Узбек тилининг лугат жамгармасини - Лингвистика - Рефераты

Узбек тилининг лугат жамгармасини

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

www.arxiv.uz Узбек тилининг лугат жамгармасини гуруҳлаш масалалари Режа: 1. Лексемаларнинг мазмун гуруҳлари. 2. Ўз қатламнинг тематик гуруҳлари. 3. Мавзу тўдаларидаги сўзларнинг маъновий алоқалари . .

www.arxiv.uz Лексималарнинг мазмун гуруҳлари. Т илдаги сўзларни муайян хусусиятларига кўра гуруҳлаш масаласи азалдан тилшуносликнинг энг муҳим масалаларидан бири бўлиб келган. Ж аҳон тилшунослигида Й.Трир, Ф.Дорнзайф, Х.Касериус, П.Роже, Ю.Н.Караулов каби олимлар сўзларни мазмун жиҳатидан таснифлаш масаласи билан жиддий шуғулланишган. Улардан П.Роже 50 йиллик умрини инглиз тилидаги сўзларни таснифлашга бағишланган ва уларни 24 та тўдасига ажратган. Аслида, тилдаги сўзларни қуйидаги жиҳатларига кўра таснифлаш, яъни маълум бир гуруҳларга бўлиш мумкин. 1. Туркумланиш белгиларига кўра. 2. Сўз ясаш системаси асосида. 3. Функционал  услубий хоссаларига кўра. 4. Мавзу тўдаларига бирикиш хусусиятлари асосида. 5. Тарихий-функционал белгиларига кўра. 6. Маъно муносабатлари асосида. Тилшуносликда тематик гуруҳ, лексик группа (Ф.Абдуллуев), сўзларнинг маъно группалари (С.Усмонов), лексик-сематик гуруҳ (А.А.Уфицева), лексемаларнинг мазмун гуруҳи (Ҳ.Неъматов, Р.Расулов) каби атамалар мавжуд бўлиб, улар остида тилдаги сўзларнинг у ёки бу хусусиятларига кўра тўдаланиши, жамланиши ётади. Сўзларнинг мазмун гуруҳларини таҳлил қилиш орқали қуйидаги натижаларга эришиш мумкин. 1. Тил лексикасини система сифатида тавсифлаш ва таснифлаш имкониятлари туғилади. 2. Сўзлар орасидаги маъно муносабатларини топиш мумкин бўлади. 3. Сўзларнинг предметга ва тушунчага нисбатан бўлган алоқаси ойдинлашади.

www.arxiv.uz 4. Сўзларнинг лексик-семантик гуруҳлари, разрядлар, қаторлар ҳақидаги тасаввурлар ойдинлашади. Ҳар бир халқнинг ўзига хос яшаш тарзи, кийим — кечаги, озиқ - овқати, маданияти, санъати ва ҳоказолари муайян лексик  семантик гуруҳлар ёрдамида юзага чиқади. Масалан, битта халқда бор бўлган кийим—кечак номлари иккинчи халқда бўлмаслиги ёки бошқачароқ шаклда учраши мумкин. Мисол учун ўзбекларнинг бош кийими дўппи русларда, инглизларда йўқ. Русларнинг шляпаси эса бизда учрамайди. Дўппи, яктак, чорси, тўн, махси-булар бирлашиб битга мавзу тўдасини (семантик майдонни) ташкил қилади. Семантик майдон тилшуносликда тушунча майдони атамаси билан ҳам юритилади. Систем тилшунослик нуқтаи назаридан қараганимизда лексемаларнинг мазмун гуруҳлари хилма  хил ва кўп қирралидир. Сўзлар маълум бир умумий белги асосида онгимизда гуруҳ бўлиб бирлашадилар. Умумлаштирувчи семалар асосида сўзларнинг бир ерга тўдаланишига мавзу тўдалари - мазмун гуруҳлари дейилади. Ўзбек тилида мазмун гуруҳлари нисбатан кам ўрганилгаи. Нутқ феъллари И.Қўчкортоев, ҳолат феъллари Р.Расулов, қавм —қ ариндошлик номлари М.Нарзиева, баҳолаш сифатлари С.Ғиёсов, ҳайвон номлари Р.Сафарова, кўлам сифатлари Б.Жўраевлар томонидан ишланган. Р.Сафарова уй ҳайвонларини 8 гуруҳга бўлади. 1.қорамол, сигир, бузок, говмиш... 2. от, бия, саман, йўрға... 3. қўй, қўзи, қўчқор, co влиқ... 4. эчки, така, серка, улоқ... 5. ит, този, кучук, кўппак... 6. эшак, моча, хачир, хўтик... 7. товуқ, хўроз, жўжа, макиён... 8. чўчқа, мегажин, қобон. И.Қўчқортоев гапирув, ифодалов, талаффуз, субъектив ҳукм, нутқий

