Fe'l turlari (vazifa shakllari) haqida umumiy ma'lumot. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi UGMsi - Лингвистика - Рефераты

Fe'l turlari (vazifa shakllari) haqida umumiy ma'lumot. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi UGMsi

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Fe'l turlari (vazifa shakllari) haqida umumiy ma'lumot. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi UGMsi Reja: 1. Fe’lning vazifa shakllari UGMsi. 2. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllari paradigmasi. 3. Umumiy xulosalar.

Fe`1 turlari, fe`lni o`zgalash, fe`lning vazifa shakllari, ravishdosh UGMsi, sifatdosh UGMsi, harakat nomi UGMsi, ismi foil, oppozitsiya, kuchli belgili a`zo, belgisiz a`zo, o`zgalovchi shakllar, o`zgalovchi shakllarning bo`lishsiz shakli. Fe ’ lning vazifa turlari ham nisbat shakllaridek o ’ zbek tilshunosligida nutq bosqichida ancha mukammal o ’ rganilgan . G ’. Abdurahmonov , R . Jumaniyozov , G ’. Zikrillayev , J . Muxtorov , H . Ne ’ matov , B . Sayimov , U . Tursunov , A . Hojiyev kabi zakiy tilshunoslar fe ’ lning vazifa turlari bo ’ lmish sifatdosh , ravishdosh , harakat nomi shakllarining ma ’ noviy xususiyatlarini to ’ liq tavsiflaganlar . Rus turkiyshunoslaridan N . A . Baskakov , S . N . Ivanov , S . Y . Malov kabi yirik olimlarning tadqiqotlarida fe ’ lning vazifa turlari orasidagi munosabat , ularning nisbat kategoriyasiga munosabati , ma ’ no tomonlari mufassal o ’ rganilgan . Fe ’ lning funksional formalari nutqda fe ’ lning boshqa so ’ zlar bilan aloqaga kirishish vositasidir va bu jihatdan kelishik kategoriyasiga o ’ xshab ketadi . Kelishiklar ham, fe’lning funksional shakllari ham gapda bir so’zning ikkinchi so’z bilan aloqaga kirishish omillaridir. Nutqda fe’llar fe’l va fe’l bo’lmagan boshqa mustaqil so’z turkumlariga mansub so’zlar bilan aloqaga kira oladi. Fe’lning vazifa turlari (funksional shakllari) to’rt turga bo’lib o’rganiladi: kesimlik shakli, harakat nomi, sifatdosh shakli, ravishdosh shakli. Bulardan kesimlik shakli kesimlik kategoriyasi doirasida o’rganiladi, chunki o’qiyman, yozing, chizdi kabi sof fe’llar kesimlik kategoriyasining fe’llardagi voqelanishlaridir. Fe’lning vazifa shakllari “fe’lni o’zgalash va uni boshqa so’zlarga bog’lash” [UGM]si ostida birlashadi 1 . Ayni paytda har bir fe’l shaklining o’ziga xos [UGM]si mavjud bo’lib, ichki shakllar paradigmasiga egadir (paradigma quyiroqda beriladi). Ushbu shakllar tilshunoslikda funksional shakllar, nokategorial shakllar, o’zgalovchi kategoriya, fe’lning vazifa turlari atamalari ostida o’rganilib kelinmoqda. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomining har biri bir nechta shakldan iborat bo’lgani bilan yagona bitta kategoriyaga birlashishi fanda isbotlangan 2 . O’zgalovchi shakllar ma’lum bir umumiy ma’no va umumiy vazifa bilan birlashadigan shakllar qatorini – paradigmasini tashkil etadi. Boshqa GK shakllari kabi harakat nomining uchta ([-moq,][-sh/ish],[-v/-uv]) , sifatdoshning

