Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. Ravishdosh. Sifatdosh

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71.5 KB

Скачать

Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. Ravishdosh. Sifatdosh Reja: 1. Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. 2. Ravishdosh. 3. Sifatdosh.

$Fe`lning nutqda qo’llanishga xoslangan shakllari uning funktsional (amaliy) formalaridir. Fe`lning ayrim formalari kelishik, egalik affikslarini ham qabul qiladi. gapda ot va boshqa so’z turkumlari vazifasini bajarib, ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi yoki hol vazifasida ham kela oladi. Shunga ko’ra, bunday formalar fe`lning grammatik-funkcional formalari hisoblanadi.Fe`lning grammatik-funkcional formalarini sof fe`l, harakat nomlari, sifatdosh va ravishdosh formalari tashkil etadi. Fe`lning grammatik-funkcional formalarida, bir tomondan, fe`lga xos belgilar mavjud bo’lsa, ikkinchi tomondan, morfologik xususiyatlari va sintaktik vazifalari bo’yicha bu fonemalar boshqa so’z turkumlariga ham yaqin turadi. Harakat nomi formalari .Ular ish-harakat va holatning atamasidir. Eski o’zbek tilida harakat nomining quyidagi formalari amalda bo’lgan. Maq\ma’k Affiksli forma . Bu forma harakat nomining asosli ko’rsatkichi sifatida keng qo’llangan. Bunday fe`llarga jo’nalish kelishigining -a/a’ affiksi qo’shilganda -maq/mak affiksining oxiridagi [k], [k] undoshlari ikki unli o’rtasida jaranglilashib, [g’], [g] undoshlariga o’tadi: Qachmag’a yuz evurdi (Rabg’.), Baqmag’a imkan yoq (MN). Bu formaga egalik affiksi qo’shilganda ham -maq/m affiksi tarkibidagi jarangsiz [k], [k] undoshlari jarangli (g), [g’] undoshlariga o’tishi mumkin: Bu yazuqdin qutulmag’ium mahal vse,... (Nav.SS).Bir nafas sabr etmagi yoq (Nav.SS). -maq/mak affiksli harakat nomining bo’lishsizlik ma’nosi IKKI XIL Yo'l bilan ifodalangan. a) maq\mak affiksining –ma\ma’ affiksli bo’lishsiz formadagi fe`lga qo’shilishi bilan: Tilanmamakka davlatiundan mahrum dururlar (Nav.SS). b) sifatdoshning -mas/ma's affiksli bo'lishsiz formasiga –li’q,-lik affiksi qo’shilishi bilan (-mas+li’q//-Maz+li’q): Menuim so’zim eshitmazlik uchun (Taf.).$ $Harakat nomining -maq/mak affiksli qo’shimchasi ot turkumidagi so’zlar kabi egalik va ko'plik qabul qilinadi, kelishiklar bilan turlanadi, bilan qo’llanayai: 1.-Maq-mak affiksli harakat nomi egalik "affikslari bilan'’ qo’llanganda, fe`l negizidan anglashilgan ish- qo’llanganda, fe`l negizidan harakatning qaysi shaxsga qarashli ekanligi ifodalanadi: Menim qurtulmag’ium anda turur (Taf.). 2. -maq/mak affiksli harakat nomiga qo’shilgan -lar/la’r affiksi odatdagi ko’plik ma`nosini emas, balki fe`l o’zagidan anglashilgan ish-harakat sub`ektining ko'plik shaklida ekanligini ko’rsatishga xizmat qiladi: Yusufniu o’ lturmaklari ikkidin hali ermas erdi /Rabg’,). 3. Ot o'rnida qo’llangan bosh kelishikdagi -maq/mak affiksli harakat nomi, asosan, ega, ba`zan kesim yoki anglashuvchi vazifasida keladi. Egasi –maq\mak affiksli harakat nomi bilan ifodalangan gaplarning kesimi asosan ot yoki ot turkumidagi so’zlar bilan ifodalanadi: G’iybat qiulmaq uluq yazuqlardiun turur. -maq/mak affiksli harakat nomi kelishik affikslari bilan bir kelishik formasining xarakteriga muvofiq ravishda turli sintaktik vazifalarni bajaradi . Ilm o’r ganmakka qoyg’l (Rabg’.). -sh(-i’sh/ish,-ush/u’sh) affiksli forma eski o’zbek tilida kam iste`modda bo’lib, ayrim yodgorliklarda uchraydi. ...bularniun aliushiu va berishi (BN). -v/uv/u’v affikli forma kam qo’llangan: Ondiun ikki kishi boldiu saqlav (ShN). Sifatdosh formalari. Turkiy tillarda sifatdosh ganing belgisi bo'lgan ish-harakat va holatni hamda bevosita ish-harakat va holatni anglatadi. Sifatdosh formalarida belgi-harakat ma`nosi bilan birga, grammatik zamon ma`nosi ham mavjud bo’ladi. Bu hol sifatdosh formalarining harakat nomi formalaridan farqdovchi asosli belgisini tashkil