Таржиманинг стилистик муаммолари - Лингвистика - Рефераты

Таржиманинг стилистик муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123 KB

Таржиманинг стилистик муаммолари Режа: 1. Таржима жараёнида стилистик муаммолар. 2. Аслият матн услуби. 3. Аслият тилида мавжуд бўлган стилистик бирликларни таржимада қайта яратиш. 4. Сўзнинг стилистик буёқдорлиги. 5. Бадиий адабиёт таржимасида муаллиф услубини сақлаш масаласи.

Таржима жараёнида стилистик муаммолар. Стилистика тилшуносликнинг ажралмас кисми бўлиб, у бадиий нутқнинг ифодаланиш услублари, уларнинг таъсирчанлиги ва, умуман, инсон нутқини ўрганадиган фандир. Киёсий стилистика бевосита киёсий типология билан богланган бўлиб, услубларни тахлил қилиш йўллари, атамалар ва уларнинг тўзилишини ҳам ўрганади. Бунда уларнинг мавхумлик даражаси, маъно хусусиятлари, тўғри ва кучма маъноларнинг ифодаланиши, сўзларнинг ўзаро богланиш кои даларига кура тахлил олиб боради. Шу йуналишда фразеологик тургун бирикма ва ўзгарувчи сўзлар тахлили ҳам берилади. Е. Г. Эткинд таржимани икки тилнинг киёсий стилистикаси, дея таърифлайди. Чунки бадиий таржиманинг вазифаси - асл нусханинг услубий киёфасини ўз тилида кайта яратишдан иборат. Демак, киёсий-услубий тадқиқот икки тил лисоний воситалари мазмунининг услубий жихатдан ўзаро мос келиш-келмаслиги ҳақида тўғри хукм чикариш имконини яратади. Бадиий асар тили ва услуби хилма-хил бадиий-тасвирий ва услубий воситалар силсиласининг ўзига хос равишда ранг-баранг шакл ва куринишларда намоён булишидир. Улар асарнинг бадиий киймати ва образли асосини ташкил этади. Бу жараёнда айрим лисоний-услубий бирликлар шу восита ва услублар таркибидан шартли равишда ажратиб олиниб, илмий тахлил қилинади. Зеро, асарнинг бадиий образи асосини ташкил этадиган восита ва усуллар йигиндиси таржимада кай даражада акс этганлиги кўп жихатдан унинг таркибидаги алохида лисоний-услубий воситалар вазифаларининг кайта яратилиш даражасига боғлиқ. Аммо таржиманинг аслият рухини кай йусинда ифода эта олганлиги ҳақидаги хулоса матний уйгунлик асосида чикарилади. Бундан ташкари, аслият матнда унинг миллий хусусиятини белгилайдиган сон-саноксиз лисоний-услубий воситалар учрайдики, бундай ўзига хос буёкли бирликларга ўзга тарихиймаданий жараён сохиблари булмиш халқлар тилидан гохо муқобил воситаларни танлаш имкони бўлмайди. Мазкур бушлик таржимоннинг

аслият сохибларига хос миллий хусусиятларга мурожаат қилиши орқали тулдирилади. Бусиз хеч бир таржима ўз мақсадига эриша олмайди. Таржимадаги услубий муаммолар икки тил матнларининг жанрларга кура мувофиқ келишини такозо этмайди. Шунинг учун таржимада аслият воситаларига вазифавий уйгун тил бирликлари танлаш муаммосини ўрганиш масаласи мухим назарий аҳамият касб этади. Демак, киёсий стилистика аслият ва таржима тиллари лисоний-услубий воситаларини киёсий тахлил қилиш орқали таржима амалиётини умумлаштириш вазифасини куйиб, таржима матннинг аслиятга мослик даражасини белгилаш учун хизмат қилади. Метафора - икки нарсанинг айрим тасодифий белгиларига, бу белгиларнинг ўхшашлигига асосланган ифода усулидир. У лугавий-мантикий ва кучма-матний маъноларнинг ўзаро муносабатига асосланади. Масалан, «тил» ўз ва кучма маънода кулланган бирикмаларни куриб чикамиз: иссикдан итнинг тили осилган (ўз маъносида); соатнинг тили, кунгирокнинг тили (кучма маъноларда). Метафора инглиз тилидаги газета услубида жуда кўп кулланади. Таржимада эса уларни ҳамма вакт ҳам метафора шаклида бериш қийин кечади. Аслиятда мантикан эркин маънодаги сўзлар ёрдамида баён этилган фикр таржима тилида хар хил лугавий маънога эга лисоний воситалар - аслиятдаги воситага моддий жихатдан якин ҳамда ундан лексик таркиби билан фарқ қиладиган тил бирликлари ёрдамида ифода этилади. Контекстуал синонимик каторни ташкил этадиган бундай вариантларнинг моддий жихатдан аслиятдаги бирликка якини кўпроқ ўзга тиллар таъсирида хосил қилинган бўлади. Унинг нутқда, хусусан, таржимада учраши, сўзларнинг ўзаро бирикуви, фикрнинг меъёр доирасида ифода этилиши нуктаи назардан хеч қандай эътирозга сабаб бўлмайди. Ундан лексик таркиб жихатидан фарқ қиладиган бирикма эса, асосан, азалдан таржима тилининг «мулки» хисобланади. Таржимада айнан шу вариантга мурожаат қилиш таржима

