Узбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси - Лингвистика - Рефераты

Узбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46.5 KB

www.arxiv.uz Ўзбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси Режа: 1. Ўзбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси. 2. Оғзаки ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар. 3. Стилистик чегараланган лексика.

www.arxiv.uz 1. Ўзбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси. Луғат составидаги баъзи сўзлар маълум бир тушунчани ифодалашдан ташқари, қўшимча эмоционал-экспрессив рангга ҳам эга эканлиги ҳақида илгари ҳам фикр юритилган эди. Масалан: табассум-кулги, бўш-лапашанг, латта. Эмоционалликка бош- табассум, лапашанг. Тушунча ифодалашдан ташқари, таъсирчанликка эришиш ва нутқнинг маълум стилини яратиш мақсадида қўлланадиган сўзлар экспрессив- стилистик лексика дейилади. Экспрессивқстилистик жиҳатдан ҳозирги ўзбек тили луғат состави 2 та катта группага бўлинади: а) оғзаки нутққа ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар; б) стилистик жиҳатдан чегараланган лексика. 2. Оғзаки ва ёзма нутққа хос бўлган умумистеъмолдаги сўзлар. Кишилар учун ҳаётий зарур нарсаларни англатадиган стилистик ранги бўлмаган сўзлар умумистеъмолдаги сўзлар дейилади. Улар стилистик жиҳатдан чегараланмагани учун уларни стилистик нейтрал бўлган лексика деб ҳам аталади. Масалан: нон, уй, сув, одам, юз, кўз, ош, чой, туз, оқ, қора, юрмоқ, бормоқ, мен, сен, у, бу, шу, икки, олти... Стилистик нейтрал лексика ҳар қандай жанрда ҳам ишлатилаверади. Услубий чегараланган лексика. Нутқнинг айрим-айрим турлари учунгина хизмат қиладиган сўзлар услубий чегараланган лексика дейилади. Бундай махсус сўзлар даставвал оғзаки нутққа ёки ёзма нутқда қўлланишларига кўра иккига ажралади.

www.arxiv.uz Масалан: ҳазар қилмоқ, бирлашмоқ, ҳунар, ўрин, арзимаган сўзлари кўпроқ оғзаки нутқда қўлланилса, жирканмоқ, жипслашмоқ, касб, макон, жуъзий сўзлари ёзма нутқда қўлланади. 3. Оғзаки нутқнинг услубий чегараланган лексикаси. Оғзаки нутқ учун характерли бўлган оддий муомаладаги сўзлар ўзларининг соддалиги, ҳаммага тушунарли бўлиши билан ёзма нутқдаги сўзлардан ажралиб туради. Оғзаки нутқда стилистик рангли сўзлар кўп ишлатиладиган уларда соддалик, таъсирчанлик, баъзан эркинлик сезилиб туради. Оғзаки нутққа оид сўзлар бадиий асарларда персонажлар нутқида берилади. Масалан: Нима қилиб бу эзмачуриқни судраб юрибсизлар, бети қурсин. Оғзаки нутққа хос сўзларга диалектал сўзлар, оддий муомаладаги сўзлар, эркаловчи сўзлар, дағал (вульгар) сўзлар, ҳақорат сўзлар киради. Маслан: Қизалоқларим, қўлларинг нуқул барака экан. Бой, қизталоқ, тоза ҳам давлат йиққан экан. Оғзаки нутққа эга лексикада кучлим эмоционаллик ва образлилилк бой бўлган махсус эмоционал образли сўзлар ҳам бор. Бу турдаги сўзларга эмоция, ҳаяжон, руҳий кейинмаларни, турли товуш ва ҳаракатларни, ёруғлик кўринишларини ифодалайдиган образли тақлидий сўзлар киради. Бундай сўзлар кишида турли психологик ҳолатларни қўзғатади, воқеага, ҳодисага нисбатан бўлган салбий ёки ижобий муносабатни ифодалайди. Бундай хусусият: а) ундовларга ва шулардан ясалган сўзларга хос: (оҳ, эҳ, эй, ие, иф, бе, оббо, дод, додламоқ, ухламоқ); б) тақлидий сўзларга хос ва шулардан ясалган сўзларга хос: (билч-билч, ғарч-ғурч, ванг, торс-турс, қарс, лип, ғирилламоқ). 4. Ёзма нутқнинг услубий чегараланган лексикаси. Китоб, журнал, газета ва шунга ўхшаш (матбуот нашр)ларда қўлланадиган, умуман, ёзма асарлар учун характерли бўлган сўзларнинг

www.arxiv.uz нисбатан, турғун, барқарор экспрессив-стилистик оттенкаси бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин. Чунончи, расмий ишга оид, тантанага, нотиқликка оид сўзларнинг поэтик лексика, халқ достонларига оид сўзларнинг, публицистикага оид сўзларнинг бирор даражадаги қўшимча ранги бўлади. Шу билан оғзаки нутққа хос сўзлардан ажралиб туради. Масалан: сайламоқ, мажбурият, модда, фармон, жарима, изоҳ, исбот, мазкур, шахсан, чексиз, буюк, даргоҳ; ижозат, бурч, бевосита, табрик, бошчилик, эришмоқ; зангори, ажойиб, сокин, майин, чеҳра, жамол, ишқ; диловар, оша, аждар, дев, зўравон; эксплуататор, илғор, қолоқ, мусобақа, новатор, қардошлик, дўстлик, тинчлик ва бошқалар. Аммо илмий-техник терминлар, тарихий сўзлар, профессионал сўзлар ва шу кабилар асосан, эмоционал оттенкасиз бўлади. Ҳатто аввал эмоционал оттенкаси бор бўлган сўз ҳам термин тусига киргач эмоционаллигини йўқотади. Бунинг ўрнига “китобийлик” оттенкаси пайдо бўлади. Масалан, кичик тилча, қоринча (анатомия соҳасида), муштча, юбка (автомашина деталлари), батрак (тожикча-форсча бадраг – “қайсар”, “тубан арқ”, кейинчалик маълум ижтимоий қатлам”) каби.

Похожие

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Эмоционал—экспрессив буёкдорлик ва услубий жихатдан узбек тили лексикаси

Узбек тилининг лугат таркиби

Узбек тилининг тарихий грамматикаси

Узбек тилининг лугат жамгармасини