Қарши Маънодошлик (Антонимия) Ва Паронимия - Лингвистика - Рефераты

Қарши Маънодошлик (Антонимия) Ва Паронимия

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Қарши Маънодошлик (Антонимия) Ва Паронимия Режа: 1. Антонимлар ва уларнинг ҳосил бўлиш йўллари. 2. Антонимларнинг турлари. 3. Парономия ҳодисаси ҳақида

Антонимлар ва уларнинг ҳосил бўлиши Оламдаги нарса ва ҳодисаларни кузатсангиз, улар тараққиётининг асосида мунтазам қаршиликлар, зиддиятлар ётганлигининг гувоҳи бўлишингиз мумкин. Қарама  қаршиликлар қонуни дунё тараққиётининг асосий мезонларидан бири саналади. Турган гапки, бу қарама - қаршиликлар тилда ҳам ўз аксини топган. Яхшилик билан ёмонлик, оқлик билан қоралик, ёруғлик билан қоронғилик ўртасидаги зиддиятлар асосида сон-саноқсиз қарама-қаршиликлар юзага келганки, уларни ифодалаш учун ҳар бир ҳолатда алоҳида тил бирликлари жалб қилинган. Бу эса ўз навбатида тилда янги бир ҳодисанинг пайдо бўлишига олиб келган. Бу тил ҳодисаси антонимия, қарама-қарши маъноли сўзлар эса антонимлар атамаси билан юритилади. Антонимия сўзи грекча anti-зид, onyma—ном сўзларидан олинган. Антонимия ҳодисасини белгилашда тилшуносликда бир  бирига тўғри келмайдиган, зид фикрлар ҳам йўқ эмас. Ҳар қандай қарама  қарши турган сўзларни антонимлар сифатида талқин қилиш ҳам ўринли эмас. Масалан, оқ-қора, баланд-паст, секин-тез сўзларидаги қарама—қарши маънолар яққол сезилиб турибди. Уларда ҳар икки жиҳат: ҳам ифода плани, ҳам мазмун плани бир  бирига зид қўйилган. Шунга кўра уларни луғавий антонимлар дейиш мумкин. Кўриниб турибдики, антонимияда иккита тил бирлиги иштирок этмоқда. Бири иккинчиси ифодалаган маънонииг акс маъносини, тескарисини ифодаламоқда. Икки тил бирлиги орасидаги маъновий муносабат антонимия ҳодисасини келтириб чиқармоқда. Иккиси биргаликда антонимик жуфтликни ташкил қилмоқда. Тол-терак, опа-сингил, ака-ука кўринишларида ҳам ўзига хос зиддиятлар бор, лекин уларни антонимлар деб бўлмайди. Сабаби антонимия ҳодисасини белгилаганда икки тил бирлиги ўртасидаги семантик тузилишга, улардаги семаларнинг зиддиятига алоҳида эътибор қилинади.

Лексик маъно (семема) муайян компонентлардан семалардан ташкил топган бўлади. Антонимик жуфтликни ташкил қилаётган умумий семалар ичида шу ҳодисани юзага чиқарувчи битта дифференциал сема ҳам мавжуд бўладики, шу сема асосида нарсалар бир  бирига зидланади. Масалан, иккита кўйлак материал, бичим, тикувчи, истеъмолчи семалари бўйича бир хил бўлиши мумкин, аммо ранг семасида улардан биттаси оқ, биттаси қора бўлса, мана шунинг ўзи уларни бир  бирига зидлаш учун кифоя қилади. Ёхуд иккинчи ҳолатда ранг семаси ҳам бир хил бўлиб размер семасида бири тор, иккинчиси кенг бўлса ҳам антонимия ҳодисаси келиб чиқади. Демак, дифференциал семалар асосидагина антонимия ҳодисаси келиб чиқар экан. Одатда белгини билдирувчи сўзлар орасида фарқлар яққол сезилиб туради: баланд-паст, катта-кичик, узун -қисқ a , аччиқ-ширин, тунги - кундузги каби. Баъзан от билан от, сифат билан сифатдош ҳам антонимик жуфтликни ҳосил қилиб қолиши мумкин: эр-хотин, ўғил-қиз, хом-пишган, ўткир-ўтмас. Антонимларни таҳлил қилган олимлар улар орасидаги зиддиятларда қуйидагилар ётганлигини таъкидлайди. 1. Градуал (даражаланган), координация қилинган қарама  қаршиликлар: баланд-паст, тоза-ифлос, арзон- қиммат каби. 2. Конверсия, яъни бир сўз туркумидан иккинчи сўз туркумига ўтган сўзлардаги қарама  қаршиликлар: ёш-қари, катта-кичик, уруш-тинчлик (сифатдан, феълдан отга ўтиш ҳолати мавжуд) 3. Иккиланган, яъни бир тушунчанинг дихотолик ҳолатига асосланган зиддиятлар тузли-тузсиз, ақлли-ақлсиз, ўринли-ноўрин сингари. Демак, антонимлардаги маъно зиддиятини очиб бериш учун уларни қисмлаб, яъни семик таҳлил қилиш лозим. Уларни ташкил этган барча белгилар мажмуи-идеографик семалар ичидан дифференциал семани ажратган тақдиримиздагина антонимия ҳодисасини англашимиз,