тилининг табиийлигини юзага келтиради. Чунки бу йўл нафақат фикрнинг тўғри талкин этилишини, балки ифоданинг соф ўзбекона жарангдорлигини ҳам таъминлайди. Масалан, рус кишиси фарзанд кўрмаган одамга нисбатан он был бездетен бирикмасини ишлатса, ўзбек жўнгина қилиб, у бефарзанд эди дейиши мумкин. Ифода хеч қандай эътирозга сабаб бўлмайди. Аммо она тили нозикликларини биладиган ўзбек бундай нокулай вазиятда у тирнокка зор эди иборасидан фойдаланишни афзал куради. Питер Абраҳамснинг «Кабрдаги гулчамбар» романи персонажининг шикоятомўз охангда айтган I didn't sleep last night гапини ўзбек тилига моддий жихатдан аниқ Кеча мутлако ухламаган эдим тарзида ўгириш ҳам табиий жаранглаган бўлар эди. Аммо санъаткорнинг ўз масъулиятига ижодий ёндашиб, мазкур фикрнинг соф ўзбекча баёни ҳақида уйлаши жумланинг оғзаки нутқка хос Кеча мижжа қоқмаган эдим шаклидаги ажойиб талкинини юзага келтирган: It gave me chance to sleep, I didn't sleep last night. (WU, 131) - Хечқиси йуқ, қайтанга ухлаб олдим, кеча мижжа қоқмаган эдим. (КГ 136). Шундай қилиб, барча унсурлари ўз маъносида кулланилган сўз бирикмалари ва хатто жумлаларни таржима қилишда ҳам моддий аниқлик йўлидан бориш ҳамма вакт ҳам кўтилган таъсирчанликка олиб келавермайди. Прагматик мутаносибликка эришишда аслият матн бирликлари таржимасига ижодий ёндашиш, таржима тилида мавжуд синонимик вариантларнинг қайси бири ушбу холатга кўпроқ мос келишини аниқлаш зарурати тугилади. Зеро, муайян фикр аслият тилида бир ифода ёрдамида баён этилса, таржима тилида моддий жихатдан ўзгача ифода воситаси орқали макбулрок акс эттирилади. Ўз она тилида жуда кўп сўз бойлигига эга мохир таржимон, одатда, лугавий муқобилликдан кура вазифавий уйгунликка кўпроқ эътибор бериб, бадиий матннинг эстетик хусусиятини кайта яратади. Шундай хол, айникса, диалогик нутқ таржимаси мисолида янада яққолрок кўзга ташланади. Бу, хусусан, маданият даражаси ва билим савияси билан бир-биридан ажралиб турадиган персонажлар нутқи таржимасида кўпроқ намоён бўлади. Шундай

қилиб, таржимон нафақат муайян услубий вазифа ифодаси учун кулланган образли ёки хиссий-таъсирчан лисоний воситани, балки амалий жихатдан қийинчилик тугдирмайди деб тасаввур қилинадиган эркин маънодаги у ёки бу сўз ёхуд сўз бирикмасини ўгиришда ҳам хар доим уша восита мазмунини таржима тилида қандай сўз ёки сўз бирикмаси аниқрок ва туларок ифода этиши мумкинлиги, мавжуд вариантлардан қайси бирининг аслият рухига кўпроқ мос келиши ҳақида уйлаши ва доим ўз олдига назарда тўтилган фикрни кай тарзда янада равонрок баён этиш мумкин деган саволни куйиши зарур. Мехмонни таомга таклиф этаётган рус кишиси: «Прошу, к столу!» - дейди. Аммо ўз она тилидаги сўз бойлиги кўп ва ўзи мансуб халқ анъанасидан яхши хабардор ўзбек таомнинг стол устига тортилган булишига карамасдан, мехмонга: «Марҳамат, дастурхонга!» - дея лутф қилади. Ўзбек тилида «хали буниси холва» деган фразеологик бирлик мавжуд бўлиб, у, асосан, бирор азоб-укубатнинг келажакда мукаррар тарзда содир бўладиган ташвиш ва укубатлар олдида арзимас эканлигини образли ифода этади. Шу фикр инглиз ва рус тилларида эркин маънодаги сўзлар ёрдамида баён этилган экан, ўзбек тилида ҳам уни шу тарика ифода этиш имконияти мавжуд. Аммо муқобил нутқий вазиятларда ўзбек тилида, одатда, қуйидаги мисол таржимасидагидек, эслатилган фразеологизмдан фойдаланиш табиий ўзбекона жарангдорликни юзага келтиради: Doеs that sting? Good, that's nothing to how it willfeel later. The pain hasn't started yet. - Нима , куйдиряптими ? Буниси холва . Ҳамма хунарини кейин курсатади .