etadi. Sifatdosh formalarini zamon nuqtai nazardan quyidagi ikki asosni ajratish mumkin: 1) O'tgan zamonni ifodalovchi -s formalari. Bu guruhga –mi’sh/mish,-duq/duk\ tuk\tuk\gan//qan/kan,-an/a’n affikslari bilan hosil bo’luvchi formalar kiradi;$ $2) Hozirgi-kelasi zamonni ifodalovchi sifatdosh formalari. Bu guruhni -r(- ar/a’r\ -ur/ur,\- i’r/ir,\ yur va boshqa affikslar bilan hosil bo’luvchi formalar tashkil etadi. O’tgan zamon sifatdoshlari. -gan/ga'n (-qan/kan) affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlari uchun xarakterli bo’lgan va faol qo’llanishi, ma`no va vazifalari: 1. Atributiv poziciyada qo'llanib, aniqlovchini ifodalaydi. vazifasida kelgan -gan/ga'n affiksli sifatdosh o’ram (oborot)ni tashkil etadi va ular gap bo’lishi mumkin: a) ega+kesim qolipida bo’ladi: Cherik tushken perge keldildr (Rabg’.). Jumlamiuz razimiz bu ikki ulug’iumiuz so’zlagan so’zga (Nahj.far.). b)so’z birikmasi qolipida bo’ladi: Vafa qiulg’an kishilarga vafa qiul (MN); 2. –g’an/gan affiksli sifatdosh otlashada va ot bajaradi. Sintaktik vazifalarda qo’llanadi: Bu yaratiulgan sizlarda bolsa,... (Rabg’.). Otlashgan –g’an/-gan affiksli sifatdosh otga xos grammatik belgalarga ega bo’ladi: a) -lar/la’r ko’plik affiksini oladi: Anin birla bolg’anlar... butg’a tabiunurlardiu (Taf.). b) egalik affiksini oladi: Men tamam alium boldum, hech bilma ganim qalmadiu (Naxrk.far.). v) kelishik affikslarini oladi: Ul sorg’aniunniu ketargil (Nahj.far.). Yiuqiulganlarg’a andiun dastgirlik yetkay (Nav.MQ,). 3. –g’an/gan affiksli sifatdosh uchun, son (sonra), birla, kabi beru kabi ko’makchilar bilan qo’llanadi: Suv tartqan uchun ijrasiun berayin (Rabg’.). 4. –g’an/ga’n affiksli sifatdosh –tek qo’shimchasini qabul qiladi: Tilab Shavur aytg’an-tek nishanin. Mug'anniy musiqiy ag’az qiuldiu//Atasiu torbasiunda yiug’lag’an-tek (Nav.SS). -mi’sh/mish affiksli sifatdosh eski o’zbek tilining barcha davrlarida faol qo’llangan bo’lib, uning grammatik ma`no va vazifalarining taraqqiyot davrlari ikki bosqichga bo’linadi: birinchi bosqich XV asrdan qadingi davrlarni, ikkinchi bosqich XV asr va undan keyingi davrlarni o’z ichiga oladi.$ $1.O’zbek tilining birinchi bosqichida –mi’sh/mish affiksli sifatdosh formasining qadimgi grammatik ma`nolari va vazifalari saqlangan, ya`ni a) predmetning harakat belgisini ko’rsatib, aniqlovchi vazifasida keladi: Kelmish yollariuna yandiular (Taf.). b) egalik affikslarini qabul qiladi: Agar bu aymiushiun so’z rast ersa..(Taf.). v) kelishik affikslari bilan qo’llanib, gapning ikkinchi darajali bo’laklarini ifodalaydi: Yeshitkil bu g’azalda ishleridin//Muhammad xoja beg aymiushlariudiun (MN). Sham`un bulardiun qachmiushda suvsamiush erdi (Rabg’.). 2. O’zbek tilining XV asr va undan keyingi taraqqiyot davrlarida –mi’sh/mish affiksli sifatdoshning grammatik ma`nolari va vazifalari chegaralangan bo’lib, uning asosan o’tgan zamon fe`li sifatida qo’llanishi davom etgan. O’tgan zamon sifatdoshini yasovchi -duq/duk affiksi qadimgi yodgorliklar tilida -tuq/tuk ko’rinishida qo’llangan. Grammatik ma`nolari va vazifalari jihatidan –mi’sh/mish affiksli sifatdoshga o'xshaydi: Makka achiulduq kun boldiu (Taf.). Hozirgi - kelasi zamon sifatdosh formalari . - r affiksli forma. Bu affiks -r,-ar/a’r,-ur/,-u’r/i’r,-yur/yur variantlarda qo’llangan bo’lib, bulardan qaysi birining ishlatilishi shu affiksni qabul qiluvchi fe`l negizining xarakteriga, uning qanday tovush bilan tugagan bo’lishiga bog’liq.. Undosh bilan tugagan bir bo’g’inli fe`llarning bir guruhiga –ar\a'r boshqalariga -ur/u variantlari (qach+ar, ket+er, bar+ur, bil+ur), undosh bilan tugagan ikki va undan ortiq, bo’g’inli fe`llarga -ur/yr variantlari qo’shiladi (qaytar+ur, eshit+ur, yrush+ur, keltur+ur, qaytariul+ur, ko’rsatil+yr kabi). Ba`zy manbalarda undosh bilan tugagan ayrim fe`llarga -iur/ir formasida qo’shilishi ham uchraydi. Unli bilan tugagan fe`llarga -r yoki -yur/yyr variantlari qo’shiladi (bashla+r yoki bashla +yur, ishla+r yoki ishla+yur).