонент қандай синтактик вазифани бажаришига қараб атрибутив бирикма ( яхши бола, чиройли куйлак каби), қаратқичли бирикма ( унинг орзуси, бобомнинг ҳассаси каби) , ҳолли бирикма ( тез юради, эртага боради каби), тўлдирувчили бирикма ( уни топдим, ундан олдим каби) сингари гуруҳларга ажратиб тасниф қилинади 2 . Ўзбек тилида ноодатий бирикмалар ҳам худди ана шундай тобе-ҳоким бўлакларнинг муносабати асосида шаклланади, яъни ноодатий бирикмаларнинг шаклланиш жараёни, формаси тилдаги сўз бирикмаларига мос келади, лекин ифодалайдиган маъно, семантик муносабат ноодатий характер касб этади, яъни “предмет ва унинг белгиси” семантик муносабати кутилмаган маъно қирраларига эга бўлади. Кузатишлар шундан далолат берадики, ноодатий оксюмаронли бирикмалар матн таркибида асосан икки компонентдан иборат бўлади ҳамда ўзаро атрибутив муносабатга киришади ҳамда сифат + от, сифатдош + от, от + от, сон + от сингари грамматик моделлари асосида тузилади, яъни ноодатий бирикмаларнинг асосий қисми отли бирикмалардир. Ўз вақтида таниқли рус тилшуноси П.А.Лекант томонидан айтилган қуйидаги фикр бевосита ўзбек тилидаги ноодатий бирикмалар тизимига ҳам мувофиқ келади: “Предмет ва унинг белгиси” семантик моделли сўз бирикмалари учун асосан атрибутив муносабатлар характерлидир” 3 . Олиб борилган статистик таҳлиллар тилимиздаги барча ноодатий оксюмаронли бирикмаларнинг 52 фойизини атрибутив муносабатли бирикмалар ташкил этишини кўрсатди. Шу билан бирга тилимизда феълли ноодатий бирикмалар ҳам бор. “Сўз эстетикаси” номли рисола муаллифлари бундай бирикмаларни “ғайриодатий бирикмалар” деб номлаб, уни қуйидагича изоҳлайдилар: “Ғайриодатий бирикмалар ...”мутлақо индивидуал фикрларни” индивидуал ҳолатда ифодалаш воситаларидан биридир. Одатий бўлмаган бирикмалар ўзларининг “янгилиги”, индивидуаллиги ва айни ғайриодатийлиги билан тезда диққатни ўзига тортади. Китобхон беихтиёр бундай бирикмалар устида ўйлай 2 Ўзбек тили грамматикаси. Икки томлик. 2-том. – Тошкент: Фан, 1976. – Б. 30-72. 3 Лекант П.А. Современный русский литературный язык. – М., Высшая школа, 1988. – С. 263.

бошлайди, натижада ёзувчининг ниятига чуқурроқ тушунади. Шунинг учун ҳам одатий бирикмаларга қараганда, ғайриодатий бирикмалар бадиийлик нуқтаи назаридан кўпроқ аҳамиятлидир” 4 . Масалан, шоир Мақсуд Шайхзоданинг “Шоир қалби дунёни тинглар” шеъридан олинган қуйидаги парчага эътибор қаратайлик: Товушларнинг кичик, улуғи, Товушларнинг ҳиди – бўйи бор. Товушларнинг совуқ, илиғи, Товушларнинг ранги-рўйи бор. Товушларнинг ширин-аччиғи, Бордир ҳатто юмшоқ, қаттиғи. Шоир рассом бўлсайди агар, Чизар эди шундан лавҳалар . Юқорида келтирилган шеърий парчада товушларнинг кичиги, товушларнинг ҳиди, товушларнинг совуғи, товушларнинг ранги, товушларнинг ширини, товушларнинг юмшоғи каби бирикмалар ғайриодатийлиги, “янгилиги”, ноодатийлиги билан матн таркибида алоҳида ажралиб туради. Ноодатий бирикмалар грамматик жиҳатдан ўзига хос хусусиятларга эга. Биз тўплаган материалларда сифат + от моделли икки компонентли атрибутив бирикмалар оксюмаронни шакллантиришга кўпроқ хизмат қилади. Масалан, ўзбек тилида форсча-тожикча “ширин” сўзи “шакар, бол, қиём ва шу кабиларнинг таъмига оид” маъносини билдиради (ЎТИЛ-5, 1У, 579). Шунга биноан бу сўз ижобий баҳоли сўзлар билан келиб, ширин олма, ширин сўз, ширин жон, ширин суҳбат сингари бирикмалар ҳосил қилади. Худди шу қолипдаги бирикма зид маъноли сўзлар билан ҳосил қилинса, ноодатий, оксюмаронли бирикма вужудга келади: ширин дард, ширин ғам, ширин ўлик, ширин азоб, ширин ситам, ширин қийинчилик каби. Оксюмарон // оксиморон сўзи юнонча ( oxymoron – закий нодон) бўлиб, қарама-қарши маъноли 4 Абдураҳмонов Ҳ., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – Тошкент: Фан, 1981. – Б. 40-41.