Таржиманинг фразеологик муаммолари 1. Фразеологик бирликлар таржимасида умумий контекстнинг ўрни. «Фразеология» атамаси ибора, нутқ обороти, билим, тушунча маъноларини ифодалайди. Фразеология тилшуносликнинг алохида бир кисми бўлиб шаклланганига хали кўп вакт бўлмаган эса-да, унинг келиб чикиш тарихи тил тараккиётининг илк боскичларига бориб такалади. Илмий тадқиқотлардан маълум булишича, фразеологик бирликлар тил билан бирга пайдо бўлиб, тил билан биргаликда ривожланиб келган. Аммо жамиятнинг турли даврларида уларнинг ўрни ва аҳамияти турлича бахоланади. Фразеологизмлар тўзилиши, лексик-семантик, функционал-услубий ва синтактик вазифалари, шунингдек, ўзига хос шаклланиш хусусиятларига эга бўлган тил бирлигидир. Тилшуносликда «фразеология» атамаси францўз тилшуноси Шарль Балли тамонидан ишлатилиб, стилистика фани билан кушиб ўрганилган. Лекин таниқли тилшунос олим проф. Е. Ф. Поливанов фразеологияни фан сифатида тан олиш фикрини билдирган. Шу фикрни куллаб-кувватлаган олимлардан яна бири академик В. В. Виноградовдир. У ўзининг катор илмий тадқиқотларида рус тилидаги фразеологик бирикмаларни ўрганди ва уларни семантик жихатдан гурухларга бўлиб чикди. Е. Д. Поливанов ва В. В. Виноградов томонидан уртага ташланган фразеология ҳақидаги фикрлар кейинчалик бу сохада кўплаб тадқиқотларнинг юзага келишига туртки бўлди. Лекин хозирга кадар фразеологияни фан сифатида қараш ёки карамаслик ҳақидаги фикрлар ўз ечимини тулалигича топган эмас. Жумладан, фразеологиянинг хажмини тор маънода тушунувчилар ибораларнинг фақат ўзини ўрганиш лозим деб, мақол, афоризм ва хикматли сўзларни фразеологизмлар таркибига киритмайди. Баъзи олимлар фразеологик бирикмаларни сўзларнинг эквиваленти хисоблаб, уни лексикология таркибига киритади. Профессор Ш. Рахматуллаев ҳам шу фикрга қўшилиб: «Луғат бойлиги сўзлардан ва шу сўзлар асосида тўзилган иборалардан ташкил топади. Сўз луғат бойлиги

сифатида лексик бирлик деб, иборалар эса фразеологик бирлик деб аталади. Бўлар умумлаштирилиб, лугавий бирлик деб юритилади. Ибора лугавий маьно англатиш учун хизмат қилади. Шунга кура у луғавий бирлик хисобланади ва шу жихатдан сўз билан бир каторда куйилади», - дейди. Бу фикрга қўшилувчи олимлар талайгина. М. Содикова эса фразеологияни кенг маънода тушуниб, ўзи томонидан тўзилган «Русчаўзбекча фразеологик луғат»га мақол ва маталларни ҳам киритади. Образли иборалар, мақоллар, хикматли сўзлар ва идиоматик бирикмаларни фразеологик бирикма таркибига киритган Я. Д. Пинхасов ҳам фразеологияни кенг маънода тушунувчилар каторига қўшилади. Шунингдек, К Мусаев ҳам мана шу иккинчи фикрни қўллаб-қувватлайди. Биз ҳам шу фикрга қўшилган холда фразеологизмни кенг маънода тушунамиз ва таржимада эркин сўз бирикмаларини ҳам фразеологизмлар деб хисоблаймиз. Ўзбек тилшунослигида инглиз фразеологик бирликларининг шаклланиш масалалари атрофлича ўрганилмаган. Хар иккала тил фразеологизмларининг шаклланиш хусусиятларини ўрганишдан олдин, фразеологик шаклланиш атамасининг макомини аниқлаш лозим. Фразеологик шаклланиш тил воситалари ёрдамида фразеологизмлар хосил қилишнинг ўзига хос хусусиятлари, конуниятларини ўрганади. Фразеологик шаклланиш ўз мақсад ва вазифаларига кура сўз ясалишига якин туради. Сўз ясалишида янги сўзлар пайдо булиши, фразеологик шаклланишда эса янги фразеологизмлар хосил қилиш жараёни ўрганилади. Фразеологик бирликларни таржима қилиш жараёни осон кечмайди, чунки бу жараён бир нечта омилларни ўз ичига олади. Бўлар сўзларнинг турли хил богланиши, омоним, синоним ва фразеологик бирликларнинг турли маънони ифодалаши, полисемия ва бошқалардир. Булардан ташкари, фразеологик бирликларда муайян халқка мансуб услубий буёкдорлик мавжудки, бу баъзи тилларда учрамаслиги ҳам мумкин. Фразеологиянинг асосини тушунишда юкорида кайд этилганларни эсда саклаш лозим.