$ $Yozma yodgorliklardan ma`lum bo'lishicha, turkiy tillar taraqqiyotining qadimgi davrlarida unli bilan tugagan fe`llarga -yur/yur variantlari qo’shilishi xarakterli bo’lgan. Masalan, O’rxun-Enisey va qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida bunday fe`llarga asosan -yur/yur variantlari qo’shilgan, XI- XII asrlarga oid «Qutadg’u bilig», «Hibatul haqoyiq» va boshqa manbalarda ham ko'pincha shu variantlari qo’shilgan.Unli bilan tugagan fe`llarga -r yoki -yur/yur qo’shilishi haqida Mahmud Qoshg’ariy ham ma`lumot bergan. Uning ko’rsatishicha, bunday fe`llarga -r yur\yur qo’shilishi XI asrda arg’ular tili uchun xos bo’lgan. -r affiksli sifatdoshning bo’lishsiz formasi -maz/ma’z//mas/m'as affiksi yordamida hosil bo’ladi. Bu affiksning jarangli -maz/ma'z variantlari o'g’uz gruppasidagi turkiy tillar uchun xos bo’lib, qipchoq, va qarluq gruppasidagi turkiy tillarda asosan jarangsiz -mas/ma’s variantlari qo'llangan. O’rxun-Yenisey va qadimgi uyg’ur tili yodgorliklarida ham faqat jarangli maz/ma’z variantlari qo’llangan bo’lib, «Qutadg’u bilig»da -maz/ma'z va -mas/ma’s variantlari iste`molda bo’lgan. -r affiksli sifatdosh aniqlanmish vazifasida keladi: Bu asar ariug’kim, sana berdim,. ..(Taf.). -r affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik belgilarga ega bo’ladi va shunga muvofiq har xil sintaktik vazifalarni bajaradi: a) egalik affikslari bilan qo’llanadi: Lek mumkin durur dava qiulurum//Sa`y etib hajatiun rava qiulurum (Nav.SS). b) kelishik affikslari bilan qo’llanadi: Senin ishqiunda sayrarg’a Xarazmiy... (MN). -r affiksli sifatdosh ko’makchilar bilan qo’llanadi: Olturur uchun qabiul yer erdi (B Ы ). O’lmesdin burun achiub ko’chumdin.(Nav .FSh). g’u\gu’\qu\ku affiksli sifatdosh. Qo’llanishi, ma`no va vazifalari: 1. Atributiv poziciyada keladi va aniqlovchini ifodalaydi. Bunda -gu/gu affiksli sifatdosh o'ram (oborot)ni hosil qiladi:$ $Menim ilkimdin kelmagu ish bilgurdi (Taf.). Tuzub yettilar av avlag’u yerga (Xisr.Shir.); 2.-g’u/gu affiksli sifatdosh ot o’rnida qo’llanganda otga xos grammatik belgilarga ega bo’ladi va shunga muvofiq, har xil sintaktik vazifalarni bajaradi: Qayda barg’usiuniu bilmag’aylar (Taf.).Na qiulg’usiu bilmas boldiu. G’uchiu/guchi(-quchiu/kuchi) affiksli forma -gu/gu affiksli sifatdoshga shaxs otini yasovchi –chi’/chi affiksi qo’shilishi bilan hosil bo’lgan. Shuning uchun ham bu formada fe`llik xususiyati kuchsizlanib, ot turkumiga yaqin turadi: Kuch qiulguchiu zolim erdi (Taf.). - dachiu/dachi(-tachiu/tachi) affiksi bilan yasalgan sifatdosh ham qadimgi yodgorliklar tilida faol qo’llangan bo’lib, o’zbek tilida XV asrga qadar qo’llanib kelgan: Men senin to’ruttenchin yarattachiun-men (Taf.). -gli’/gli affiksli sifatdosh ham eski o’zbek tilining ilk davrlarida keng qo'llangan bo’lib, ma`no va vazifalari bo’yicha -dach iu/-d dchi affiksli sifatdoshlarga o’xshaydi: Kimarsa mana rahm qiulmag’liu yoq (Rabg’.).Tushinda ko’rdi kim,keligli keldi (Nahj.far.). adurg’an\ a’durg’an affiksli sifatdosh. Bunday sifatdoshlar XV asrdan keyin qo’llangan: Meni shayda qiuladurg’an bu ko’nguldur, bu ko’ngul, xar-u rasva qiuladurg’an bu ko’nguldur, bu ko’ngul (Lutf.). Ravishdosh formalari. Eski o’zbek tilida quyidagi affikslar bilan ravishdosh hosil qilingan: -b(-iub/ib,-ub/u’b) affiksli ravishdosh. Qo’llanishi, ma`no va vazifalari quyidagicha: 1.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish holatini ko’rsatib, ravish holini ifodalaydi. Bunda ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat o’rtasidagi vaqt munosabati quyidagicha ikki xil bo’ladi: a) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatdan oldin bajariladi. Bunday hollarda ravishdosh asosan harakat ma`nosini ifodalovchi fe`llardan iborat bo’ladi: Buxaradiun qavun kelturub, bir majlisda kesturdum (BN).$