сўзлардан фавқулодда янги мазмун келтириб чиқаришга асосланган кўчим туридир. Оксюмарондаги мана шу хусусият унга кучли образлилик бахш этади 5 . Масалан: “- Отахон жаннати одам эканлар. Жуда ширин ўлик бўптилар“ (Саид Аҳмад. Лаб ҳақида достон) кабилар. Ёзувчи Назар Эшонқул ижодидаги “бадбахт чеҳралар” ноодатий бирикмаси ҳам худди шу модел асосида шаклланган, оксюмаронли, ноодатий бирикмадир: Бадбахт чехралар – Худди қора чимматининг пардасини кўтариб, юрагингизни ўрташ учун сизга бир қараб қўйган гўзал форс қизи янглиғ унинг мавҳум, ҳалқалари бир-бирини зўрға ушлаб турган занжирдай узундан-узун жумлаларининг юзидаги ниқоби остидан баъзан менга улуғ ёзувчининг бадбахт чеҳралари кўриниб кетарди 6 . Ҳозирги ўзбек шеъриятида фаол қўлланилаётган “дилбар сукунат”, “дилбар коинот” сингари ноодатий бирикмалар ҳам худди шу модел асосида шаклланган: Сукут. Сукут. Дилбар сукут // Қалбда хаяжон (Ш.Салимова); Сен борсан – мен учун гўзал бу ҳаёт // Сен борсан – мен учун дилбар коинот (А.Орипов) кабилар. Ўзбек тилида сифатдош + от моделли икки компонентли атрибутив бирикмалар ҳам ноодатий оксюмаронли бирикмаларни шакллантиришда мухим ўрин тутади. Масалан, “бақирмоқ” феъли “овозни борича қўйиб, шанғиллаб гапирмоқ, қичқирмоқ” маъноларини билдиради (ЎТИЛ-5, 1, 187). Бу сўз сифатдош қўшимчасини қабул қилгач, бақирган киши, бақирган бола, бақирган талаба сингари бирикмалар таркибида аниқловчи вазифасини бажаради. Шу модел асосида шоир Рауф Парфи “бақирган сукунат” ноодатий бирикмасини ҳосил қилган эди. Ўзбек тилида қаратқичли аниқловчи + қаралмиш моделли атрибутив бирикмалар ҳам оксюмаронлар кенг қўлланмоқда. Масалан: 5 Салаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшунослик атамаларининг изоҳли сўзлиги. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010. – Б. 172. 6 Н.Эшон қ ул. Маймун етаклаган одам, қ иссалар ва ҳ икоялар. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. Ишда ёзувчи Назар Эшон қ ул асарларидан олинган мисоллар шу нашрдан келтирилади, қ авс ичида “Н.Эшон қ ул” қ ис қ артмаси қ ўйилади.

Ҳасрат боғи – Ўзбекистон Халқ шоири Шукурулло асари асосида қўйилган “Ҳасрат боғи” спектаклидаги воқеалар, фалсафий мулоҳазалар тоталитар тузум зуғумларини ўз тақдирида синаган халқ шоири ва драматург умр дафтарининг мазмуни десак муболаға бўлмас (Исломов Т. Ҳасрат боғи // ЎзАС, 14.07.2006). Виждон қўнғироғи – Неъмат Аминов адабиётда, ҳаётда виждон қўнғироғини мардона чалиб кетди, десак муболаға бўлмайди. Бу бебаҳо ва беозор қўнғироқ устозни билганлар, кўрганлар ва асарларини ўқиб-уқиганлар қалбида, хотирасида ҳамиша акс-садо бериб туришига ишонамиз (Жўраев А. Устознинг тилло табассумлари // ЎзАС, 14.07.2006). Оғриқ лаззати – сарлавҳа. Ёзувчи Назар Эшонқул ўз ҳикояларидан бирига шундай оксюмаронли сарлавҳа қўйган. “ Оғриқ лаззати – энг олий лаззат, - деб ёзишарди маҳкумлар билан қилинган суҳбатларда, - бу лаззатни фақат оғриққа маҳкум бўлгач сезиш мумкин” (Н.Эшонқул); Оғриқ фароғати – Шундагина биз оғриқ фароғатидан сўнг ҳам унинг ўзимиз турган заминга тушмаганини англадик – у нариги ёқда, лаззат юртида қолган эди – унинг жонсиз танаси ҳам санъат асарига айланган ва яшноқ гулларга кўмилиб ётарди (Н.Эшонқул) кабилар. Бундай қаратқичли бирикмаларнинг айримлари уч ва ундан ортиқ компонентли мураккаб ноодатий бирикмалардир: Рўёдай омонат умидсизлик панжаралари – Шунда сенинг кўнглинг дилбар, латиф, орзуманд туйғулар билан тўлади ва ҳаётингни бошқатдан бошлагинг, кўз олдингдаги рўёдай омонат умидсизлик панжараларини парча-парча қилиб ташлагинг келиб қолади (Н.Эшонқул); Сирли фалак қалъаси – Сенга менинг бу оҳу воҳларим етмайди. Сен хаёллар ҳам етиб боролмайдиган сирли фалак қалъасига яширингансан (Н.Эшонқул) кабилар. Ўзбек тилида объектли муносабатга асослаган ноодатий бирикмалар ҳам маълум даражада учрайди. Масалан, шоир М.Абдулҳакимов ижодида “оғриқларни севиб қолганман” ноодатий бирикмаси кўзга ташланади. Бу бирикмада ҳоким компонент ўтимли феъл ( севиб қолмоқ) ўзидан олдин