Фразеологик бирликларнинг қуйидаги турлари мавжуд: фразема ва идиомалар. Фраземалар контекст тобе ва аниқ индикатордан ташкил топган бирликлар хисобланади. Идиомалар эса контекстдаги умумий маънони белгилаб берувчи, тобе ва аниқловчи унсурларнинг тулалиги ва тенглигини белгиловчи лексик бирликлардир. Фразеологик бирликларнинг хар бир тури ва шакли аниқ микротўзилма деб қаралиши мумкин. Уларни таржима қилиш вактида вазифадош, тенг лингвистик бирликлар икки тил ўртасида таққослаб танланади. Таққослаш тамойили ўртадаги ўхшашлик ва фарқни кўрсатиб беради. Бу тизимнинг баъзи қисмлари шаклан тенг (қисман ёки бутунлай), баъзиларининг эса муқобил варианти умуман топилмаслиги мумкин. Таржимада фразеологик мувофиқликларнинг асосий турлари қуйидагилар: 1) тўлиқ мос келиш; 2) қисман мос келиш; 3) умуман мос келмаслик. Тулик мувофиклик , яъни икки тил фразеологик бирликларининг ҳам шаклан, ҳам мазмунан тўлиқ мос келиши камдан-кам учрайди. Масалан: To bring oil to fire. - Оловга ёг сепмоқ. - Подлить масло в огонь. To lose one's head. - Гангиб қолмоқ. - Потерять голову. First think then speak. - Аввал уйла, кейин суйла. Қисман мувофиқликдаги фразеологик бирликлар ўз ичига лексик, грамматик фарқланишга, аммо маъно ва услубиятнинг ўхшашлигига асосланади, яъни улар шаклан бир хил, аммо лексик тўзилиши, морфологик тартиби ва услубий ясалиши жихатидан умуман бошқача булиши мумкин. Лексик жихатдан қисман мувофиқликка мисоллар: To get out of bed on the wrong foot. - Чап ёни билан турмоқ. -Встать с левой ноги. To dance to smbd's pipe. - Бировнинг ногорасига уйнамоқ. -Плясать под чью-либо дудку. Грамматик жихатдан қисман мосликка мисоллар:

To fish in troubled waters. - Лойқа сувда балиқ тутмоқ. - Ловить рыбу в мутной воде. keep one's head. - Ўзини йўқотмаслик. - Не потерять головы. Синтактик жихатдан фарқланишга мисоллар: Armed to teeth. - Тиш-тирногигача қуролланган. - Вооруженный до зубов. All is not gold that glitters. - Ялтираган нарсалар ҳаммаси ҳам олтин бўлавермайди. - Не все золото, что блестит. Умуман москелмаслик деганда бир тилдаги фразеологик бирликларнинг бошқа тилларда муқобиллари мавжуд эмаслиги тушунилади. Масалан, инглиз тилидаги кўпгина фразеологик бирликларнинг ўзбек ва рус тилларида муқобиллари мавжуд эмас. Мувофиқ бўлмаган фразеологик бирликларни қуйидаги усуллар орқали таржима қилиш мумкин: а) сўзма-сўз таржима: to call things by their true names – хар нарсаниўз номи билан атамок - называть вещи своими именами; cold war - совук уруш - холодная война; б ) монанд ( аналог ) таржима : the apple of my eyes - кўзимнинг нури ; в ) масвирий таржима : to enter the House - парламент аъзоси булмок - стать членом парламента ; to cross the floor of the House - бир партиядан бошқа партияга утмок - перейти из одной партии в другую . « Дунёда тилсиз халқ бўлмагани каби , мақолсиз тил ҳам йўқ », - деган эди татар ёзувчиси Нокай Эсанбат . « Агар мендан : « Тилда ҳам мўъжизалар бўладими ?» - деб сурасалар , мен : « Агар бўлса , тилнинг « муъжизаси » - ундаги мақол , матал ва идиомалардир », - деб жавоб қилган бўлар эдим », - дейди таниқли таржимашунос олим Ғайбуллох ас - Салом . Чиндан ҳам , гапнинг қаймоғи , шираси , олам - олам маъно берадигани ва , шу билан бирга , лўндаси - мақол ва маталлардир .