b) ravishdosh ifodalagan ish-harakat shaxsli fe`l ifodala-gan ish-harakat bilan bir vaqtda bajariladi. Bunda ikkala ish-harakat ham odatda takrorlanuvchi, davomli bo’ladi: Chi’qtilar qorg’aniug’a chapqiullashiub (ShN). 2.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning bajarilish vaqtini ko’rsatib, payt holini ifodalaydi yoki payt ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Axsham namaziu qiulib evinga kirdi (Nahj.far.). 3.Shaxsli fe`ldan anglashilgan ish-harakatning yuzaga kelishidagi sababni ko’rsatib, sabab holini ifodalaydi yoki sabab ergash gapning kesimi vazifasida keladi: Andiun qorqub bashium aqardiu (Rabg.). 4. -b affiksli ravishdosh ifodalagan ish-harakat keyingi fe`ldan anglashilgan ish- harakatning aksini ko’rsatadi, ya`ni ravishdosh ifodalagan ish-harakat bilan keyingi fe`ldan ang lashilgan ish-harakat bajarilishi nuqtai nazardan biri ikkinchisiga zid bo’ladi. Shuning uchun bunday hollarda keyingi fe`l ko’pincha bo’lishsiz formada qo’llanadi: Siz kelib, ani kelturmasaniz, sizge daqiu bug’day bermaz-men (Rabg’.). Bu bug’day ko’rgazib, arpa satar ul (Xisr.Shir.). 5. Ravishdoshning -b affiksli formasi bog’lovchilik vazifasini ham bajaradi, ya`ni gapda uyushib kelgan fe`llarning oldingisi (yoki oldingialari) shu ravishdosh formasida kelib, uyushiq bo’laklar o’rtasidagi bog’lanishni ko’rsatadi: Bu yalg’anchilar meni tutub, ag’ziumg’a qan surtub, sana kelturdilar (Rabg’.). -a/a’(y) affiksi bilan yasalgan ravishdosh quyidagi xususiyatlarga ega: 1.Yakka holda qo’llanadi. Bunda shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilish holatini bildirada: Bir kun Ismail avqa barmiush erdi, Ibrahiumniu ko’ra keldiu (Rabg’.). 2.Qo’shma fe`lning komponenti bo’lib keladi: Yol bashiunda tura qaldiu Mirza. (ShN). 3. Ko’pincha takror qo’llanadi. Bunda ham shaxsli fe`l ifodalagan ishd- harakatning bajarilish holati ko’rsatiladi: Tamshiuy-tamshiuy aniu qiulay nosh (Nav.ML). Misollar: Ko’z yashi’ yi’g’layu,tushayin der ayaqiuna (Sakk.). Qari’ndashlari’ aniu avg’a alu bardi'lar (Rabg’.).