www.arxiv.uz даъват, симметрик нутқ сукут феъллари каби 8 та, Р.Расулов эса ҳолат феълларини 9 та мазмун гуруҳига ажратади. Умуман олганда, сўзларнинг қандай мазмун ташаётганига қараб бўлишга идеография дейилади. Шундай типдаги луғатларга эса идеографик ёки тезаурус луғатлар деб юритилади. Ўз қатламининг тематик гуруҳлари. Ўзбек тили лексикаси устида кўп йиллар иш олиб борган олимлар ўз қатламдаги қуйидаги гуруҳларни ажратиб кўрсатадилар. 1. Инсон тушунчасига боғлик номлар: халқ, турмуш, юрт. 2. Ҳайвонлар номи: от, бўри, эчки, мушук, сигир, қўй. 3. Қўй ва паррандалар номи: чумчуқ, мусича, бургут, булбул, қарға, зоғ, лочин. 4. Ҳашарот ва қурт  қумурсқалар номи: ари, асалари, чумоли, кирчумоли, куя, бурга 5. Ўсимлик ва дарахтлар, уларнинг меваси номи: олма, ўрик, нок, ўзум, тол, терак. 6. Одам ва ҳайвон узвлари номи: бош, қош, қўл, оёқ, бурун, тиш. 7. Қавм — қариндошлик атамалари: ота, она, ака, ука, она, сингил, хола, амма. 8. Табиий объектлар номи: тоғ, дала, сув, туз, т ynp оқ, кўмир, олтин, чўян 9. Инсон томонидан яратилган маҳсулотлар номи: Буни кийим—кечак, уй-рўзрор, асбоб—ускуна каби майда тематик гуруҳларга бўлиб юбориш мумкин-арра, болта, пичок, тўн, рўмол, телпак. 10. Озиқ  овқат номлари: от, шўрва, шавла, шакар, қанд, қиём. 11. Касб—ҳунар номлари: темирчи, шофёр, ошпаз, ўқитувчи, сувчи. 12. Вақт, феъл, замон атамалари: баҳор, қиш, бугун, кеч, олдин, кейин