Мақол ихчам шаклга , чуқур мазмунга эга бўлган халқ оғзаки ижоди жанрларидан бири бўлиб , у халқнинг кўп асрлик хаётий кузатишлари , ижтимоий - иқтисодий , сиёсий ва маданий тажрибалари асосида вужудга келган . Мақол халқнинг панд - насихати , маънавий - ахлокий хулосаси , халқ миллий рухининг акс - садоси , тил табиатининг хикматли мезонидир . Мақол тўқилмайди , балки маълум шароит такозоси билан яратилади . Мақол чукур ижтимоий , ахлокий , фалсафий мазмунга эга . Шу боис баъзи мақоллар бутун бир романни ёки драма мазмунини ўзида ифодалаши мумкин . Масалан , Н . В . Гоголнинг « Ревизор » комедиясига эпиграф қилиб олинган « Башаранг қийшик бўлса , ойнадан ўпкалама » мақоли асарнинг бошидан охиригача жаранглаб туради . Шахар хокими Хлестаков, Добчинский, Бобчинский ҳамда бошқа образ ва персонажларнинг бутун хатти-харакатлари шу мақолни эслатиб туради. Халқ мақоли хар бир киши амал қилиши лозим бўлган ўзига хос ахлоқий коидалар кодексидир. Мақолларда хаётий тажрибалар натижасидан келиб чиққан қимматли фикрларнинг хулосаси ифодаланади. Мақоллар, кўпинча, поэтик шаклга эга бўлади. Улар ўзининг ихчам, пишик ва пухта ишланганлиги билан ҳам халқ оғзаки ижодининг бошқа турларидан фарқ қилади. Мақоллар ўзининг ижтимоий, гоявий вазифаларига кўра, асосан, кенг халқ оммасининг, айрим холларда эса баъзи ижтимоий табақа ёки гурухларнинг дунёқарашларини ифодалайди. Шу боис мақолларнинг тематик кўлами жуда кенг бўлиб, бу кўламни жузъий хаётий вокелик доираси билан чегаралаб бўлмайди. Ижтимоий борликнинг хеч бир сохаси йўқки, мақолларда акс этмаган бўлса. Мақоллар кўп асрлик хаётий тажрибалар асосида юзага келганлиги сабабли, ўзига хос тарбиявий аҳамиятга эга. Чунки хар бир мақол кишиларнинг узок йиллар давомидаги хаётий тажрибалари ҳамда турмуш шароитларида кўп маротаба синовдан ўтади. Бинобарин, мақоллар ҳам

шаклан, ҳам мазмунан жуда кам ўзгаришларга учраб, узоқ яшаш хусусиятига эга. Мақоллар қатор хусусиятлари билан халқ оғзаки ижодининг бошқа жанрларидан кескин ажралиб туради. Чунки халқ достонлари, эртаклари, афсона ва ривоятлари, нақл ва латифалари воқеликни эпик планда, рангбаранг образларнинг хатти-харакатлари орқали акс эттирса, мақоллар вокеликни халқнинг бевосита ана шу воқелик ҳақидаги хулосалари, хукмлари орқали акс эттиради. Демак, мақолда вокеаларнинг кечиши эмас, балки улар ҳақидаги хулоса ва хукм ифодаланади. Мақоллар фикрни аниқ, лўнда ва образли тарзда баён этишда нутқимиз учун зарурий восита ҳисобланади. Улар хар қандай шоир, ёзувчи ёки нотиқ учун улкан хазина бўлиб, улардан усталик билан фойдаланиш ёзувчининг асарини, нотиқнинг нутқини пурмаъно ва жозибали қилади, айтмокчи бўлган фикрини образли ифодалашга ёрдам беради, унинг бадиий жихатдан ғоят таъсирчан бўлишига олиб келади. Хар бир мақолда шу мақолни яратган халқнинг сиймосини кўришимиз мумкин. Тарихий манбаларда ҳам, халқ орасида ҳам афористик ижод турлари ранг-баранг атамалар билан номлаб келинади. Мақол, матал, нақл, масал ва хикматли сўзлар шулар жумласидандир. Бу атамалар бир-бири билан ўзвий боғлиқ ҳолда ишлатилиб, бири ўрнига бошқаси келмайди. Аммо уларни қўллашда маълум чегаралар белгилаш, аниқликлар киритиш лозимга ўхшайди. Шу жихатдан қараганда, мақол (proverb), матал (saying), идиома (idiom), афоризм, нақл (parable) каби атамаларни адабий жанр номлари сифатида афористик ва дидактик ижоднинг муайян намуналарига нисбатан қўллаш оммалашмоқда. Мақол ва маталнинг атама сифатида кулланилиш хусусиятлари ҳақида ҳам шунга ўхшаш мулохазалар билдириш мумкин. «Мақол» атамаси арабча «кавмун» (айтмок, гапирмок) сўзидан олинган бўлиб, халқ донолигининг намунаси бўлмиш афористик жанрлардан бирининг атамасига айланган ва маъкул айтилган сўз, гап ёки ибора маъноларини англатади.