тушум келишигидаги тўлдирувчи ( оғриқларни ) ни талаб қилган ва шу асосда объектли муносабат асосида тўлдирувчили бирикма шаклланган. Тилимизда объектли муносабатга асосланган айрим ноодатий бирикмалар ҳам шаклланиб бормоқда, бунда бадиий таржималарнинг улуши каттадир. Масалан, рус шоири Е.Евтушенко ижодида “очлик билан тўқман” ноодатий бирикмаси учрайди. А.Ахматовада эса “увос тортиб ширин йиғлайман” ноодатий бирикмаси ҳосил қилинган. Шоир Рауф Парфининг “Муҳаббат” шеъридан олинган қуйидаги матнга диққат қилайлик: Лов-лов ёнаётир қуёш – ул нажот, Осмон чорлаётир, чорлар юксак тоғ. Шундай юрагимда товушсиз фарёд , Мен сенга инонмоқ истайман, эвоҳ.. Бу шеърий матнда товушсиз фарёд ноодатий бирикма саналади, негаки бу бирикмани ташкил этувчи сўзлар ( товуш ва фарёд )нинг маънолари бир-бирига зид, яъни форсча-тожикча “фарёд” сўзи “меъёридан ортиқ овоз билан нола (қилиш), дод солиб йиғлаш, додлаш” маъноларини билдиради (ЎТИЛ-5, 1У, 325-326), “овоз, садо, сас” маъноларини билдирувчи “товуш” (ЎТИЛ-5, 1У, 130)нинг зиди бўлган “товушсиз” сўзи эса унга аниқловчи сифатида қўлланган ҳамда яхлит сўз бирикмаси ҳосил қилинган. Ана шунинг ҳисобига бу сўз бирикмаси ноодатий бирикмага айланиб матнда кучли эмоционалликни ифодаловчи асосий воситалардан бирига айланган. Бокс оқармоқда - …бир ҳамкасбимиз ака-ука Кличколарни назарда тутиб “Бокс оқармоқда” дея ёзганидай, биз ҳам юқоридаги сарлавҳани танладик. Лекин гап, билсангиз ва эътибор қилсангиз, рингда ҳам, рангда ҳам эмас… (ЎзАС, 14.07.2006). Ухлаётган бахтни уйғотинг – “ЎзАС”нинг 9 июнь сонида чоп этилган Дамин Жўрақуловнинг “Ухлаётган бахтни уйғотинг” мақоласида ёзилганидек, инсон ўз вақтининг қули эмас, жиловдори бўлиши зарур. Чунки беҳуда ўтган ҳар бир дақиқамиз қайтмайди (ЎзАС, 14.07.2006).

Шундай қилиб, ўзбек тилида ноодатий бирикмалар асосан атрибутив, қаратқичли, объектли муносабат асосида шаклланади, айрим ноодатий бирикмалар эса содда гап қолипли предикатив муносабат асосида юзага келган ҳамда ноодатий бирикмаларнинг барча структурал кўринишлари бадиий, публицистик матнларда фаол қўлланиши билан характекрланади.

Похожие

Грамматик мано ва грамматик категориялар

Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари

Грамматик материаллар устида ишлаш

Грамматик шакллар ва таржима

Туркий тилларнинг грамматик курилиши