ham uchta ([-gan], [-digan], [-yotgan]), ravishdoshning oltita ([-b/-ib], [-a/-y],[- gach], [-guncha],[-gani] ,[-ganda] ) shakli ajratiladi. Ravishdosh o’zgalovchi kategoriyaning “fe’lni fe’lga bog’lash va unga ravishlik belgisini berish” vazifasini bajaruvchi qismi bo’lib, u quyidagi ichki shakllar paradigmasiga ega: 1.- gach - harakatning bosh chegarasini ko’rsatish. 2.- guncha - harakatning oxirgi chegarasini ko’rsatish. 3.- gani - maqsad ma’noli harakatni fe’l bilan bog’lash. 4. -ganda- harakat sodir bo’lish paytini ifodalash. 5. -b/ib- davomli va davomsiz harakatni ifodalash. 6. - a/y - davomli harakatni ifodalash. 7. -may/masdan- bo’lishsizlik ma’nosini ifodalash. -a/-y; -b/-ib shaklli ravishdoshlar bajaradigan vazifasining xilma-xilligi bilan boshqa ravishdosh shakllaridan ajralib turadi. -a/y, -b/-ib shaklli ravishdoshlar, ko’pincha, boshlamoq, chiqmoq, qolmoq, ko’rmoq, yubormoq kabi fe’llar bilan qo’shilib keladi.[- a/y qo’shimchali ravishdosh + boshlamoq], [-b/ib shaklli ravishdosh + turmoq], [-b/ib shaklli ravishdosh + ko’rmoq] qoliplarida ifodalangan fe’llar o’z mustaqil ma’nolarini yo’qotib, yordamchi ma’nolarda keladi va fe’llarning harakat tarzi shakllarini hosil qiladi. Ushbu fe’llar harakatning davomiyligi yoki qisqaligi (Men kitoblarni o’qib turibman), kutilmaganda sodir bo’lishi (Uni ko’rib qotib qoldim), tugallanganligi (Xatni yozib berdi), harakatni bajarmaslikni qat’iy ta’kidlash (Bu gapni hech kimga ayta ko ’rma) kabi rang- barang ma’nolarni ifodalab keladi. -a/y;-b/-ib ko’rsatkichli ravishdoshining bo’lishsiz shakli - may /masdan qo’shimchalari orqali yasaladi: o’ qib-o’qimay, o’ qimasdan; yozib-yozmay, yozmasdan. She’riyatda -may shaklning -mayin tarzida qo’llanishi ham uchraydi: Bilmayin bosdim tikanni, tortadurman jabrini (xalq og’zaki ijodidan). Ravishdoshning -a/y shakli harakatining belgisini bildirish vazifasida, asosan, takror yoki juft holda qo’llanadi va ma’no kuchaytirish uchun xizmat qiladi: Sidiqjon shosha-pisha chiqib keldi (A.Q.). Tog’ oralig’idagi qalin qor eriy- eriy odam bemalol kira oladigan g’or bo’lib qolibdi (S.Anorboyev).

-b /ib; -a/y shaklli ravishdoshlar harakatining doimiyligi, uning takroriy va davomiyligi belgisi asosida ichki oppozitsiyada turadi. Chunki -b /ib shaklli ravishdosh bir belgiga Ї bir fe’lni ikkinchi bir fe’l bilan bog’lash belgisiga egadir. Qolgan barcha ravishdosh shakllari mazkur belgidan tashqari ravishdoshlarning ichki oppozitsiyalari asosida qo’shimcha belgilarga ega: Toma -toma ko’l bo’lur (Maqol). Demak, ravishdosh shakllaridan -b/ib va -a/y davomli-davomsizlik belgisiga ko’ra farqlanadi, -gach, -guncha, -ganda shakllari o’zaro zamon ma’nosiga ko’ra, -gani/gali esa maqsad ma’nosini ifodalashiga ko’ra farqlanadilar 1 . Sifatdosh o’zgalovchi kategoriya UGMsi “fe’lni otga (qisman fe’lga) bog’lash va unga sifatlik belgisini berish” tarzida belgilanadi. Sifatlar ham, sifatdoshlar ham narsa - buyumning belgisini ifodalab keladi. Sifatlar turg’un belgini (qizil gul, ko’k daraxt) ifodalasa, sifatdoshlar esa belgini o’zgarish, harakat natijasi (qizargan gul, ko’kargan daraxt) sifatida ifodalaydi. Sifatdosh shakllari o’zaro zamon kategariyasi ma’nolari asosida zidlanadi, ya’ni- gan (-kan, -g’an) qo’shimchali sifatdoshlar asosan o’tgan zamon ma’nosiga ega: U yaratgan misralar bizni hayratga soladi… (E.V.) -yotgan, -ayotgan qo’shimchali sifatdoshlar hozirgi zamon ma’nosiga ega: Xalqning uzoq yillar yashab kelayotgan yaxshi udumlari elning boyligidir (E.V.). - adigan, -ydigan qo’shimchali sifatdoshlar esa kelasi zamon ma’nosini ifodalaydi: Biz bu cho’qqiga … doimo intilib yashaydigan yuksaklik deb qaraymiz (E.V.). Sifatdoshning inkor shakli -mas inkor ma’nosi mavjudligi bilan yuqoridagi shakllardan farq qiladi. Sifatdosh shakllari qatorida o’rganilib kelingan -(u)vchi, - (a)r qo’shimchalari ayrim tadqiqotlarda ismi foil 2 (faoliyat egasi nomi) sifatida baholanib, bu shakllarning ismi foillik tabiati ochib berilgan, ya’ni oqar (suv), keluvchi (kishi), so’nmas (hayot), ishlovchi (odam) so’z shakllar tarkibidagi -(a)r, - (u)vchi qo’shimchalari mohiyatida ko’proq grammatik jihatdan ko’ra, mazmuniy tomon kuchaygan. Demak, ravishdosh va sifatdoshlar nutqda fe’lning boshqa so’zlar bilan aloqaga kirishish vositasi ekan, ravishdosh va sifatdoshlarning faqat fe’llar bilan birika olish belgisi asosidagi zidlanish (oppozitsiya)da ravishdoshlar