Матал, халқ таърифи буйича, гунча, мақол эса мевадир. Мақол тўлиқ мазмун англатувчи гап бўлса, матал кучма маъно ифодаловчи ибора, мақолнинг ярмидир. Таъкидлаш жоизки, мақол ва маталлар ўзаро фарқланувчи жихатларга асосланган икки мустақил, лекин бир-бирига утиб турувчи жанрлар хисобланади. Мақол мустақил фольклор жанри сифатида кўплаб ўзига хос хусусиятлари билан бошқа афористик жанрлардан, хусусан, маталлардан кескин фарқланиб туради. Бу фарқлар қуйидагилардан иборат: 1) мақол ҳамма вакт аниқ, тугал фикр англатади. Бунда фикр катъий, лунда хулоса сифатида ифодаланади. Фикрий лундалик нутқни ихчам ифодалашга имкон берувчи икки мантикий марказдан ташкил топган яхлит композиция асосида юзага келади. Шу боис мақол ва маталда ортикча сўз, ортикча тасвирийлик учрамайди; 2) мақол учун маълум бир фикрни мантикан изчил ва катъий ифодалаш характерли. Қайси мақолни олманг, у вокеликни мудом ё кескин ижобий, ё кескин салбий нуктаи назардан бахолайди; 3) мақол асосида ибратомўз тугал фикр ётса, матал асосида чиройли, образли, аммо тугал бўлмаган ифода ётади. Бинобарин, матал ихчам, бир компонентли композицияга эга; 4) матал нутқда кўрсатиш воситаси бўлса, мақол далиллаш, исботлаш воситаси сифатида кулланилади. Уларнинг бундай фарқли хусусиятлари ҳақида бошқа фольклоршунослар ҳам тўхталиб утишган. 5) Мақолнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири - унинг халқ орасида оғзаки яшаши ва вариантлашган холда кенг таркалишидир. Бундан ташкари, халқ мақолларининг конкрет яратувчисини ҳам, уларнинг қайси даврда яратилганлигини ҳам аниқлаб бўлмайди. 6) Мақол ва маталлар инглиз фольклори репертуаридан ҳам кенг урин олган. Уларда ватанпарварлик, мардлик, адолат, илмни севиш, хотинкизларга хурмат, яхшилик, ахиллик, одоб-ахлок, тарбия, хурмат-иззат, таълим, хунар, мехнатсеварлик ва шунга ўхшаш бир қанча хусусиятлар урин олган.