$Ravishdosh yasovchi -ban/ba’n (undoshdan keyin: -i’ban/iban//-uban/u’ban) affiksi -b(-iub/ib//ub) affiksiga -an/a’n qo’ shilishi bilan hosil bo’lgan. Aftidan, - an/a'n ko’plik ifodalovchi affiksning kuchaytirish ma`nosi bu murakkab affiksning yuzaga kelishiga sabab bo'lgan (Qiyoslang: quchuban yiug’ladium - quchublar yiug’ladium). Eski o’zbek tilida she`riy asarlarda ishlatilgan bo’lib, vazifasi )ham chegaralangan. Bu ravishdosh shakli shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilish holatini, sababini ko'rsatadi. Misollar: Quchuban yiug’ladium atam ayag’iun (Furq.). -gali’/gali\qali’/kali affiksi bilan yasalgan ravishdosh ham turkiy tillarda qadimdan keng qo’llanib kelgan bo’lib, eski o’zbek tilida ham aktiv iste`molda bo’lgan. Hozirgi o’zbek tilida bu affiks -gani(-qani/kani) ko’rinishida ishlatiladi. Bu ravishdosh shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni bildiradi. Misollar: Malik anlarniu o’ldurg’ali qasd qiuldiu (Taf.). -gach/ga'ch/qach/ka'ch bilan yasalgan ravishdosh qadimgi yodnomalarda uchramaydi. Eski o’zbek tilida, asosan, XV asrlardan boshlab kuzatiladi. Bu ravishdosh payt ma`nosini bildiradi, ya`ni bu ravishdosh ifodalagan ish-harakat tugashi bilan shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat boshlanadi. Misollar: Yana sham olg’ach, oldiular bariu mast (Nav.SS). Achiulg’ach kelib ertasi hujrasiu//Qi’lur jan- u janjal har ertasi (Muq.). -guncha/g’uncha//quncha/kuncha affiksi bilan yasalgan ravishdosh eski o’zbek tilida ancha keng iste`molda bo’lib, qadimgi yodgorliklarda kam qo’llangan. Bu ravishdosh ham payt ma`nosini bildiradi, ya`ni ravishdosh ifodalagan ish-harakat boshlangunga qadar shaxsli fe`l ifodalagan ish-harakat yuzaga chiqqan bo’ladi yoki davom etgan bo'ladi. Misollar: Xan yetkuncha aniu quvladiuyaar (ShN). Savol va topshiriqlar: 1. Eski o’zbek tilida harakat nomi qanday qo’shimchalar bilan hosil qilingan? 2. Sifatdosh shakli hosil qiluvchi qo’shimchalarni sanang. 3.Ravishdoshning hozirgi o’zbek tilida qo’llanmaydigan qanday shakllari mavjud? Tayanch tushunchalar:$

Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. Ravishdosh. Sifatdosh

20.09.2019

0

71.5 KB

Похожие