топишимиз мумкин. Антонимияни ҳосил қилаётган семалар белгилар структурасига семантик компонент дейилади. Антонимларнинг турлари Лингвистик адабиётларда антонимларнинг турлари ҳақида ҳар хил қарашлар бор. Уларга асосланган ҳолда биринчи галда антонимларнинг қуйидаги турларини ажратиб кўрсатиш лозим. 1. Луғавий антонимия: оғир-енгил, кенг-тор, ўғил-қиз ва шу кабилар 2. Грамматик антонимия: уйли-уйсиз, бообрў-обрўсиз, сержаҳл-ювош каби. Луғавий антонимияда ўзак ҳолатида тил бирликларининг қарама  қарши маъноларни ифодалаши ҳисобга олинади. Грамматик антонимия эса морфемалар билан ясаш асосида рўй беради. Луғавий антонимияни учга бўлиб ўрганиш мумкии. а) лексик антонимия; кеч-эрта, оқ-қора, ингичка-йўғон; б) фразеологик антонимия: ерга урса, кўкка сакрайди — қўй оғзидан чўп олмаган, оқ кўнгил - ичи қора каби; в) лексик — фразеологик антонимлар: хурсанд — ичини ит таталайди, хафа— оғзи қулоғида. Баъзи бир адабиётларда антонимларни тўла ва ярим (чала, тўлиқсиз) каби турларга ажратиш бор. Ўқиган-ўқимаган, юр-юрма, кўйлакли- кўйлаксиз кўринишидаги лексик бирликларни бир  бирига қарама  қарши қўйиб бўлмайди. Улар оддий инкорни ифодалаяпти. Бирор нарсага шахснинг эга ёки эга эмаслигини билдирмоқда. Бунга асосланиб уларни антонимлар дейиш ўринли саналмайди. Антонимлар лексик маъно англатадиган семемалар орасида бўлади. Лексик маъно таркибига кирувчи семалар идеографик семалар ҳисобланади. Бош (тўғри) маъноли семалар антонимияни ҳосил қилади;

қуюқ-суюқ, оқ-қора, тор—кенг. Ҳосила (кўчма) маъноли семалар ҳам антонимияни юзага келтириш мумкин; тўғри (одам) -эгри (одам). Паронимия ҳодисаси ҳақида Сўзлар орфоэпик ва орфографик жиҳатлардан бир-бирига яқинлашиб, шаклий жиҳатдан ўхшаб қолиши мумкин. Айтилиши ва ёзилишига кўра бир  бирига яқинлашиб қолган сўзларга паронимлар дейилади: охур-ахир-охир, ёриқ-ёруқ, борлик-борлиқ каби. Ўзбек тилидаги паронимлар деярли ясама сузларда учрайди. Паронимия ҳодисасининг пайдо бўлишида нутқий жараёнлар, хусусан интонация, урғу, бўғин муҳим роль ўйнайди. Ўзбекча сўзлар моносиллабик (бир урғули) бўлганлиги учун туб лексемаларда паронимия ҳодисаси кузатилмайди, кам учрайди. Паронимия ҳодисасини ташкил қилиш учун, албатта, иккита компонент бўлиши шарт. Бу компонентларнииг ҳар бири ўзича мустақил, бир  бирига буйсунмаган, ўзига хос семантик структурага эга бўлади. қуйидаги мисолларга эътибор беринг: кафт-кифт, ораз-араз,тоғ  доғ каби. Паронимларни айтилиши жиҳатидан бир хил, лекин ёзилишига ва маъносига кўра ҳар хил бўлган омофонлар билан аралаштириб юбормаслик лозим. Масалан: ёд-ёт, боб-боп, мард-март каби. Паронимларни ўз қатламда ҳам ўзлашма қатламда ҳам учратиш мумкин: қ арз-қа pc , кийик-қийиқ, омбор-омб yp каби сўзлар ўзбекча сўзлар саналади. Адам-одам, банда-банди, машъал-маҳтал каби сўзлар араб ва форс- тожик тилларидан ўзбек тилига ўзлашган сўзлар саналади. Паронимия ҳодисаси бадиий адабиётда сўз ўйинлари, қочиримлар ясашда кенг ишлатилади. Масалан: курорт сўзининг кўр от, узум сўзининг ўзим, жиноят сўзининг жин оят тарзида қўлланилиши бунга мисол бўла олади. Бу ҳодисага парономазия дейилади.

Умуман олганда, тилда паронимларнинг ҳам ўз ўрни бор, лекин уларни нутқ ҳодисаси сифатида изоҳлаш жоиз.

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Лексик антонимия

Маънодошлик (синонимия) ходисаси

Шавкат Рахматуллаев тилшунослик фаолиятида лексикология масалаларининг ёритилиши

Лексикология ҳаkида умумий маълумот. Сўз ва унинг моҳияти

Морфемика