7) Инглизларда От good turn deserves another, русларда Дай добро и жди добро, ўзбекларда эса Яхшилик қилсанг, яхшилик қайтар, ёмонлик қилсанг - ёмонлик. 8) Two heads are better than one. - Ум хорошо, а два лучше. -Бир калла - калла, икки калла - тилла. 9) Healthy mind in a healthy body. - В здоровом теле здоровый дух. - Соглом танда сог ақл. 10) A fault confessed is half redressed. - Повинную голову меч не сечёт . - Эгилган бошни қилич кесмас . 11) Қисқаси , турмушда синалган , эзгу , тугал умумий маъно англатувчи , ихчам , жарангдор шаклга кириб колган халқ хикматига мақол дейилади . Матал эса нарса ва ходисаларни образли ифодаловчи, тилда кенг истифода этиладиган нутқий ходисадир. Матал сўзловчининг ўз нутқи мазмунига муносабатини ифодалайди. 12) Мақол ва матал уртасида умумийлик кўзга ташланади. Хар иккаласи ҳам нутқни жонлантириш, жозибадор, образли янада мазмундор қилиш учун ишлатилади. Лекин мақолларда фикр тулигича якунланади, матал эса фикрни тугал баён этмай, балки унга ишора қилади. Маталларга хос яна бир хусусият шундаки, улар ҳамма вакт кучма маънода ишлатилади. 13) Фразеологизмнинг шаклларидан яна бири идиомадир. Идиомани (юнонча idioma - ўзига хос ибора) таърифлаш янада қийинрок. Буни қуйидаги таърифларнинг хилма-хиллигидан ҳам билса бўлади: 14) «Идиома... маълум бир тилга хос, унга ўзлашиб кетган ва бошқа тилга сўзма-сўз таржима қилиб бўлмайдиган нутқ оборотидир». 15) «Маъноси айни ибора таркибидаги сўзларнинг мазмунидан келиб чикмайдиган иборага идиоматик ибора дейилади». 16) «Маъноси ўз таркибидаги сўзларнинг маъноларига боғлиқ бўлмаган, яхлит холда бир маъно берувчи, ихчам ибора». 17) Идиомашунос олим А. Я. Рожанский бундай ибораларнинг уч асосий белгисини ажратиб курсатади:

18) а) бирикманинг баркарорлиги; 19) б) бирикманинг маъжозий маъно ифодалаши; 20)в) бирикманинг семантик бутунлиги. 21) Идиомалар инглиз фразеологик бирликларининг бойишида мухим роль уйнайди ва метонимик, метафорик йўл билан кўчиримларда алохида ўрин тутади: 22) A bull in a china shop - тор жойда томоша (сўзма-сўз: Хитой дўконидаги хўкиз); 23) The lay of the land - нарсаларнинг холати (сўзма-сўз: кирғоқнинг холати); 24) A break in the clouds - умид чироғи (сўзма-сўз: булут орасидаги нур) 25 )Мақол, матал ва идиомаларнинг бир-биридан фарқланишини қуйидаги жадвалдан ҳам билиш мумкин. Мақол Матал Идиома Strike while the iron is hot. Темирни қизиғида бос. Куй железо пока Two dogs over one bone seldom agree. Икки қўчқорнинг To know something (somebody) like the palm of one's hand. Бирор нарса He who is born fool is never cured. Murder will out. қинғир ишнинг Wise after the event. Ахмоқнинг ақли пешинда . A burnt child dreads the fire. Оғзи куйган қатиқни ҳам пуфлаб ичар . Обжегшееся дитя огня боится To catch red - handed. Жиноят устида ушламоқ . Tobe in a fix. Қийин ахволга тушиб қолмоқ .

Фразеологизмлар (мақол, матал ва идиомалар)нинг маъноси контекст ичида очилади. Лекин айрим холатларда икки ёки ундан ортик тилларда шаклан, ҳам мазмунан мос эквивалентлар кўзатилади: Strike while the iron is hot. - Куй железо пока горячо. - Темирни қизиғида бос (ёки темирни иссигида бос). Better late then never. - Лучше поздно, чем никогда. - Хечдан кўра кеч яхши. As you brew, so you must drink. - Что заварил, то и расхлебывай. - Ўзинг пиширган ош, айлан ич, ўргил ич. Бундай холатлар кам учрайди. Аксарият холларда таржимон мазмун планидан келиб чиққан ҳолда хар бир мақол, матал ва идиомага мос муқобил вариантларни топиши ёки сўзма-сўз таржима қилиши мумкин. Шунга кўра, айнан бир мақол ёки идиомани ҳам бир қанча ўринларда, маъносига караб, хар хил ўгириш мумкин. Турли тилларда айни бир хил маънони ифодаловчи мақол, матал ва идиомалар айнан бир хил асосга, айни бир нарсанинг бир қанча жихатларига ёки тамоман бошқа объектларга таянган холда яратилган бўлиши мумкин: As you sow, you shall mow. - Что посеешь, то и пожнешь. -Нима эксанг, шуни ўрасан. To be on thin ice. - Висеть на волоски. - Хаёти қил устида турмок. Кўриниб турибдики, хар иккала тилда ҳам юкорида келтирилган матал ва идиоматик бирликларнинг барча компонентлари бир-бирига мос тушган. Яна бир мисол: Speak of the devil and he will appear. - Заговори о чёрти и он появится. - Бурини йўқласанг, қулоғи кўринади. Иккала мақолдаги таянч компонентлар (devil, appears) мос келади. Бирор киши ҳақида гап кетганда, уша киши келиб колса, инглизлар Speak of the devil and he will appear деган мақолни ишлатишади. Айнан шу маънони англатадиган рус тилидаги Заговори о чёрт и он появится мақоли ҳам шаклан, ҳам мазмунан инглиз тилидаги мақолга айнан мос тушади. Хар иккала тилда ҳам образли асослар бир хил, яъни devil - чёрт, appear - появится. Лекин ана шу мақолни ўзбек тилига Шайтон ҳақида гапирсанг, шайтон куринади тарзида угирсак, инглиз