www.arxiv.uz 13. Урф  одат номлари: туй, маърака, алла, йиғии. 14. Касаллик номлари: иситма, йўтал, тўлов, яра, чўлоқ. 15. Салбий хусусиятни ифодаловчи сўзлар: тентак, аҳмоқ, дангаса, безбет, ҳаёсиз. 16. Ижобий хусусиятни ифодаловчи сўзлар: яхши, доно, ақлли, диёнатли. 17. Сон ва миқдор билдирувчи сўзлар: бир, икки, ўн, юз, минг. 18. Диний атамалар: Оллоҳ, пари, фаришта, жаннат, дўзах. 19. Хусусият—белги ифодаловчи сўзлар. Уларни ранг  тус, маза  таъм ҳид, ҳарорат, тезлик, масофа, оғирлик, ҳажм, кўриниш, ёруғлик, жамлик билдирувчи сўзлар деб ўнлаб гуруҳларга ажратиш мумкин: аччиқ, ширин, катта, тез, ac та, секин, 20. Ҳаракат ва ҳолат билдирувчи феъллар. Улар ҳам ўз ичида бир нечта гуруҳга бўлиниб кетади. 21. Олмошлар: мен, сен, у, биз, сиз, улар. 22. Ёрдамчи сўзлар, ундов ва тақлид сўзлар ҳам алоҳида гуруҳларга бирлаштирилади. Умуман олганда, бундай таснифлаш шартли саналади. Тилимиздаги сўзларни юзлаб маъно гуруҳларига бўлиб ўрганиш мумкин. Мавзу тўдаларидаги сўзлариинг маъновий алоқалари Лексика сўзларни ўрганади. Сўзлар эса тилда айрича яшамайди. Улар бир  бирлари билан ўхшашлик (парадигматик) ва қўшничилик (синтагматик) , муносабатларида бўладилар, Лексеманинг мазмун гуруҳи бир умумий сема остида битта тушунча майдонига бирлашадиган лексик бирликлардан иборат бўлади. Масалан, дунёдаги энг буюк зотга, инсоннинг яқин кишисига, уни туғиб, ўстириб вояга етказган шахсга она дейилади. Она сўзи ая, ойи, буви, опа, аба сингари сўзлар қуршовида яшайди. Лексеманинг мазмун гуруҳларини ўрганиш натижасида сўзларнинг маънавий муносабатларини очиб берувчи бир қатор ҳодисалар аниқланди. Даражаланиш (градуономия), жинс  тур (гипономия), бутун-бўлак

www.arxiv.uz (партонимия). Вазифадошлик (функциономия), поғоналилик (иерархомомия) ҳодисалари шулар жумласидандир. Жинс—тур (гипономик) муносабатлар шундай муносабатларки, маълум бир жинсга тегишли бўлган нарсалар бир қатор турларни ташкил қилади. Уларнинг ҳар бири алоҳида предмет сифатида яшайди. Масалан: гул—жинс, лола, бинафша, қўқонгул-тур. Бутун—бўлак (партономик) муносабатларда эса бир предмет, нарсани ташкил қилган бўлакларнинг ҳар бири яна алоҳида номланади. Масалан: маккажўхори — бутун ном, илдиз, поя, сўта, попук — бўлак ном. Баъзи бир сўзлар вазифасига кўра битта мавзу тўдасига бирлашади Масалан: шапка, қалпоқ, шляпа, дўппи — ҳаммасининг вазифаси битта: бошни иссиқ ва совуқдан сақлаб туриш. Шу сабабли улар бош кийим семаси остида бирлашадилар. Поғонали (иерархономик) муносабатларида сўзлар шундай мавзу тўдаларини ташкил қиладики, уларнинг ҳар бири ўз ўрнига эга бўлгани ҳолда маълум бир поғонани, оддийликдан мураккабликка ёки қуйидан юқорига бўлган ҳолатни ифодалайди. Масалан: Вазирлар маҳкамаси—вилоят ҳокимлиги—туман ҳокимлиги—ширкат хўжалиги — фермер хўжалиги — фермер. Даражаланиш (градуономия) да сўзлар қайсидир хусусиятларига кўра бир  биридан фарқ қилади. Ёши, кўриниши, ҳажми оғирлиги ва шу кабилар бунда ҳисобга олиниши мумкин. Масалан: ниҳол — кўчат — дарахт; чақалоқ —б ола —ў спирин — йигит — эркак — чол. Умуман олганда, ўзбек тилида сўзларнинг маънолари ўртасидаги муносабатлар ҳали тўла ишланмаган, Уларни таҳлил қилиш орқали лексемаларнинг маъно қирраларига тегишли бўлган жуда кўп хусусиятларни кашф этишга эришиш мумкин. Ўйлаймизки, келажакда ўзбек тилининг қатламлари ҳамма жиҳатлари бўйича кенг тадқиқ этилади.

www.arxiv.uz A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Узбек тилининг лугат таркиби

Лугат бойлиги. Узбек тилининг бойиш манбалари. Таржима билан боглик муаммолар

Узбек тилининг (нофаол) лексикаси

Узбек тилининг тарихий грамматикаси

Узбек тилининг экспрессив-стилистик лексикаси