oppozitsiyaning kuchli (belgili) a’zosi bo’lib, fe’lni faqat fe’l bilan bog’lashga xizmat qiladi. Sifatdoshlar esa bu oppozitsiyada belgisiz a’zo bo’lib, fe’lni fe’l bilan ham, ismlar bilan ham bog’lay oladi. Chunonchi, Zulfiya shunday qudratni topa oldi (E.V.). Men keladigan bo'ldim (A.Q.). Ko’ ngilda doimo qilolmagan ishlar, yozilmagan satrlar iztirobi yashaydi (E.V.). Ushbu oppozitsiyada sifatdoshlarning mavqei bu shakllarning bir qator boshqa xususiyatlarini ham ochib beradi: 1.Fe’lni fe’lga bog’lash nafaqat ravishdoshda, balki sifatdoshda ham bor bo’lgan imkoniyatdir. 2.Ravishdoshlarning shakllanishida sifatdoshlarning hissasi katta. Ularning tarixiy taraqqiyot natijasida sifatdoshlardan kelib chiqqanligi aniqlangan. Bu holatni -ganda, - guncha, -gancha shakllarida ko’rish mumkin. 3.Sifatdoshlar fe’lni har qanday mustaqil so’zga bog’lovchi forma bo’lganidan, ular gapda so’zlarni bog’lashga xizmat qiluvchi barcha vositalar (kelishik, egalik, ko’makchilar) bilan birikadi. Bunday xususiyat ravishdoshlarda yo’q. 4.Sifatdoshlar gapda aniqlovchi, ega, to’lduruvchi, hol, kesim vazifalarida kela oladi: Birlashgan o’zar, birlashmagan to’zar (Maqol). Sen uchun atalgan oppoq atirgullar (Qo’shiqdan). Ertaga Botiralining onasiga jamoadan yegulik olib boradiganman (H.G’ulom). O’qiyotganini aytdi. Harakat nomi UGMsi “fe’lga ot xususiyarlarini berish” tarzida baholanadi. Harakat nomi shakllari fe’llarga otga xos bo’lgan ma’noviy xususiyatlarni berishi bilan boshqa o’zgalovchilardan farq qiladi. -sh, -ish, -v, -uv, -moq qo’shimchalari bo’lishli ma’noli harakat nomi yasaydi. Harakat nomlaridan bo’lishsiz shakl hosil qilib bo’lmaydi. Harakat nomlarida fe’l uchun xos bo’lgan belgilar ravishdosh, sifatdoshga nisbatan kamdir. Harakar nomlari kelishik, egalik, son kabi kategoriyalar ko’rsatkichlarini erkin qabul qila oladi va gapda turli sintaktik vazifalarni bajaradi: Tilim charchar, ajab, gohi seni tarjima qilmoqdan (U.N.). Aslida qo’shiq aytishning shukuhi o’ zgacha (E.V.). So ’zida turish - mardning ishi. Harakat nomi shakllarida ham sifatdosh, ravishdosh shakllarida bolgani kabi tarz

kategoriyasining davomiylik/davomsizlik, takroriylik ma’nolari nutqda o’z aksini topadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, o’zgalovchi kategoriyaning uch shakli (ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi) mavjud. Har uchala shakl fe’lni o’zgalash, ya’ni unga boshqa bir turkum xususiyatlarini berish uchun xizmat qiladi. Bu jihati bilan ular bir xil vazifa bajaradi. Ammo ’’fe’lni o’zgalash’’ belgisiga ko’ra ziddiyatga kirishadi. Ravishdoshda ravishlik belgisi, sifatdoshda sifatlik , harakat nomida otlik belgilari mavjud. O’zgalash kategoriyasi umumiy grammatik ma’nosini semantik jihatdan fe’lga boshqa turkum xususiyatlarini berish, sintaktik jihatdan fe’lni fe’l va ot bilan bog’lash tashkil etadi. Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllarida boshqa kategoriyalar (zamon, tarz, modallik, tasdiq-inkor) ma’nolarining tajallilari mavjud. Tajallilarning ifodalanish tarzi jihatidan o’zgalovchi kategoriya shakllari o’zaro oppozitsiyani tashkil qiladi. Chunonchi, narakat nomi fe’lga otga xos bo’lgan ma’noviy xususiyatlarni berishi sababli ravishdosh, sifatdosh shakllarida bo’lgani kabi boshqa kategoriyalar ma’noviy xususiyatlari tajjallilari bilan murakkablashmaydi.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

Похожие

Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. Ravishdosh. Sifatdosh

Gap. Gap haqida umumiy ma'lumot

Harakat tarzi kategoriyasi. O'zgalovchi kategoriyasi

Grammatik kategoriya (GK) va shakllar. Grammatik kategoriyalar tasnifi

Morfologik kategoriyalar tahlili. Kelishik kategoriyasi