ва руслар айтмокчи бўлган мантикий фикр ўз аксини топмайди. Шайтон сўзи ўзбек тилида муғомбир, хийлакор каби маъноларни англатади. Аммо ўзбек тилида Бўрини йўқласанг, қулоғи кўринади ёки бетамиз инсонлар ҳақида гап кетганда, Эшакни йўқласанг, кулоги куринади деган мақоллар бўлиб, юқоридаги инглизча мақолни мана шу мақоллар тарзида таржима қилиш мумкин. Инглизча ва ўзбекча мақолларни киёсий тахлил қилсак, уларнинг бир-биридан фарқ қилишини курамиз. Инглизча мақолнинг образли асосини devil (шайтон) ташкил этган бўлса, ўзбек тилидаги мақолнинг образли асосини бури сўзи ташкил этмокда. Бадиий таржиманинг мураккаблиги ҳам айнан шунда: хар бир тилнинг ўзга тиллардан фарқ қиладиган ўзига хос миллийлиги мавжуд. Демак, таржимон таржиманинг ижодий жараён эканини англаши ва ўзга тилдаги хар бир деталга ижодий ёндашиши лозим. Шундагина тулаконли, бадиий етук таржимага эришиш мумкин. Мақол, матал ва идиомалар таржимасида уч тамойилга амал қилинади: 1) асл нусхадаги фразеологизмга таржима тилидан тенг кийматли эквивалент топиш; 2) асар угирилаётган тилдан монанд, муқобил вариант топиб куйиш; фразеологизмларни айнан, сўзма-сўз таржима қилиш. Хар учала хол ҳам учрамаган такдирда, таржимон улар нинг умумий маъносини акс эттириш билан кифояланишга мажбур. Мақол ва маталларни таржима қилишда, имкон кадар, қуйидаги усулларни қўллаш мумкин: М уқ о би л ли к - инглиз тилидаги иборага маъно жихатдан ҳам, шакл жихатдан ҳам айнан мос тушадиган таржима: Art is long, life is short. - Санъат абадий , умр қисқа . A good name is better than richness. - Яхши ном бойликдан афзал . First think, then speak. - Аввал ўйла , кейин сўйла . М он анд ли к ( аналог ) - маъно жихатдан инглиз тилидаги вариантга мос , лекин шаклан ундан бутунлай ёки қисман фарқ қилувчи таржима усули :

Business before pleasure. - Мехнат , мехнатнинг таги рохат . What is done cannot be undone. - Ўтган ишга саловат . Never put off till to-morrow what you can do today. - Бугунги ишни эртага қўйма . Тасвирий таржима - инглиз тилидаги иборани эркин сўз бирикмаси орқали бериш. Бу таржима усулини ўзбек тилида худди шу иборага мос эквиваленти топилмаган холларда қўллаш мумкин. An unfortunate man would be drowned in a tea-cup. - Камбагални туянинг устида ҳам ит цопади . A birds in the hand is worth two in the bush. - Узоқдаги қуйруқдан яқиндаги юпқа яхши .

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Рахимов Ғ. Таржима назарияси ва амалиёти. Ўзбекистон милий энсиклопедияси. Давлат илмий нашриёти. Тошкент-2016. 176 б. 2. Алимов В. В. Теория перевода. Перевод в сфере профессиональной коммуникации. - Москва: УРСС, 2004. 3. Бархударов Л. С. Язык и перевод. - Москва: МО, 1975. - 190 с. 4. Виссон Линн. Практикум по синхронному переводу с русского на английский. - Москва, 2000. - С. 200. 5. Казакова Т . А . Translation Techniques. Практические основы перевода. Санкт-Петербург, 2001. - 320 с. 6. Комиссаров В. Н. Лингвистика перевода. - Москва, 1980. - 167 с. 7. Комиссаров В. Н., Коралова Д. Л. Практикум по переводу с английского языка на русский. - Москва, 1990. - 112 с. 8. Комиссаров В. Н. Современное переводовение. - Москва: ЭТС, 2002.

Похожие

Таржиманинг лексик муаммолари

Таржиманинг прагматик муаммолари

«Уфк» трилогиясининг русча таржимасини киёсий-стилистик жихатдан урганиш муаммолари

Махорат – таржиманинг “жони”

Узбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси