Маънодошлик (синонимия) ходисаси - Лингвистика - Рефераты

Маънодошлик (синонимия) ходисаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Маънодошлик (синонимия) ҳодисаси Режа: 1. Синонимлар ва уларнинг пайдо бўлиш сабаблари. 2. Синонимларнинг турлари. 3. Синонимик қатор ва унда сўзларнинг тутган ўрни.

Синонимлар ва уларнинг пайдо бўлиш сабаблари Маънодошлик (синонимия) ҳодисаси ўзбек тилида атрофлича ўрганилган тил бирликларидан бири саналади. Айниқса, бу борада А.Ҳожиев, Ш.Раҳматуллаев, А.Ғуломов, Э.Бегматов, Ё.Тожиев каби олимларимизнинг хизматлари катта. Синонимия ҳодисаси буюк Алишер Навоийнинг ҳам назарига тутган ҳодисалардан биридир. Навоий туркий тилнинг ифода имкониятлари ҳақида гапирар экан, бир маънони даражаланишига ёки ҳолатига қараб туриб бир нечта сўз орқали бериш мумкинлигини, форс  тожик тилида эса бундай имкониятнинг йўқлигини айтиб ўтади. Ака, ука, оға, ини; сингил, эгачи, опа каби сўзларнинг форс  тожик тилида биродар ва хохар сўзлари билан берилишини таъкидлайди. Бундан шу нарса кўриниб турибдики, синонимия ҳодисасига азалдан қизиқиш катта бўлиб келган экан. Синонимия сўзи аслида грекча synonima сўзидан олинган бўлиб, бир хил маънодаги ном деган тушунчани беради. Айтилиши ва ёзилиши ҳар хил, лекин маъноси бир  бирига яқин бўлган сўзларга синонимлар дейилади. Масалан; оғир, вазмин, залворли. Синонимлар барча сўз туркумларида учрайди. От синонимлар: уй, ҳовли, участка, эшик. Сифат синонимлар: у зоқ, йироқ, олим Олмош синонимлар: у , ў ша Феъл синонимлар; шивирламоқ, пичирламоқ, шипшимоқ, Равиш синонимлар: кейин, сўнг Ёрдамчи сўзлар: аммо, лекин, бироқ Лексик бирликларнинг ўзаро синоним бўлишига луғавий синонимия дейилади. Осмон, само, кўк, фазо, коинот, кўк каби. Луғавий синонимия ҳам уч турга бўлиш мумкин. а) лексик синонимия —туб маъносига кўра бир  бирига маънодош

бўлган сўзлар: аста, секин, оҳиста; б) фразеологик синонимлар –турғун бирикма ҳолатидаги маънодош сўзлар: икки оёғини қўлга олиб, ўпкасини қўлига олиб, ит қувган соқовдек; в) лексик — фразеологик синонимлар—лексема—фразема типидаги маънодош сўзлар: хурсанд- оғзи қулоқда, жим—оғзига муш тишлагандай каби. Синонимларнинг пайдо бўлишига қуйидагилар сабабчи бўлиши мумкин. 1. Сўз маъносининг кенгайиши ёки торайиши туфайли. Масалан, кўк сўзи ранг маъносидан ўз такомили натижасида осмон маъносини ифодалашга ўтган, унинг синонимига айланган. Масалан: Кўкка боқма, ерга б o қ. 2. Ички имконият асосида шевалардан сўз олиш натижасида ҳам синонимлар пайдо бўлиши мумкин. Дўппи—қалпоқ—каллапуш—такя; нарвон — шоти — занги ва шу каби. 3. Четдан кирган сўзлар амалда ишлатилаётган сўзга синоним бўлиб қолиши жуда кўп учрайдиган ҳодиса саналади. Айниқса, араб, форс  тожик ва рус тилларидан ўзлаштирилган сўзлар ўзбек тилидаги сўзга ҳамда бир  бирига синоним бўлиб қолишини тарих бизга жуда кўп исботлаб берган. Масалан, туркий тилдаги Тангри сўзи ўрнига форс  тожик тилидан Худо, араб тилидан Оллоҳ ўзлаштирилди. Эгам, Яратган, Парвардигор, Олий руҳ каби атамалар ҳам шу маънода ишлатила бошланди. Бундай мисолларни истаганча келтиришимиз мумкин. Синонимларнииг пайдо бўлиши ҳар бир жонли тил учун қонуний ҳол саналади. Улар тилнинг ифода имкониятларини кенгайтиради, нутқни гўзаллаштиради. Айрим тилшунослар таъкидлаганидек, синонимия ҳодисаси зарарли эмас, балки фойдали ҳодисалардан бири саналади. Синонимларнинг турлари Синонимларга баҳо беришда тубандаги уч мезондан келиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.

I. Маъно қиррасига кўра. Синонимлар маъно жиҳатидан бир  бирига якин турса  да, айрим ўринларда улардан бирини иккинчисининг ўрнида мутлақо ишлатиб бўлмайди. Мана шу жиҳатига асосланган ҳолда уларни тўлиқ синонимлар, яъни қисман бирининг ўрнида иккинчисини ишлатиш мумкин бўлган синонимлар (ялқов, дангаса, ишёқмас) га ва маъновий синонимлар (югурди, ғизиллади) га ажратамиз. Маъновий синонимлар ички маъно нозикликлари билан бир  биридан ажралиб туради. Уларни матнда бирининг ўрнига иккинчисини қўллаб бўлмайди. Маъновий синонимлар- идеографик синонимлар деб ҳам аталади. Айрим адабиётларда маъно оттенкасига путур етказмасдан бирининг ўрнида иккинчисини ишлатиш мумкин бўлган синонимларни абсолют синонимлар, маъновий синонимларни эса семантик синонимлар деб ажратиш ҳолатларига ҳам дуч келинади. II. Синонимларни услубий баҳо жиҳатидан ҳам маълум бир турларга ажратиш мумкин. Синонимлар услубий жиҳатдан ўзаро бир  биридан фарқланиб турса, уларга услубий ёки стилистик синонимлар дейилади. Услубий баҳо уларда икки йўналишда бўлади. Биринчи йўналишга кирган синонимларда услубий бетарафлик бўлади: кетди, жўнади каби. Иккинчи турдаги синонимларда эса услубий хосланганлик кузатилади: кулди, жилмайди, илжайди, тиржайди, иршайди. Услубий хослик яна ўз навбатида иккига ажралади: а) ижобий баҳо мавжуд бўлган синонимлар: юз, чеҳра, бет; б) салбий баҳоли синонимлар: турк, афт, башара. III. Синонимларни нутқий хосланиш жиҳатидан ҳам муайян турларга ажратиш мумкин. а) умумхалқ лексемаси — нутқнинг барча кўринишларида ишлатила олинадиган синонимлар: одам, киши, инсон; б) сўзлашув нутқига хос синонимлар ёки диалектал синонимлар: хит, мент, тоға (милиционер) в)расмий нутққа хос синонимлар: ишдан бўшатилди, озод қилинди каби.

Шу билан биргаликда тилимизда матнда бирининг ўрнида иккинчисини ишлатиш мумкин бўлган шоир, адиб, ёзувчи типидаги контекстуал синонимлар,  ш (  иш),  в (  ув),  моқ,  мак каби грамматик синонимлар (бориш — борув — бормоқ) ҳам учрайди. Хуллас, синонимларга турли томонлардан ёндашиш ва уларни ҳар хил турларга бўлиб юбориш мумкин. 3. Синонимик қатор ва унда сўзларнинг тутган ўрни Ҳар бир тилда асрлар давомида у ёки бу сабабларга кўра синонимларнинг ўзига хос қаторлари пайдо бўлиши мумкин. Синоним сўзларнинг бир қаторга тизилиб келишига синонимик қатор дейилади. Синонимик қатордаги бошқаларига нисбатан фаол ишлатиладиган, адабий тилга хос бўлган, услубий жиҳатдан бетараф саналган сўзга доминанта , яъни бош сўз дейилади. Масалан: қарамоқ, боқмоқ, тикилмоқ, термулмоқ синонимик қаторидаги қарамоқ сўзи бошқаларига нисбатан кенг истеъмолда. Шу боис, у доминанта сўз саналади. Синонимик қатордаги доминанта (бош) сўзга қуйидаги талаблар қўйилади. 1. Доминанта сўз аниқ маънони ифодалаши лозим: ғалаба, зафар, тантана, музаффарият синонимик қаторидаги ғалаба сўзида аниқ маъно мавжуд. 2. Синонимик қатордаги доминанта сўз диалектал хусусиятлардан холи бўлиши, адабий  орфографик шаклда ишлатилиши даркор. Бажармоқ феъли ўтамоқ, дўндирмоқ феълларига нисбатан умумистеъмолга яқин. 3. Доминанта сўзда услубий буёқдорлик бўлмаслиги лозим. Нотўғри деган сўзни ғалат ёки чатоқ деб ишлатсак, услубий баҳо қўшилган бўлади. Доминанта сўз нейтраллиги, умумистеьмолда кенг ишлатилиши, шева ва услубий хоссалардан холи эканлиги билан ўзи мансуб бўлган қатордаги бошқа сўзлардан кескин фарқ қилади. Ёрдамлашмоқ, кўмаклашмоқ, қарашмоқ, боқишмоқ, синонимик қаторидаги ёрдамлашмоқ сўзи мана шундай хусусиятга эга. Доминанта сўз ҳар хил шаклда бўлиши мумкин.

а) туб лексема кўринишида: куч, қувват, мадор, мажол, дармоя; б) ясама лексема ҳолатида ; ғайратлик, серҳаракат, тиришқоқ. в) фразема кўринишида: бурни кўтарилиб кетмоқ,димоғи шишиб кетмоқ, босар  тусарини билмай қолмоқ. Тилимизда синоним сўзлар билан биргаликда дублет сўзлар ҳам ишлатилади. Бирининг ўрнида иккинчисини ҳеч қандай эътирозсиз ишлатиш мумкин бўлган лексик бирликларга дублет сўзлар дейилади. Масалан: химия—кимё, граждан — фуқаро, судья—ҳакам, беш—аъло каби. Дублет сўзлар тилда маълум бир давр учун хос ҳодиса саналади, Хусусан, ҳозирги ижтимоий ўзгаришлар натижасида билет—чипта, проспект— шоҳкўча, вокзал—шоҳбекат каби кўринишдаги дублет сўзлар кўп ишлатилмоқда. Тил такомили натижасида улардан бири аста  секин пассивлашиб, истеъмолдан тушиб қолиши мумкин.

A дабиётлар: 1. У.Турсунов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент. Ўзбекистон. 1992. 151  166  бетлар. 2. Ш.Шоабдураҳмонов ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент.Ўқитувчи. 1980. 124  127  бетлар. 3. Э.Бегматов. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. Тошкент. ФАН. 1985. 126  190  бетлар. 4. Ўзбек тили лексикологияси. Тошкент. ФАН. 1981. 142  158  бетлар. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Прагматик синонимия

Араб тилида синонимия

Қарши Маънодошлик (Антонимия) Ва Паронимия

Она тилидан тахлил турлари ва уларни утказиш усуллари

Шаклдошлик (омонимия) ходисаси ва унинг турлари